Morgunblaðið - 09.03.1983, Blaðsíða 12

44
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. MARZ 1983
Hefur stjórnarskrárneftid
lesið tillögur sínar?
— eftir Benedikt
Jóhannesson
Fyrir nokkru voru lagðar fram
hygmyndir og tillögur stjórn-
arskrárnefndar um breytingar á
stjómarskrá Islands. Ekki verður
séð að sérstakar ástæður liggi til
þess að gera þessar breytingar nú,
nema ef vera skyldi hugmyndir
sem komið hafa upp um að ein-
stakir nefndarmenn hyggist reisa
sér óbrotgjarnan minnisvarða. Að
vísu virðist á kynningu á hug-
myndum í fjölmiðlum helzt mega
kenna þessa útgáfu af stjórn-
arskránni við dr. Gunnar (G.
Schram, starfsmann nefndarinn-
ar), en samt væri slíkt álíka frá-
leitt og að íslenzkukennari eignaði
sér ritgerð, sem hann hefði leið-
rétt fyrir nemanda sinn. Margar
breytingar horfa til bóta þótt
smávægilegar séu, en hinar vega
þó þyngra, sem gefa verður betri
gaum. Hortitti og rökleysur má
víða sjá í tillögum nefndarinnar.
Menn verða að athuga sinn gang
afar vel, þegar hróflað er við svo
mikilvægu skjali sem stjórn-
arskráin er. Sízt af öllu má taka
ákveðnar greinar sem sjálfsagðan
hlut, jafnvel þótt forsætisráð-
herra hafi slegið þeim þannig
fram í áramótaávarpi sínu.
Stjórnarskráin er grundvallarlög
ríkisins og engan þátt hennar má
samþykkja nema að vandlega yfir-
lögðu ráði, þar með taldar greinar
um kjördæmaskipan og fjölda
þingmanna.
Grundvallaratridi stjórnar-
farsins eða Stalín hafði líka
fyrirmyndar stjórnarskrá
í fyrstu grein tillagna nefndar-
innar segir að grundvallaratriði
stjórnskipunar landsins séu lýð-
ræði, þingræði og jafnrétti. Þetta
eru falleg orð, en sem slík eru þau
ekkert nema orðin tóm. Lýðræði
hefur aldrei ríkt á íslandi nema
sem fulltrúalýðræði, þ.e. fólk kýs
sér stjórnendur öðru hvoru, en
þeir eiga svo að stjórna sam-
kvæmt eigin sannfæringu. Að vísu
verður ekki annað séð en að marg-
ir þiugmenn hafi brotið núverandi
stjórnarskrá í atkvæðagreiðslu
um hvalveiðibann með því að láta
undan þrýstingi erlends valds,
gegn eigin sannfæringu, en það er
blettur sem hvorki verður af þeim
né Alþingi máður. Seinna í tillög-
um nefndarinnar er svo talað um
þjóðaratkvæðagreiðslur, sem ekki
séu bindandi. Hvers konar lýðræði
er verið að tala um hér?
Á íslandi hefur frá fyrstu árum
þessarar aldar ríkt þingræði í
raun með örfáum undantekning-
um. Ráðherrar hafa langflestir
komið úr röðum þingmanna,
þannig að þingmenn hafa haft
bæði löggjafar- og framkvæmda-
vald. En athyglisverðasta tillagan
um breytingar á stjórnarskránni
og raunar sú eina sem er annað og
meira en stílfæring á núverandi
stjórnarskrá, stefnir hins vegar í
allt aðra átt. Þingflokkur Banda-
lags jafnaðarmanna hefur lagt til
að löggjafarvald og framkvæmda-
vald séu aðskilin og forsætisráð-
herra kosinn beinni kosningu. Hér
er um verulega skerðingu á valdi
þingsins að ræða og verður því alls
ekki séð að þingræði i núverandi
mynd sé svo sjálfgefið, að það beri
að festa í stjórnarskrá.
