Morgunblaðið - 06.03.1983, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. MARZ 1983
ERNIRMEÐ
ÞRASTARYÆNGI
Rætt við Matthías Viðar Sæmundsson um ritgerð hans Mynd nútímamannsins, þar
sem fjallað er um þrjú skáldverk Gunnars Gunnarssonar.
MYND NÚTÍMAMANNSINS heitir fertugasta og fyrsta ritverkið í ritröðinni Studia Islandica, sem
nýlega er komið út og ber hún undirtitilinn, Um tilvistarleg viðhorf í sögum Gunnars Gunnarssonar. Þar
er einkum fjallað um þrjú verk Gunnars, sem út komu á árunum 1915 til 1920. Þessi verk eru Ströndin
1915, Vargur í Véum 1916 og Sælir eru einfaldir 1920. í ritinu er fjallað um bakgrunn og rætur þessara
sagna og einkanlega þá lífskreppu sem þær bera vott um, orsakir hennar í manni og heimi. Höfundur
þessa rits er Matthías Viðar Sæmundsson cand. mag. Verkið er hluti kandidatsritgerðar hans í
íslenskum bókmenntum frá vorinu 1980, sem hefur allmikið verið breytt og aukin fyrir þessa útgáfu.
Ritgerðin í heild fjallar um tilvistarleg viðhorf í verkum Gunnars Gunnarssonar, Geirs Kristjánssonar
og Thors Vilhjálmssonar.
Matthías Viðar er 28 ára gamall og hefur kennt undanfarin ár við fjölbrautarskólana í Keflavík og á
Selfossi. Einnig hefur hann fengist við stundakennslu í Háskóla íslands. Á liðnu ári var hann lektor í
íslensku við háskólann í Rómaborg. Að undanförnu hefur hann skrifað bókmenntagagnrýni í Dagblaðið
Vísi. Morgunblaðið spurði Matthías út í ritið og ýmislegt er varðaði rithöfundarferil Gunnars Gunnars-
sonar.
Skáldskapurinn leið til
að lifa af
— Hvers vegna vard Gunnar
Gunnarsson fyrir valinu, sem viö-
fangsefni þessarar ritgerðar?
„Steinn Steinar sagði einu sinni
að menn yrðu ekki mikil skáld
nema þeir kæmust í lífsháska og
það eru ótal dæmi sem sýna rétt-
mæti þeirra orða. Þórir Jökull var
leiddur undir höggið og samdi
ódauðlegt kvæði af því tilefni, Dost-
ojevski var leiddur fyrir aftökusveit
og síðan hafa heimsbókmenntirnar
ekki verið samar, Gunnar Gunn-
arsson var margoft nær soltinn í
hel á leið sinni til skáldskapar, bæði
i eiginlegum og óeiginlegum skiln-
ingi. Ströndin og verkin sem á eftir
komu, eru eins konar sjálfsuppgjör,
þar sem skáld glímir við sjálft sig,
fortíð sína sem nútíð, og heiminn.
Skáldskapurinn er því leið til að lifa
af og verða ekki innri upplausn að
bráð. Ég hef einfaldlega áhuga á
höfundum af þessu tagi. Ennfremur
er Gunnar mjög gott dæmi um rit-
höfund, sem tvinnar saman næma
lífsvitund og góðan skáldskap og
það er kannski hans helsta gildi.
Hann skrifar upp á líf og dauða um
málefni sem skipta miklu fyrir
sérhvern mann, um málefni sem
skipta kannski öllu og þá breytir
engu hvort lesandinn tilheyrir ní-
unda áratugnum eða þeim þriðja,
erindið er alltaf jafn tímabært.
