Morgunblaðið - 06.03.1983, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. MARZ 1983
23
nýjar goðsagnir, sem hæfa nýjum
tíma.
Þetta leiddi af sér ýmiss konar
viðbrögð, en einkum má sjá tvær
stefnur í nýbókmenntum í upphafi
aldarinnar. Þær spegla hvor á sína
vísu eftirfarandi staðhæfingar: Ef
guð er dauður og helgidómarnir
ekki annað en hleypidómar, þá er
engin tilgangur til, ekkert svar
hugsanlegt, tilvist manns er gagns-
laus og óréttlætanleg. Skáld á borð
við Davíð Stefánsson leituðu lausn-
ar og fullnægju í lífsdýrkun og
nautnahyggju, þau leituðu ham-
ingjunnar í augnablikinu, vildu lifa
lífinu hér og nú, lifa sem mest.
Þessi áhersla á frjálsri hvöt og
hömlulausri upplifun, spratt frem-
ur af dauðabeyg en lífsást. Það var
ekki lengur hægt að réttlæta lífið
og því um að gera að lifa því og
gleyma öllu öðru, hvötin átti að
réttlæta sjálfa sig. Aðrir höfundar
eins og Jóhann Sigurjónsson og
Gunnar Gunnarsson, gátu ekki
varpað vandanum frá sér með þessu
móti, heldur glímdu við hann í ná-
vígi. Flóttinn inn í augnablikið, var
þeim ófær leið, enda lífsflótti þegar
allt kemur til alls. Af því leiðir að
verk þeirra erum þrungin feigð og
bölmóði, sem ber flest annað ofur-
liði.“
Ýmislegt sem skerpti vitund
hans fyrir ógæfu lífsins
„Gunnar er þannig ekki einn á
báti heldur bera verk hans merki
um menningarsögulegt ástand og
helst verður að skoða verk hans í
samhengi við önnur frá þessum
tíma. Það var ýmislegt sem beindi
Gunnari inn á þessa braut og
skerpti vitund hans eða tilfinningu
fyrir ógæfu lífsins. Þar var einkum
um þrennt að ræða. I fyrsta lagi
djúpstæð bernskureynsla með inn-
rás dauðans í líf hans, þegar móðir
hans lést. 1 öðru lagi frámunalega
erfið lífsbarátta hans á leið til
skáldskapar í framandi landi og í
þriðja lagi vargöld í heimi, upp-
lausn hins vestræna samfélags og
að lokum styrjöldin. Rætur verka
hans eru þannig sálfræðilegs, fé-
lagslegs og heimspekilegs eðlis í
senn.
I þessu sambandi megum við ekki
gleyma því, að Gunnar verður vafa-
laust fyrir miklum áhrifum af því
sem efst var á baugi í evrópskum
bókmenntum á þessum tíma.
Ámóta tilvistarhugmyndir eru
ofarlega í huga margra danskra rit-
höfunda um aldamótin og margar
hliðstæður má finna þar, við sögu-
hetjur Gunnars. Nefna má til dæm-
is Lykke-Per í samnefndri sögu
Henriks Pontoppidan. Hann er ein-
mitt þessi manngerð, örn með
þrastarvængi, þ.e.a.s. manngerð
sem ekki getur fellt vilja sinn að
getu sinni. Þar að auki er víst að
Gunnar hefur verið vel heima í
verkum Dostojevskys og Tómasar
Hardys, en á milli verka hans og
þeirra má finna ýmsar hliðstæður,
sérlega hvað lífssýn varðar, eins og
ég reyni að benda á í bókinni og hef
þegar minnst aðeins á.“
Leiðin til baka er ófær
— Nú eru einnig aðrar persónur í
þessum sögum Gunnars, sem eru heil-
steyptar, góðar og illar. Hver er mun-
urinn á þeim og ólánsmönnunum?
