Morgunblaðið - 18.08.1983, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. ÁGÚST 1983
I minningu myndlistarmanns
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Á síðastliðnu vori, nánar tiltek-
ið í upphafi maímánaðar, var und-
irritaður staddur á listsýningu á
Louisiana-safninu í Humlebæk.
Ég hafði verið að skoða sýningu á
ítalska nýbylgjumálverkinu ásamt
öðru því, sem jafnan er uppi á
safninu. Eftir vandlega skoðun og
margar yfirferðir var hugsað til
heimferðar enda ein sýning fram-
undan, sem ég vildi gjarnan skoða
einnig þennan dag. Þá gerði
skyndilega úrheilisrigningu, raun-
ar skýfall í orðsins bókstaflegri
merkingu og ég strandaglópur á
staðnum, því að hlífðarkápan
hafði verið skilin eftir heima. Ég
settist því niður í vistlegri veit-
ingabúðinni, og tók að horfa út um
hina stóru glugga með meðlæti og
léttan mjöð fyrir framan mig.
Birtist mér þá fegurð rigningar-
dags á vori, svo sem hún getur
mest verið. Loft einstaklega tært,
grasflöturinn fyrir utan ljós-
grænn og einna líkastur glitofinni
ábreiðu. Af og til glitti i spegil-
slétt Eyrarsundið og eitt og eitt
segl sást í fjarska. Risastórar
mobile-myndir Alexanders Calder
úti á grasfletinum fengu á sig nýj-
an, ferskan blæ og í raun var allt
svo fallegt, að ég ákvað að doka
við og njóta veitinga jafnframt því
að skrifa nokkur kort til vina
minna og fjölskyldu. Á slíkum
stundum verður hugsunin skýr og
hugurinn reikar víða um svið for-
tíðar og nútíðar. Það teygðist úr
skýfallinu og kortin urðu fleiri og
fleiri, — ég gerði þá stutt hlé og
varð þá skyndilega hugsað til vin-
ar míns eins, er hafði orðið
grimmum örlögum að bráð í kjöl-
far bílslyss, mænan í sundur og
hann Iamaður frá hálsi og niður
úr. Mig langaði þá að reyna að
gefa honum hlutdeild í allri þess-
ari himnesku fegurð og valdi fal-
legt kort og hóf að skrifa honum,
en mér dugði þá ekki eitt kort, svo
þau urðu fleiri, líkast framhalds-
sögu. Minntist ég þess, að ég hét
honum að heimsækja hann er
heim kæmi og bæta fyrir van-
rækslu, því að það hafði lengi ver-
ið ásetningur minn að gera það.
En svo skeði það að margt óvænt
bar uppá, er heim kom, svo að það
dróst, að ég efndi gefið heit, enda
átti ég lítið heimangengt. En svo
var það, að síminn hringdi á
sunnudegi verzlunarmannahelg-
arinnar og þessi vinur minn er i
símanum og vill tala við mig sam-
dægurs. Ég sem var mjög upptek-
inn vildi gjarnan fresta því til
næsta dags til að geta verið miklu
lengur hjá honum. En maðurinn
vildi endilega fá mig strax, svo ég
sló fljótlega til og hélt til hans
heima út á Flyðrugranda, þar sem
hann bjó á jarðhæð í sérhannaðri
íbúð. Þessi dagstund varð mér
mjög lærdómsrík því að þarna
kynntist ég nýrri hlið á tilverunni,
heimi hins hreyfihamlaða manns,
sem í flestu var öðrum háður.
Fyrir utan hjúkrunarkonu sem
kom reglulega, heimsóttu hann
aðallega móðir hans og svo tæp-
lega tólf ára sonur, er kom á
hverjum degi með ást, birtu og yl
til pabba síns. Fáir vinir hans
komu í heimsókn, en maður tapar
víst ekki vinum er svo stendur á
heldur veit loksins hverjir þeir
eru.
Við áttum þarna fróðlegt spjall
um liðna tíð og sitthvað úr nútíð-
inni, — maðurinn hispurlaus,
ómyrkur í máli, en nokkuð bitur
út í tilveruna, þau örlög að verða
ævilangt hlekkjaður við rúmið.