Höfuðástæðan fyrir því að ég fór
að athuga þessar bækur er kannski
sú, að mér finnst Gunnar eiga er-
indi til mín og þá jafnframt til sam-
tíðarinnar vona ég, bækur hans eru
ekki fornminjar, eins og svo mörg
skáldverk, sem voru samin í upp-
hafi aldarinnar. Nú það hafði ekki
verið gerð nein ítarleg úttekt á
þessum sögum, sem ég held þó að
séu mjög mikilvægar fyrir höfund-
arferil Gunnars, því það er í sögun-
um fyrir 1920 sem sá mikli rithöf-
undur mótast og verður til, sem við
þekkjum í dag. Þar að auki á lífs-
skoðun hans, eins og hún birtist í
veigameiri skáldsögum, rót sína að
rekja til þessara verka."
Hvaóa ábyrgð manneskjan ber
„Fleira kemur einnig til. Þegar ég
valdi mér efni til kandidatsritgerð-
ar, þá hafði ég fyrst í huga að skrifa
um verk þeirra Geirs Kristjánsson-
ar og Thors Vilhjálmssonar, en þeg-
ar ég fór að lesa Gunnar ofan í kjöl-
inn, þá sá ég ótrúlega margar
hliðstæður með honum og fyrr-
nefndum höfundum. Þessar hlið-
stæður snerta fyrst og fremst lífs-
vitundina, upplifun höfundarins á
tilvist mannsins. Mér þóttu þessar
hliðstæður það forvitnilegar, að ég
ákvað að skoða þær í samhengi,
skoða bókmenntir um lífsvanda frá
ólíkum tímaskeiðum nútímabók-
mennta."
— Um hvað fjallar Gunnar í sögum
sinum frá þessum tíma?
„Gunnar fjallar þarna um mál-
efni sem hafa verið mjög ofarlega á
baugi í nútímabó.kmenntum. Hann
skoðar einstaklinginn og stöðu hans
í veröldinni, en sú staða er þegar
allt kemur til alls ósköp svipuð í
dag og hún var 1920. Hann leitar
lausnar á lifsvanda, sem mætir
hverju mannsbarni enn þann dag í
dag, hver tilgangur lífsins sé, hvaða
ábyrgð manneskjan beri gagnvart
sjálfri sér, öðrum mönnum og lífinu
sjálfu. En slík viðfangsefni eru enn
áleitnari í dag, en þau voru á þess-
um tíma, ef eitthvað er. Auk þess
kryfur hann á nútímalegan hátt,
vandkvæði sjálfsvitundar á okkar
öld. Hann fjallar um ofvöxt vits-
munalífs á kostnað tilfinningalífs
og afleiðingar þess; túlkir þú lífið í
stað þess að lifa því, þá rofna þessi
beinu og milliliðalausu tengsl, sem
eru nauðsynleg til lífsfyllingar.
Þetta kemur vel fram í persónulýs-
ingum hans, þessu ógæfufólki sem
ekki getur komið heim og saman
tilfinningum sínum og vitsmunum
eða vilja og getu.“
Á rætur að rekja til
norrænnar örlagahyggju
— Kveður við nýjan tón í bókum
Gunnars, miðað við það sem áður
gerði í íslenskum bókmenntum?
„Já það tel ég, en samt er um
ákveðna tvídrægni að ræða. Gunnar
er í senn nýstárlegur og fjarska
hefðbundinn í samhengi íslenskra
bókmennta. Hann ryður nýjum
hugmyndum braut á öðrum áratug
aldarinnar og gerir að vissu leyti
uppreisn gegn þeirri heimsmynd
sem þá réði ríkjum, en engu að síð-
ur má rekja lífsskoðun hans aftur
til norrænu örlagahyggjunnar,
þannig að í verkum hans tvinnast
saman forn lífsspeki og nútímalegt
lífsviðhorf. Að vísu er örlagahyggja
ekki fastmótuð í þessum kreppusög-
um sem ég kalla svo, hún tekur á
sig fastari mynd síðar. Samt sem
áður má sjá hennar merki. Örlaga-
hyggjan birtist sérlega í persónu-
lýsingum Gunnars, en flestar hans
söguhetjur eru reistar á þremur
meginstoðum, sem að draga dám af
örlaganornunum þremur, Urð,
Verðandi og Skuld. Það er ekkert
yfirnáttúrulegt í þessari örlaga-
hugsun, enda litu heiðnir menn á
örlaganornirnar fyrst óg fremst
sem táknmyndir fyrir lærdóma,
sem þeir drógu af lífinu sjálfu.