„í þessum sögum sjáum við drög
að þeim heilsteypca persónuleika,
sem er raunar mannshugsjón
Gunnars. Manninum sem getur
komið heim og saman vilja og getu,
manninum sem getur lifað sig inn í
umhverfi sitt, en verið samt um leið
hann sjálfur, en það er raunar
markmið allrar þroskaleitar í verk-
um Gunnars. Þessi manngerð er
mjög víkjandi í kreppusögunum og
raunar er lýsing hennar helstur
galli á þessum skáldsögum.
Það má skipta manngerðunum í
nokkra flokka, eftir því á hvaða
grunni þeirra lífstrú og heilindi
skapast. f fyrsta lagi er það barnið
og vitund þess um veröldina. í vit-
und barnsins er ekkert ósamræmi
til. Þarna skjóta eflaust upp kollin-
um minningar Gunnars um eigin
bernsku, áður en hann missti móð-
ur sína. En enginn fullorðinn mað-
ur getur orðið barn á nýjan leik,
leiðin til baka er ófær og barnið
einungis draumsjón, það er ekki
raunhæfur möguleiki. í öðru lagi
geta heilindi vaxið af virkri og
kærleiksríkri trú, sem herst hefur í
mótlæti og raunum. Slíkar persón-
ur eru vissulega til, en í kreppusög-
unum eru þær oftast nær einfeldn-
ingar. „Sælir eru einfaldir", þær af-
neita staðreyndum og trúa skyn-
semi sína í hel. f þriðja lagi skapast
heilindin af fórnfúsu starfi og
nokkur dæmi eru um slíka „starfs-
menn“ eða hvað við eigum að kalla
þá. Þetta er fólk sem hefur nánast
vaxið saman við sitt nánasta um-
hverfi, fólk sem gleymir sjálfu sér í
verkahring daglega lífsins. Þessir
heilsteyptu menn búa yfir innra
jafnvægi og eiga möguleika á ham-
ingju. En þeirra leið er einfaldlega
ekki fær nútímamanninum, eins og
hann birtist í verkum Gunnars, hún
dugir ekki þeim manni sem skynjar
innihaldsleysi trúar- og siðaboða og
reynir að hugsa líf sitt frá grunni,
hann sættir sig hreinlega ekki við
þessa veröld."
Skarpar andstæður milli góðs
og ills
— En hvað um illskuna eða illa
manninn í þessum sögum?
Trú á manneskjuna
— Hvað með valið?. Hvaða hlut-
verki gegnir frjálst val í þessum sög-
um Gunnars?
„Þú spyrð um valið og það gegnir
alveg tvímælalaust hlutverki í þess-
um sögum. Ef að séra Sturla í
Ströndinni er tekinn sem dæmi, þá
velur hann hreinlega á milli lífs og
dauða. Atburðaflétta þeirrar bókar
rís af einu örlagaríku vali, þegar
hann ákveður að ganga í berhögg
við náttúrurlögmálið í krafti sinnar
trúarkreddu. Það sama má segja
um Úlf Ljótsson í Vargi í Véum.
Hann stendur í sífellu frammi fyrir
því að velja og ógæfa hans skapast
beinlínis af því, að hann getur ekki
valið. Sundrungin innra með hon-
um veldur því. Mér finnst þessi
jákvæða hlið bókanna eigi vissulega
erindi til okkar í dag. Þrátt fyrir að
hugmyndaheimurinn sé dökkur og
oft á tíðum ærið napurlegur, er
samt sem áður trú á manneskjuna í
sögunum, trú sem í dag á mjög und-
ir högg að sækja, en lífsnauðsynlegt
er að deyi ekki“.
Upplifun manna í eðli sínu
sú sama
— Hvað með fyrirmyndir?
