Morgunblaðið - 27.04.1983, Page 14

46
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 27. APRÍL 1983
Aðgerðir til eflingar at-
vinnu í Norðaustur-Englandi
— eftir Sigurð Guð-
mundsson, áœtlana■
frœðing
1. INNGANGUR
Tínarsmiðjur
Kldar hrenna yfir Tíni,
eins og sterkir vitar skíni.
MyrkriA Ijósin magnar óóum.
Málmlog gjósa af hverri stó.
Skolgrátt fljótió fram í sjó
flýtur allt í rauóum glóðum,
eins og járn í hundraó hlóóum
herði sig í straumsins þró.
Smiðjan hundrað hundruð mundir
hreyfir einu hoði undir.
Sigluhorgar hönd og kili
hlakkar hendur steypa og slá.
Námugrjótsins grunni á
gna-fa skal hún yfir hyli, —
hafsins horg með horði og þili
háli og moldu sprottin frá. —
I'annig lýsir Einar Benediktsson
umsvifum í Tínardal í Norðaustur-
Englandi í upphafi þessarar aldar.
I»á var óvíða meira um að vera en
þar í héraði: Námugröftur, málm-
bræðsla, skipasmíðar, verzlun og
viðskipti. Síðan hefur margt breytzt.
Nú eru námurnar tæmdar og búið að
loka flestum smiðjunum. í kjölfarið
hefur orðið samdráttur í verzlun og
þjónustu. Nú er atvinnuleysið óvíða
meira en einmitt þar, sem flestar
hendur þurfti áður. Yfirvöld telja sér
að sjálfsögðu skylt að sporna gegn
slíkri óheillaþróun og hafa þvf reynt
ýmislegt til atvinnueflingar, þótt
með misjöfnum árangri sé. í síðast-
liðnum októbermánuði stóð sænska
byggðarannsóknastofnunin ERU
(Expertgruppen Tör forskning om
regional utveckling) í Stokkhólmi
fyrir námsferð til Norðaustur-
Englands í því skyni að afla upplýs-
inga um það helzta sem staðaryfir-
völd og aðrir heimaaðilar eru að
reyna að gera til að leysa atvinnu-
vanda raeð því að stuðla að stofnun
nýrra fyrirtækja og framleiðslu. Til
fararinnar völdust menn með ólíkan
bakgrunn og í ýmsum störfum, þótt
allir eigi það sameiginlegt að vinna á
einn eða annan hátt að eflingu at-
vinnulífs og rannsóknum á atvinnu-
þróun. Greinarhöfundi var boðin
þátttaka í ferð þessari, og mun hér á
eftir reyna að draga saman þau at-
riði, er vöktu mesta athygli hans, ef
þau mættu verða öðrum til gagns.
Það svæði, sem hér er kallað
Norðaustur-England er ekki sér-
stök stjórnsýslueining. Á ensku er
svæðið yfirleitt kallað Northeast
en í opinberum skýrslum North.
Svæðið er að mestu dreifbýli en
þar eru tvö stór þéttbýlissvæði, í
Tínardal og Teesdal. Stærsta
borgin á nyrðra svæðinu er
Newcastle-upon-Tyne, en Middles-
brough á því syðra. fbúafjöldi
svæðisins alls er um 3 milljónir,
eða 6% af fjölda allra Breta. Upp-
runalega varð hagvöxtur vegna
kolanáms og síðar járnbræðslu,
skipasmíða, og efnaiðnaðar. Þarna
reis upp mikill fjöldi stórra fyrir-
tækja, sem tóku syni verkamanna
í vinnu þegar þeir luku skólanámi
og aftur þeirra syni. Þannig urðu
til stórir byggðakjarnar, algerlega
háðir örfáum fyrirtækjum. Þarna
þróaðist af gömlum merg svæðis-
bundin alþýðumenning, með sína
eigin tónlist og tungumál.
Á ýmsu hefur gengið um at-
vinnuþróun svæðisins, sem of
langt mál yrði hér upp að telja.