Kjarni þessarar hugsunar var sá,
að sérhver maður bæri ábyrgð á
sjálfum sér og athafnir hans réðu
því hvort hann gengi götu glötunar
eða gæfu.
Hver og einn yrði að taka afleið-
ingum gerða sinna, gæti ekki hlaup-
ist undan ábyrgð á sjálfum sér og
lífi sínu, bak við bábyljur trúar-
bragða, siðaboða eða einhvers ann-
ars. Þessi forna lífsspeki fellur hjá
Gunnari saman við nútímalegan
þankagang og það er svolítið gaman
að sjá þetta órofa samhengi í ís-
lenskum bókmenntum."
Sprottinn úr jarðvegi
raunsæisstefnunnar
— Hvað er frekar að segja um
bókmenntalegan bakgrunn Gunnars
Gunnarssonar?
„Gunnar Gunnarsson er sprott-
inn úr jarðvegi raunsæisstefnunn-
ar, en flest verk hans eru samt í
sterkri mótsögn við þá stefnu, sér-
staklega natúralismann, sem hafði
mikil áhrif á Norðurlöndum, eink-
um á seinustu áratugum 19. aldar,
en samkvæmt honum hafði um-
hverfið afgerandi áhrif á einstakl-
inginn. Gunnar Gunnarsson leggur
hins vegar mikla áherslu á að mað-
urinn geti valið í þess orðs fyllsta
skilningi. Maðurinn geti ákveðið
sína lífsbraut, vilji hann það. Þessi
afstaða til möguleika einstaklings-
ins er hinn jákvæði kjarni í kreppu-
sögunum. Þrátt fyrir allan böl-
móðinn og vonleysið, þá fela þessar
sögur í sér jákvæða hugmynd um
manninn, sem ég held að eigi fullt
erindi til samtíðarinnar.
Gunnar hlaut á sínum tíma
slæmar viðtökur hér á landi fyrir
þessar sögur sínar. Til að mynda
var hann gagnrýndur mjög harka-
lega í Skírni af Jóni Helgasyni fyrir
söguna Ströndina. Jóni fannst
Gunnar vera Dölsýnn um of og að
verk hans ættu lítið erindi til Is-
lendinga. Málið er að Gunnar gerði
uppreisn gegn hefðbundnum hug-
myndum og storkaði sjálfskilningi
manna. Hann hafnaði forsjá trú-
arbragðanna, og því „lokaða" siða-
kerfi, sem verið hafði bakhjarl
manna fyrr á tíð, góðborgararnir
hlutu að hneykslast.
Tengslin við fortíðina sterk
En uppreisnin er alls ekki einráð
í hugmyndaheimi Gunnars þrátt
fyrir þetta og við sjáum að í verkum
hans á sér stað sífelld togstreita.
Gunnar er vaxinn upp í íslenskri
sveit, mótaður af hefðum hennar og
siðfræði og þessi bakgrunnur skín í
gegnum allt hans lífsverk. Erlendis
uppgötvar hann nýjan heim, sem
gefur honum aðra sýn á hlutina og
við það verður eins konar sprenging
í hugarheimi hans. Þessi togstreita
speglast síðan í ákveðinni tví-
drægni eða þversögn, sem oft á tíð-
um klýfur verk hans og þar á ég
ekki aðeins við þessar kreppusögur
heldur höfundarverk hans í heild
sinni. Annars vegar einkennast
verkin af tilvistarlegri fánýtis-
kennd, jafnvel vonleysi, en hins
vegar skýtur oft upp kollinum
rómantískur draumur um samræmi
manns og náttúru, þar sem boðað er
ákveðið merkingarfullt hlutverk
manneskjunnar í eilífðarframrás-
inni. Þetta tvennt, játun og neitun,
tvinnast saman í verkum Gunnars,
enda er forsenda þeirra hin sama;
spurningin um dauðann."