„Vissulega eru mannlýsingar
Gunnars nýstárlegar í samhengi
síns tíma, en frummyndir þeirra er
ekki aðeins að finna í fornnorænum
bókmenntum um manninn, heldur í
bókmenntum frá örófi. Þannig gæt-
um við rakið drætti aftur til Sýsif-
osar, Odyseifs og Krists, Jobs og
Grettis. Engin persónulýsing er ný
með öllu, sama hvað höfundur reyn-
ir að vera frumlegur, hann fléttar
alltaf lýsingu sína um ákveðna
frumdrætti. Orsökin er náttúrlega
sú, að lífsvitund manna hefur verið
og er í eðli sínu sú sama, hvort hann
lifir á 20 öld fyrir Krist eða 20. öld
eftir Krist. Innsti kjarni þeirrar
upplifunar, að þú ert dauðleg
manneskjá og veist það er ávallt sú
sama. Menn blekkja sig til að trúa
öðru, til að geta verið aðrir en þeir
sem á undan komu.“
„Það er því ekki hægt að binda þá
upplifun sem fram kemur í þessum
skáldverkum Gunnars, við eitt
ákveðið tímaskeið fremur en annað,
við greinum tilvistarleg viðhorf á
öllum tímum bókmenntasögunnar.
Við þurfum ekki annað en líta til
19. aldarinnar til dæmis. Þar sjáum
við örgustu fánýtishyggju og hreina
bölhyggju í verkum eins rómantísk-
asta skálds þeirrar aldar, Stein-
gríms Thorsteinssonar, til dæmis í
síðustu ljóðum hans, eins og Efra
og neðra og fleiri slíkum. Það voru
fyrst og fremst aðstæður Gunnars
sem knúðu fram hans lífsvitund, en
ekki bókalærdómur og þó hann hafi
lesið og unnað Dostojevsky og
Hardy, þá held ég að þar sé alls
ekki um nein bein rittengsl að ræða.
Gunnar leit í eigin barm og fann
þar uppsprettu síns skáldskapar,"
sagði Matthías Viðar Sæmundsson
að lokum. HJ
Gunnar Gunnarsson með son sinn Gunnar um Ifkt leyti og sögur hans, sem ritgerð Matthíasar fjallar um, komu út. Á myndinni til
hægri er Gunnar Gunnarsson, skáld á efri árum.
„Það eru mjög skarpar andstæð-
ur í þessum sögum milli góðs og ills,
sterkir litir sem minna á Dickens.
Hálfgerðir englar, þ.e. persónur
sem fórna sjálfum sér fyrir um-
hverfi sitt mæta röktustu illmenn-
um. Skýrasta persónulýsing ill-
mennisins er náttúrulega Páll í
Sælir eru einfaldir, en hans ill-
mennska endurspeglar ekki heil-
steyptan persónuleika. Það sést
þegar við hugleiðum lýsingu hans,
að illmenskan vex af örvæntingu,
hún er sprottin af tilfinningalegri
og vitsmunalegri vöntun. Þetta
kemur skýrt fram í lokaatriði sög-
unnar, þar sem við sjáum á bak Páli
á flótta. Á flótta frá hverjum? Frá
sjálfum sér!
Báðar þessar manngerðir, sú
góða og hin illa, eru dregnar
grunnfærnum dráttum og standa
hinni klofnu manngerð langt að
baki. Útlagarnir hrærast einhvers
staðar á milli góðs og ills, blandnir
og margþættir. En örlög þessara
persóna allra eru samt svipuð þrátt
fyrir ólíka lífshætti. Engri þeirra
tekst að höndla gæfuna. Ymist mis-
þyrma þær skynsemi sinni og fórna
sjálfum sér á altari hjáguðs eða
þær tortíma því sem nauðsynlegt
er, til að geta lifað í samfélagi. Til
dæmis flýr Páll Einarsson vegna
þess að hans lífsstefna leiðir ekki
aðeins tortímingu yfir aðra, heldur
og sjálfan hann. Lífstefna hans
gengur í berhögg við þær þarfir,
sem verða að vera við lýði, til að
maður geti lifað með manni. Ein-
staklingshyggja hans er andstæð
siðferðilegri nauðsyn manneskj-
unnar.
Vissulega er það galli á bókum
Gunnars, að á stundum einfaldar
hann persónur sínar um of og
sumar þeirra eru ekkert annað en
tómar táknmyndir góðs og ills.