Alit frá byrjun sjöunda áratugar-
ins hefur atvinnulífinu farið stór-
lega aftur og hefur það leitt af sér
gífurlegt atvinnuleysi. Kolanám-
urnar hafa tæmst, járn- og stál-
bræðslan er úrelt, skipasmíðar
hafa að miklu leyti lagst niður og
svo má lengi telja. f ágúst 1982 var
svo komið að á svæðinu voru tæp-
lega 240.000 manns atvinnulausir
og þar af höfðu um 40% verið at-
vinnulausir í meira en eitt ár. At-
vinnuleysi er stöðugt að aukast á
þessu svæði, eins og raunar í
Bretlandi öllu. Alvarlegast þykir
mönnum hversu mjög þeim fjölg-
ar, sem verið hafa atvinnulausir
lengur en eitt ár, og svo hversu
gífurlega erfitt það er að fá vinnu
að lokinni skólagöngu. Nefndar
eru tölur um það að á sumum
svæðum fái aðeins 5% útskrifaðra
úr skólakerfinu vinnu.
Mjög mikið er á sig lagt í Norð-
austur-Englandi í þeim tilgangi að
skapa ný störf. Margt af því, sem
verið er að gera er áhugavert fyrir
okkur íslendinga, enda þótt ljóst
sé að það vandamál, sem Bretar
eiga við að etja í atvinnumálum er
svo gífurlegt að milli okkar og
þeirra er engin samlíking. Þær að-
ferðir sem þeir nota gætu vel leyst
minni háttar vandamál, en alls
ekki þann vanda, sem þarna er við
að etja. Kom enda fram í viðræð-
um að þetta er mönnum ljóst. Til
að leysa þeirra vanda þarf miklu
meira en það að heimskreppunni
linni. Enda þótt allt færi á fleygi-
ferð aftur í hagkerfi heimsins
mundi aldrei nema lítill hluti
þessa fólks, sem þarna er atvinnu-
laust fá aftur vinnu. Til þarf að
koma gjörbreytt viðhorf til vinnu-
markaðarins: Styttri vinnutími,
fleiri en einn maður um hvert
starf, lækkaður eftirlaunaaldur
o.s.frv.
Hér á eftir verður reynt að gefa
stutt yfirlit yfir þær aðgerðir, sem
þátttakendum voru kynntar í
þessari námsferð. Megináherzla
var lögð á aðgerðir, sem upprunn-
ar eru frá heimamönnum sjálfum,
sveitarfélögum, stofnunum í hér-
aði og samtökum einstaklinga. Því
til viðbótar er gerð grein fyrir því
helzta af aðgerðum af hálfu lands-
stjórnarinnar, sem ekki nýtast
öðruvísi en með framtaki aðila í
héraði.
2. AÐGERÐIR
SVEITARSTJÓRNA
Sveitarstjórn í Englandi er í
tveimur þrepum. Annars vegar
eru hin svokölluðu Sýsluráð
(County Council) en minnstu
svæðiseiningarnar eru Hverfis-
stjórnir (District Councils). Hinar
síðarnefndu eru mikilvægari á
þéttbýlissvæðunum, en þær fyrr-
nefndu í dreifbýli. Bæði stig sveit-
arstjórna standa fyrir aðgerðum
til eflingar atvinnulffi. Mestur
hluti þess fjár, sem til þessa er
varið er upprunninn hjá land-
stjórninni, eins og raunar meiri-
hluti ráðstöfunarfjár sveitar-
stjórna í Englandi. Þessar aðgerð-
ir sveitarstjórna eiga sér ekki
mjög langan aldur, enda má segja
að þörfin fyrir þær sé heldur ekki
gömul. Mörg sveitarfélög voru
með iðnþróunarfulltrúa, sem hafði
það hlutverk að auglýsa svæðið og
annast samskipti sveitarstjórnar-
innar við atvinnulífið. Þegar at-
vinnulífið tók að dragast saman
og atvinnuleysi að aukast fóru
sveitarstjórnir að grípa til ýmissa
annarra aðgerða, sem verða taldar
upp hér á eftir.
Auglýsingar
Það hefur lengi tíðkast að sveit-
arfélög auglýsi sig sem góða staði
til atvinnurekstrar. Mörg sveitar-
félög auglýsa í fjölmiðlum og
senda fyrirtækjum bæklinga.
Einnig eru settar upp stefnu-
beindar auglýsingaherferðir,
byggðar á markaðsrannsóknum.
Er þá reynt að höfða til fyrirtækja
í þeim greinum, sem komið hefur í
ljós að hafi sérstakt erindi á stað-
inn. Þannig leggja sveitarfélög á
Norðaustur-Englandi t.d. mikla
áherzlu á nálægð sina við olíulind-
irnar í Norðursjónum til að ná til
sín fyrirtækjum í olíugreinum.
Aðalvandinn við þessa aðferð er
að mjög lítið er af vaxtargreinum,
sem geta valið sér stað og að mikl-
um fjármunum er varið til inn-
byrðis samkeppni milli héraða.