Getur maðurinn lifað án Guðs?
— Svo við víkjum nánar að kreppu-
sögunum, hvað er um þessi tilteknu
verk aö segja og hvert er hlutverk
þeirra í mótun Gunnars sem rithöf-
undar?
„Við getum sagt að Gunnar sé að
leita að lífsskoðun í þessum verk-
um, hann er milli vita. Það er ým-
islegt sem þar kemur til, persónuleg
reynsla hans, hræringar í samfé-
Matthfas Viöar
Sæmundsson
laginu og fyrri heimsstyrjöldin, svo
eitthvað sé nefnt. Gunnar er mjög
næmur fyrir ytri áhrifum og upp-
lausn heimsins endurspeglast mjög
greinilega í sálarlífi hans.
Viðfangsefni þessara verka er hið
sama í rauninni, þó hann nálgist
það frá ýmsum hliðum. Kannski má
orða það svo að grundvallarspurn-
ingin sem hann fæst við sé, hvort
maðurinn geti lifað án Guðs. Hann
lýsir í öllum verkunum þremur
hugsjónamönnum, sem verða hart
úti. Óskir þeirra stangast á við
veruleikann og einmitt sá árekstur
tortímir þeim. Hann lýsir mönnum
sem leita staðfestingar á sjálfum
sér og nýrra goða, sem komið geti í
stað guðsins, sem kirkjan hafði
kennt fó|ki að trúa á. Þeir leita
víða, en hvar vetna rekast þeir á
lokaðar dyr. Bækurnar einkennast
allar af ákveðinni bölsýni og þján-
ingarfullri lífsvitund um einmana-
leik manneskjunnar."
Fjarstæðan
„Þessari leit að lífsskoðun lýkur
með vissum hætti um 1920, því
Fjallkirkjan, sem kemur út næst á
eftir Sælir eru einfaldir, lýsir
manni sem hefur fundið sjálfan sig
og gefið lífi sínu ákveðinn tilgang.
Þessari leit er þó vissulega ekki
með öllu lokið, því að við sjáum að
þessi vandamál skjóta upp kollinum
í flestum verkum Gunnars síðar, þó
svo hann hafi fundið ákveðna stað-
festu í örlagahyggjunni. Vandamál
guðsleysisins, sálarklofningsins í
manneskjunni og merkingarleysis-
ins fylgdu honum alla tíð.“
— Þú minnist víða á fjarstæðuna í
im mannsins í bókinni. Hver er fjar-
stæðan?
„Að mati Gunnars getur maður-
inn ekki verið til án tilgangs, hann
verður að hafa tilgang til að geta
skapað og verið til, til að geta lifað.
En nú bregður svo við að þessa til-
gangs er vant. Menn leita logandi
Ijósi, með þeim eina árangri að
myrkrið þéttist um sál þeirra. Samt
halda þeir áfram eins og Sisyfos,
sem velti sínum eilífa steini upp á
hæðarbrún, til þess eins að sjá
hann sveiflast að nýju í djúpið.
Fjarstæða Gunnars kristallast í
ákveðinni þverstæðu sem klýfur
hugmyndaheim hans. Hún er fólgin
I tveimur andstæðum staðhæfing-
um. 1 fyrsta lagi krefst rithöfund-
urinn þess að maðurinn sé trúr
vitsmunum sínum og ljúgi sig ekki
frá vandanum með neinu móti.