Þriðji hornsteinn stjórnarfars-
ins er að sögn nefndarinnar jafn-
rétti. Margir hafa þegar bent á
það, að í öllum þeim hugmyndum
sem komið hafa frá Alþingi um
kosningarétt og kjördæmaskipan
er gert ráð fyrir misvægi kosn-
ingaréttar. Um réttmæti slíks
verður ekki fjallað í þessari grein,
en öll lög verða að vera sjálfum
sér samkvæm. Það á auðvitað ekki
síður við um stjórnarskrá en önn-
ur lög, þannig að misvægi kosn-
ingaréttar og greinin um jafnrétti
eiga ekki heima í sömu stjórn-
arskrá.
Um Gunnarana tvo, bráða-
birgðalög og fleira
Fyrir nokkru var birt í Velvak-
anda bréf frá K. nokkrum. Hélt K.
þessi því þar fram að þeir Jónas
Pétursson og Árni Helgason, góð-
kunningjar Velvakanda, væru í
raun og veru ekki annað en höf-
undarnöfn Gunnars Thoroddsens.
Ekki verður með góðu móti séð,
hvers vegna K. vildi þannig ráðast
að þessum ágætismönnum, en
Velvakandi leysti hins vegar
snariega úr öllum vafa um þessi
mál með því að birta myndir af
öllum þremur, Árna, Gunnari og
Jónasi. Því rifja ég þetta upp, að
þar til skýrsla stjórnarskrár-
nefndar kom út hafði ég talið, að
Gunnar Thoroddsen forsætisráð-
herra væri einn og sami maður og
Gunnar Thoroddsen formaður
stjórnarskrárnefndar. Af lestri
skýrslunnar sést þó að svo mun
ekki vera, enda vandséð hvernig
einn og sami maður gæti sinnt
tveimur svo mikilvægum störfum
samtímis þannig að nokkur mynd
væri á. Sannast sagna virðist
stjórnarskrárnefnd, og þá vænt-
anlega líka formaður hennar, full
fyrirlitningar á stjórnarháttum
undanfarinna ára. Jafnvel er varla
of djúpt í árinni tekið að segja að
hún hafi „hleypt út hatri og heift"
á athöfnum stjórnarinnar svo not-
uð séu orð úr einu fjölmargra
ágætisbréfa Árna frá Stykkis-
hólmi. Má í því sambandi minna á
að þegar tillögurnar voru lagðar
fram þótti einum nefndarmanna
tilhlýðilegt að rifja upp að stjórn-
arskrá Stalíns hefði verið til mik-
illar fyrirmyndar. Hverju barni er
ljóst að ekki vakti fyrir þeim, er
svo mælti, að likja forseta vorum
við félaga Stalín, heldur skeytinu
beint annað.
Af einstökum atriðum ber að
nefna að tímafrestur til þess að
mynda ríkisstjórn skal í framtíð-
inni vera 8 vikur. Hefðu þessar
reglur gilt árin 1979—1980 hefði
núverandi ríkisstjórn aldrei verið
mynduð. Frá síðari kjördegi 3. des.
1979 og þar til Gunnar Thorodd-
sen myndaði stjórn sína þann 8.
febr. 1980 liðu 66 dagar eða um
það bil 9Vi vika. Stjórnarskrár-
nefnd virðist því með tillögu sinni
vera að benda á, að utanþings-
stjórn hefði þó orðið skárri en sú,
er þá tók við stólum. Að vísu segir
í tillögugreininni ekki berum orð-
um að forseta beri að skipa ríkis-
stjórn heldur segir hún orðrétt:
„Hafi viðræður um stjórnarmynd-
un skv. 2. mgr. ekki leitt til mynd-
unar nýrrar ríkisstjórnar innan 8
vikna, er forseta heimilt að skipa
ríkisstjórn." Hér er að vísu nokkr-
ar rúnir að ráða, því greinin segir
ekki frá hverju þessar 8 vikur eru
taldar. Sá skilningur að það sé frá
kosningum er frá mér kominn, en
alveg má hugsa sér aðra upp-
hafspunkta, til dæmis frá því að
viðræður hefjast. Menn gætu því
neitað að talast við i langan tíma,
en hefðu svo átta vikur frá því að
mönnum þóknaðist að setjast til
skrafs. Taka skal fram að 2. mgr.
varpar engu ljósi á þetta. En lát-
um það liggja milli hluta að for-
seti megi skipa ríkisstjórn eftir 8
vikur frá einhverjum óskilgreind-
um atburði. Segir greinin nokkuð
samt? Ekkert stendur um að for-
seti megi ekki skipa ríkisstjórn
„innan 8 vikna". Og hefur hann
ekki vald núna til þess að skipa
ríkisstjórn, ef honum sýnist það
vænstur kostur? Hér er því verið
að setja inn í stjórnarskrána grein
sem segir akkúrat ekki neitt.