Iðnaðarlóðir og húsnæði
Að sjálfsögðu er mönnum ljóst
að lóðir og húsnæði eru afar mik-
ilvægar forsendur atvinnuefl-
ingar. Þessi mál snúa að sveitar-
stjórnum á ýmsa vegu. í fyrstu má
nefna skipulag, þar sem gert er
ráð fyrir atvinnuhúsnæði, á þann
veg að sem minnstri röskun valdi
fyrir aðra starfsemi í héraðinu og
þannig að nægilegar lóðir verði til.
Einnig má nefna að margar sveit-
arstjórnir fylgjast með landi og
iðnaðarhúsnæði og hafa á hverj-
um tíma upplýsingar um hvað fá-
anlegt er til leigu eða sölu. Þessi
starfsemi tengist að sjálfsögðu
auglýsingastarfseminni.
Auk þessa hafa sveitarfélög
töluverða möguleika til að eignast
sjálf lóðir og byggja iðnaðarhús-
næði. Á síðari hluta áttunda ára-
tugarins komust mjög mörg sveit-
arfélög að því að mikilvægast var
Sigurður Guðmundsson
að efla smáiðnað. Heppilegt hús-
næði fyrir lítil fyrirtæki reyndist
mjög af skornum skammti. í
framhaldi af þessu réðust mörg
sveitarfélög í að byggja húsnæði
fyrir litlar verksmiðjur og verk-
stæði. Slík starfsemi er nú lang
mikilvægasta staðbundna aðgerð-
in til atvinnueflingar í Englandi.
Húsnæði fyrir lítil fyrirtæki er
boðið fram á margan mismunandi
máta. Auk þess að byggja nýtt
húsnæði til leigu, eru til dæmi
þess að gömlu íbúðarhúsnæði hafi
verið breytt í verkstæði, og að
stórum verksmiðjuhúsum hafi
verið skipt upp fyrir minni fyrir-
tæki. I sumum tilvikum eru ein-
ingarnar með ákveðinn kjarna,
þar sem er að finna skrifstofur,
fundaraðstöðu og sameiginlega
þjónustu, — sem stendur öllum
leigjendum til boða. I nokkrum til-
vikum eru ráðunautar á staðnum
mönnum til aðstoðar.
Leiguskilmálar eru mjög mis-
munandi. Mest af iðnaðarhúsnæði
er í eigu sveitarfélaga, en til eru
dæmi um sameign með einkaaðil-
um. Lengd leigutíma er einnig
mjög mismunandi og allt er gert
til þess að gera mönnum kleift að
hafa sem rúmast um hendur varð-
andi skuldbindingar. t sumum til-
vikum er uppsagnarfrestur ein-
ungis einn mánuður og leiga jafn-
vel greidd vikulega. Sum sveitar-
félög bjóða fyrirtækjum ókeypis
leigu um tíma.
Fjárhagsaðstoð við iðnað
Aðalform fjárhagsaðstoðar við
iðnað eru lán og styrkir. Annars
vegar er um að ræða möguleika,
sem byggjast á sérstökum lögum,
og þá sérstaklega lög um aðstoð
við iðnað í gömlum iðnaðarhverf-
um inni í borgum. Hins vegar
reyna sveitarfélög að nota sér leið-
ir til aðstoðar utan við lagasetn-
ingu. Heimildir þeirra til álagn-
ingar gjalda, sem ekki eru eyrna-
merkt til ákveðinna nota eru þó
mjög takmarkaðar. Fyrirtæki fá
lán hjá sveitarfélögum til fjárfest-
ingar og jafnvel til flutnings inn á
svæðið. Einnig er til í dæminu að
styrkjum sé beitt til að greiða
leigu eða vexti og jafnvel fjárfest-
ingu. Þá hafa sveitarfélög gengið í
ábyrgðir vegna lána hjá banka-
stofnunum. Sveitarfélög í Eng-
landi geta ekki sjálf átt hlutabréf
í fyrirtækjum, en nokkur þeirra
hafa látið eftirlaunasjóði starfs-
manna sinna kaupa hlutabréf.
Reynt hefur verið að láta sveitar-
félög stofna sjálfseignarfyrirtæki,
en það mun vera ólöglegt.