Reisn mannsins er fólgin í að vita
og virða sín takmörk. í öðru lagi
kemst rithöfundurinn að þeirri
niðurstöðu að skynsemin geri lífið
óbærilegt. Einungis trú geti sætt
manninn við tilveruna. Ergo: mann-
eskjan lifir ómögulegu lífi, hún er
til án þess að geta það. Þessa þvers-
ögn reynir skáldið að leysa í hverju
verkinu á fætur öðru, enda er hún
kjarni þess lífsvanda sem það á í.
Söguhetjur Gunnars bregðast allar
við vanda sínum með flótta eða
sjálfseyðingu, hver á sinn hátt, þær
geta einfaldlega ekki lifað í því víti,
sem lífið er þeim án guðs, „sjálfs-
morðið" er þeirra eini valkostur.
Fjarstæðan á sér náttúrlega fyrst
og fremst upptök í meðvitund
þeirra, lífsvitundinni. Þær jafnvel
elska lífið, en vitund þeirra gerir
þeim ókleift að halda áfram að lifa
og finna til. í þessu fjarstæðuhug-
taki þykir mér Gunnar vera mjög
nútímalegur og svipaðar hugmynd-
ir birtast síðar á öldinni í verkum
manna á borð við Camus og
Sartre."
Dostojevsky og Gunnar
„Annars er það athyglisvert að
bera saman Gunnar og stórmeist-
ara bókmenntanna, Dostojevsky.
Söguhetjur Gunnars í kreppusög-
unum eru hver á sína vísu hliðstæð-
ur við trúleysingjana í verkum
Dostojevskys. Þeirra innri maður
er skiptur og rótlaus, sál þeirra er
þversagnakennd og klofin á milli
ástríðna og göfugra hugsjóna, milli
guðsdómsneista og helvítisloga.
Þær eru á valdi andstæðnanna, búa
yfir fórnfýsi og sérgæsku, auðmýkt
og drambi, göfgi og lágkúru. Allt
gerjast þetta í þeim í senn og veldur
því að þær finna sér ekki stað og
geta því síður virkjað vilja sinn til
jákvæðra verka.
Kjarninn í verkum Gunnars og
Dostojevskys er þannig hinn sami.
Báðir segja að samræmisleysið í
manninum sé afsprengi þess, að
hann hafi misst sjónar af hinu al-
gilda, að hann hafi týnt „guði“.
Þetta neikvæða ástand, þessi vönt-
un, leiðir að dómi beggja höfund-
anna til sjálfseyðingar. Við getum
tekið dæmi um persónur í verkum
höfundanna; séra Sturla, Úlfur og
Grímur Elliðagrímur annars vegar
og Kirilov, Stavrogin og Karamazov
hins vegar, fremja allir sjálfsmorð
eða verða geðveiki að bráð.“
Upplausnin
— Hvað er að segja um ástandið í
íslenskum bókmenntum á þessum
tíma?
„Á fyrstu tveim áratugum þess-
arar aldar voru miklar hræringar í
íslenskum bókmenntum, nýr tími
var að ryðja sér til rúms og fram
fór allsherjar endurmat á lífsskoð-
un kynslóðarinnar. Hvort sem við
lítum til Gests Pálssonar eða Ein-
ars Kvaran, þá má greina að ákveð-
ið heildarsjónarmið ræður þeirra
lífsskynjun. Maðurinn er liður í
storri heild og hann hefur sínu
ákveðna hlutverki að gegna, hann á
sér ákveðinn stað innan samhengis,
sem þeir síðan skýra ólíkum nöfn-
um. Upp úr aldamótum molnar
heimsmyndin og jafnframt brotnar
satphengið upp. Við sjáum þessar
breytingar hjá ýmsum höfundum
þessa tíma, Sigurði Nordal, Jóhanni
Sigurjónssyni, Halldóri Laxness og
fleirum. Allir þessir menn eru hver
með sínum hætti að reyna að fella
brotin saman í nýja mynd, skapa