Menn verða að muna að hér er
verið að semja stjórnarskrá en
ekki áramótahugleiðingu. Vilji Al-
þingi gefa forseta ákveðnar við-
miðunarreglur um stjórnarmynd-
un getur það gert það með þings-
ályktun.
Athygli vekur að ekkert er fjall-
að um afgreiðsluhraða dómsmála,
þar sem veruleg þörf er á endur-
bótum. En nefndin hefur þrátt
fyrir margra ára störf hliðrað sér
hjá öllum meiriháttar málum.
Vald til bráðabirgðalagasetn-
ingar er einnig þrengt í orði og svo
kveðið á að þau skuli lögð fram í
upphafi þings. Hér kemur fram
afar bitur ádeila á núverandi rík-
isstjórn, sem taldi það ekki eftir
sér að bíða rúman mánuð með að
leggja margumtöluð bráðabirgða-
lög sín fram. Hefðu legið leyndar-
þræðir milli ríkisstjórnarinnar og
stórnarskrárnefndar hefði slíkt að
sjálfsögðu aldrei gerzt. Sér því
hver maður að formaður nefndar-
innar er að senda forsætisráð-
Benedikt Jóhannesson
„Margar breytingar horfa
til bóta þótt smávægilegar
séu, en hinar vega þó
þyngra, sem gefa verður
betri gaum. Hortitti og
rökleysur má víða sjá í til-
lögum nefndarinnar.
Menn verða að athuga
sinn gang afar vel þegar
hróflað er við svo mikil-
vægu skjali sem stjórn-
arskráin er.“
herra skeyti sem lesa má út úr að
slíkir stjórnarhættir séu ekki bara
forkastanlegir nú, heldur megi
slíkt aldrei gerast.
Einnig má benda á, að þing-
rofsréttur forsætisráðherra er
verulega þrengdur og þar með gef-
ið sterklega til kynna að ekki velj-
ist ætíð til þess embættis menn er
valdi þeirri ábyrgð er lögð sé þeim
á herðar með þingrofsréttinum.
Hér er hnútunni ekki bara beint
gegn Gunnari Thoroddsen forsæt-
isráðherra, heldur líka sam-
starfsmanni hans ólafi Jóhann-
essyni. Sannast sagna sætir undr-
um, að ríkisstjórnin sitji þegjandi
Verður okkur stjórnað
betur í framtíðinni?
— eftir Vigfús B.
Jónsson, Laxamýri
Ég hef alltaf verið mjög illur út
í það, þegar fólk hefur leyft sér
það að líkja Alþingi, þessari æðstu
stofnun okkar Islendinga, við
leikhús. Ég hef líka verið illur út í
það, þegar fjölmiðlamenn neyta
allra bragða til að lítillækka
stjórnmálamenn frammi fyrir al-
þjóð.
Það er stórhættulegur hlutur, ef
virðing þjóðarinnar fyrir sinni
æðstu stofnun brotnar niður. Eng-
inn skyldi halda það, að hið svo-
kallaða „Alþingi götunnar" geti
komið í stað Alþingis. Auðvitað
ætti ekki að þurfa að minna á það,
að það er fyrst og fremst skylda
alþingismanna að gæta virðingar
Alþingis. Því síður ætti að þurfa
að minna á það, að það er líka
skyida alþingismanna að gæta
fyrst og fremst þjóðarhagsmuna
og bregðast fljótt við, ef illa horfir
í því sambandi.
Eftir að hafa fylgst með störf-
um Alþingis í vetur, get ég því
miður ekki neitað því að stundum
hefur mér dottið leikhús í hug.