Miklar deilur eru uppi um það
hvort þessi starfsemi sveitarfélag-
anna eigi rétt á sér. Margir eru
þeirrar skoðunar að hér sé ekki
farið vel með skattpeninga. Ljóst
er að ekki er um miklar upphæðir
að ræða úr hendi sveitarfélag-
anna, þannig að ekki er hægt að
snúa við þeirri gífurlegu öru at-
vinnuleysisaukningu, sem víða er
við að etja. Þá má efast um þekk-
ingu starfsmanna sveitarfélag-
anna til að leika peningamenn.
Þeir starfsmenn sveitarfélaganna
sem áður unnu við skipulag eru nú
flestir farnir að vinna við eflingu
atvinnu. Skólakerfið hefur ekki
búið þessa menn undir slík störf
og hefur þetta valdið nokkrum
erfiðleikum. Þetta er þó að breyt-
ast.
Iðnaðarráðgjöf
Flest sveitarfélög hafa iðn-
þróunarráðunauta (Industrial
Development Officer) eins og áður
var á minnst. Þeirra hlutverk er
að reyna að fá fyrirtæki til að
flytja sig í sveitarfélagið, en þeim
er einnig ætlað að aðstoða starf-
andi fyrirtæki. Þeir hjálpa fyrir-
tækjum í gegnum frumskóga kerf-
isins í leit að aðstoð, við að finna
nýtt húsnæði eða rétta ráðgjöf.
Nokkur sveitarfélög reka ráðgjaf-
arþjónustu fyrir fyrirtæki en önn-
ur niðurgreiða þjónustu einkaað-
ila.
Til eru sveitarfélög, sem reka
gagnagrunna um staðbundna
framleiðslu, þjónustu og markaði.
Þetta er gert í þeim tilgangi að
efla staðbundin tengsl fram-
leiðslufyrirtækja, þ.e.a.s. að þau
kaupi af fyrirtækjum í sveitarfé-
laginu í stað „innflutnings" frá
öðrum svæðum eða útlöndum.
Slíkar upplýsingar geta einnig
verið gagnlegar til að sjá fram-
leiðslumöguleika fyrir smáfyrir-
tæki. Upplýsingarnar geta verið
sveitarstjórninni sjálfri gagnlegar
til að beina eigin innkaupum til
fyrirtækja á staðnum. Sveitarfé-
lög hafa einnig staðið fyrir vöru-
sýningum til að auka innbyrðis
tengsl fyrirtækja innan sveitarfé-
lagsins og gera þeim kleift að
kynnast hverju öðru.
Samvinnufélög
Samvinnufélög eru ekki mjög
algeng í Bretlandi og í raun á allt
öðru formi en við eigum að venj-
ast. Algengast er að hópar iðnað-
armanna vinni saman í samvinnu-
félögum. Á síðustu árum hefur
orðið algengara að starfsmenn
stofni framleiðslusamvinnufélög,
einkum á rústum gjaldþrota fyrir-
tækja. Sveitarfélög hafa stutt
stofnun samvinnufyrirtækis með
stofnun Samvinnuþróunarstofn-
ana, með því að útvega slíkum
fyrirtækjum húsnæði og kosta
þjálfun og kennslu fyrir stjórn-
endur og almenna starfsmenn.
Vísinda- og tæknigarðar
Mjög mikil áhersla er lögð á
þátt nýrrar tækni í sköpun nýrra
atvinnutækifæra í framtíðinni.
Allmörg sveitarfélög hafa ráðist í
byggingu svokallaðra „vísinda-
garða" (science parks) til þess að
búa í haginn fyrir og draga til sín
hátækniiðnað. Þetta hefur oft ver-
ið gert í samvinnu við mennta-
stofnanir, en einnig fyrirtæki í
einkaeign. Framboð á slíkri að-
stöðu er í dag langt umfram eftir-
spurn og því er veruleg hætta á
því að margir þessara vísinda-
garða kollsigli sig, enda þótt
hugmyndin sé í sjálfu sér mjög
athyglisverð.
Nokkur sveitarfélög hafa iagt
sérstaka áherzlu á að stuðla að
nýjum uppfinningum. í Gates-
head, sveitarfélagi í grennd við
Newcastle, hefur þannig verið
komið upp Uppfinningamiðstöð
(Innovation Centre). Þar fá upp-
finningamenn að koma og smíða
eftir hugmyndum sínum. Þeir
hafa þarna aðgang að algengustu
tækjum og fá aðstoð við öflun
einkaleyfa. Einnig reynir miðstöð-
in að koma þeim í samband við
væntanlega framleiðendur.
Sveitarfélög reyna að byggja upp glansmynd til að draga til sín
fyrirtæki.