Hins vegar finnst mér hann kafa þó
nokkuð djúpt í lýsingu söguhetj-
anna, þeirra sem bera uppi þessar
sögur og þar lýsir hann að mínu
mati á djúpsæan hátt þeim þver-
sögnum sem einkenna sálarlíf
margra nútímamanna".
Húsavík:
Atvinnuástand
með verra móti
Húsavík, 4. marz.
ATVINNUÁSTAND og tíöarfar hefur
verið með verra móti, það sem af er
þessu ári og er orsök atvinnuástands-
ins mest vegna fisk- og gæftaleysis.
Af þeim sökum hafa fjórir bátar, sem
ætluðu að róa, héöan farið á vertíð
við Snæfellsnes og einn til Þorláks-
hafnar.
Innvegið fiskmagn fyrstu tvo
mánuði þessa árs er aðeins 788
tonn, en voru 1.325 tonn í fyrra.
Frá því að vinna hófst hjá Fisk-
iðjusamlaginu 10. janúar, hefur
vinna fallið alveg niður í 9 daga, en
fólkið verið á kaupi og greidd
vinnulaun verið fyrir þessa daga
um 500.000 krónur. Af þeirri fjár-
hæð greiðir atvinnuleysistrygg-
ingasjóður 20% eða 100.000 krónur.
Þetta er rekstri frystihússins skilj-
anlega mjög óhagstætt.
Erla Ólafsdóttir við eina af myndum sínum. MorgunbUðið/ói.K.M.
Ljósmyndasýning í
Gallerí Lækjartorg
Til landsins hefur verið hagstætt
veður og snjólítið er nú og oft verið
veðurblíða í landi, þó að rok sé á
miðunum, en slíkt er alþekkt hér í
suðvestanátt.
— Fréttaritari
DAGANA 5.—13. mars heldur Erla
Ólafsdóttir Ijósmyndasýningu í Gall-
ery Lækjartorg.
Erla hefur haldið eina ljós-
myndasýningu áður í Mokkakaffi í
Stefnir í nýtt húsnæði
Akureyri, 4. marz.
NÝLEGA flutti vörubílastöðin Stefn-
ir í ný og glæsileg húsakynni að
Óseyri 1. Frá árinu 1946 hefur stöðin
verið til húsa í Strandgötu, þar sem
hún hafði til umráða um 130 fer-
metra húsnæði, en nýja húsnæðið er
alls um eitt þúsund fermetrar.
Stefnir hefur til umráða 600 fer-
metra af plássinu, en um 400 fer-
metrar eru leigðir út til annarrar
starfsemi. í nýju stöðinni verður
auk flutningaþjónustu boðið upp á
úrval af benzín- og olíuvörum, auk
þess sem selt verður þar tóbak og
sælgæti. Um 80 bílstjórar verða
jafnan starfandi á Stefni, þar af eru
sex í reglubundnum flutningum á
milli Akureyrar og Reykjavíkur. Þá
sinnir stöðin einnig afgreiðslu fyrir
vöruflutninga milli Akureyrar og
Sauðárkróks.
G. Berg.
maí 1982. Viðfangsefni sín sækir
Erla að mestu leyti til áhrifa ým-
issa birtuskilyrða, fegurðar hins
smáa, töfra haustsins og hinnar
sérkennilegu íslensku vetrarbirtu.
Einnig reynir hún að túlka með
ljosmyndum sínum hugblæ augna-
bliksins og áhrif myndrænna
forma, segir í fréttatilkynningu.
Erla hefur stundað nám við
Myndlistaskólann í Reykjavík einn
vetur.
Ber fremur að líta á myndirnar
frá myndrænu og huglægu sjón-
armiði frekar en með kröfu um
fullkomna ljósmyndatækni.
Myndirnar eru allar unnar í lit
og stækkaðar af Erlu með cibi-
crome-aðferð.
Sýningin er opin alla dag frá
2—6 nema fimmtuaaga og sunnu-
dag frá 2—10.