Leikurinn með hin margumtöluðu
bráðabirgðalög hefur verið lítt
skiljanlegur á köflum og allavega
ekki stórsniðugur. Hitt er aftur á
móti gleðiefni, að alþingismenn-
irnir skuli hafa náð jafn góðri
samstöðu um stjórnarskrármálið
og raun ber vitni. Nauðsynlegt
getur verið að breyta stjórnar-
skránni, þegar um það er að ræða
að aðlaga hana þeim aðstæðum,
sem fyrir hendi eru.
Það er ekki nema gott eitt að
segja um jöfnun kosningaréttar-
ins í landinu því slíkt tilheyrir
auðvitað lýðræðinu. Um jöfnun
kosningaréttarins hefur verið
mikil umræða að undanförnu og
nokkuð einsýn á stundum svo það
hvarflar að manni, að víðar sé
kannski smá skortur á sanngirni
en í hinu háa Alþingi. Mjög hefur
verið hrópað um of marga þing-
fulltrúa úr Vestfjarðakjördæmi en
minna talað um, hver sé hlutur
Vestfjarða í íslenskum þjóðar-
búskap eða hver aðstaða Vestfirð-
inga sé gagnvart hinum ýmsu
stofnunum í Reykjavík. Þá hafa
greindir menn látið sér það um
munn fara að við íslendingar höf-
um á undanförnum árum búið við
meiri og minni óstjórn, sem rekja
megi til misvægis kosningaréttar-
ins í landinu, og það sé ómöguiegt
að stjórna hér almennilega nema
að það sé lagað. Rökstuðning fyrir
þessari fullyrðingu hef ég engan
heyrt, en hana ber e.t.v. að skilja
svo að hinir, að því að talið er of
mörgu þingfulltrúar utan af
landsbyggðinni, séu ekki nógu
góðir menn. En nóg um það.
í sambandi við alla þessa um-
ræðu vaknar sú spurning, hvernig
Alþingi verði skipað þegar blessað
réttlætið verður komið til fram-
kvæmda. Það er ljóst að við jöfnun
kosningaréttarins breytist hlut-
fall dreifbýliskjördæmanna þeim
mjög í óhag gagnvart Reykjavík-
ursvæðinu, hvað tölu þingmanna
snertir. Úti í dreifbýliskjördæm-
unum hafa margir þungar áhyggj-
ur af þessu og er það þeim ekki
láandi. Hins vegar finnst mér það
meira en lítið furðulegt undir
þeim kringumstæðum, sem fyrir
hendi eru, að fræðingar og fjöl-
miðlamenn úr Reykjavík skuli
rennna út eins og heitar lummur í
þingsæti dreifbýliskjördæmanna
bara ef þeim dettur í hug að koma
sér á þing. Hvaða ástæður liggja
þessu að þaki er ekki gott að segja.
Varla er það fyrir það að dreifbýl-
ismenn telji si^ hafa of marga
fulltrúa á þingi. Hitt er kannski
sönnu nær að þessir menn koma
almenningi kunnuglega fyrir sjón-
ir, kunna góð skil á áróðurstækni
og auk þess sumir svo heppnir að
geta flaggað því að vera fæddir og
jafnvel meira og minna uppaldir í
viðkomandi kjördæmum.
Nú hef ég engan áhuga á því að
auka spennu á milli landsbyggðar-
innar og Reykjavíkursvæðisins né
segja nokkuð misjafnt um um-
rædda menn. Samt sem áður
finnst mér ástæða fyrir fólk út um
land að velta því fyrir sér, hvort
það vill nota sína eigin menn til
þingsetu eða hlýta forsjá Reykvík-
inga að mestu eða öllu leyti hvað
það snertir.
Mér er sem ég sjái blessaða
Reykvíkingana, ef við utan af
landi færum að sækjast eftir þing-
sætunum þeirra. Það væri ábyggi-
lega betra að þeir væru ekki að
Vigfús B. Jónsson
„Þad má Ijóst vera að
þótt þingmannatala
dreifbýliskjördæmanna
sé fallandi, þá á fólkið í
þeim kjördæmum enn-
þá nokkuð undir sjálfu
sér, hver áhrif þess
verða á Alþingi.“
mála húsþökin sín, þegar þeir
heyrðu það.
Það er útbreidd skoðun meðal