„Nei, þetta er ekki mitt líf...“
Hann tjáði mér, að hann sæi
ekki fram á ávinning af því að
vera í þessu ástandi lengi, vildi
frekar hverfa á brott með reisn, en
að vera öðrum háður og til byrði,
jafnvel í áratugi. Ég reyndi að
leggja sitthvað til málanna hér, en
fann að ég stóð á veikum grunni,
var ekki nægilega innstilltur og
þyrfti að ræða miklu nánar við
hann í rólegheitum. Hann var þó
eiginlega furðanlega hress og
opinskár allan tímann, sem ég var
þarna, en er ég fór fannst mér
skyndilega sem ég sæi einhverja
svipbreytingu á honum, en hugs-
aði ekki mikið út í það þá. Var
ákveðinn að heimsækja hann
reglulega upp frá þvi — láta varla
viku líða til næsta fundar — bauð
honum að hringja hvenær sem
hann vildi ræða við mig. Enn réðu
ástæður því, að það dróst að ég
færi og hann hringdi ekki mér vit-
anlega, — og skyndilega frétti ég,
að maðurinn væri allur. Að sjálf-
sögðu hrökk ég við, hafði ekki bú-
ist við þeim umskiptum svo fljótt
og átti ég að auki óloknum nokkr-
um erindum fyrir hann.
Hér verður ekki farið nákvæmt
í lífssögu Inga Hrafns Haukssonar,
sem er nafn þess er hér um ræðir,
né allt það tíundað er gerði líf
þessa manns að harmsögu. Hér
þekki ég ekki nægilega til mála til
að vera fær um slíkt, en það er
efni í langa og margræða sögu að
segja frá því, hvernig örlögin fóru
með þennan velgerða og efnilega
listamann. En ég veit að „annar
maður", sem mörgum vefur ill ör-
lög, var honum mikill þröskuldur
á framabraut. Meinið læknast
stundum með upphafningu sjálfs-
ins, sem er gott og blessað, en það
vill um leið gleymast, að öll miðl-
un, tillitssemi, og að gera öðrum
gott, er hæsta stig.sjálfsskoðunar.
Það eru nefnilega vísast einmitt
þeir eiginleikar, sem eru upp-
spretta mikillar listar, þótt ger-
andinn kunni sjálfur að vera
ósamkvæmur list sinni í daglegri
hegðan og breytni.
Eg minnist þess, er Ingi Hrafn
Hauksson kom í Myndlista- og
handíðaskóla íslands fyrir tveim
áratugum og hóf nám í forskólan-
um og gerðist þar nemandi minn.
Það gustaði af þessum granna, lið-
uga og sérkennilega unga manni,
sem var þegar forframaður eftir
próf í grein listrænnar hönnunar í
útlandinu. Hann settist þó í for-
skólann og leið þar vel, því að hon-
um þótti námið dýpra og altækara
en ytra. Ingi Hrafn var hug-
myndaríkur, iðinn og kappsamur
og frá honum stafaði sérstök út-
geislan, sem smitaði umhverfið.
Hann var ekki aðeins nemandi
heldur gerðist hann aukinheldur
fljótlega vinur aðalkennara sinna,
fyrst minn og svo Jóhanns Eyfells
í myndmótunardeild (skúlptúr).
Ingi Hrafn var svo sérstæður í út-
liti, að það var líkast því að hvar
sem hann kom væri hann sjálf-
sagður í umhverfinu. Þannig gat
hann t.d. gengið um borð í skip,
heilsað upp á mannskapinn og far-
ið frá borði með bjórkassa undir
hendinni eins og að drekka vatn.
Allir heilsuðu honum og tollverð-
irnir tóku jafnvel ofan þegar hann
gekk niður landganginn. Ég
stríddi honum stundum með því,
að hann væri Anker Kirkeby ís-
lands, en sá frægi Dani komst
allra sinna ferða út á sitt
sérkennilega nef, — sótti jafnvel
stórveislur hjá konginum og féll
inn í hópinn eins og hnífur í
smjör. Ætluðu verðirnir fyrir
utan að gera athugasemd, þá
hvessti Kirkeby á þá augun, dust-
aði ímyndað kusk af einkennis-
búningi þeirra og sagði höstugum
rómi „stramm" og gekk svo hnar-
reistur inn ...
Ingi Hrafn hafði áhuga á
mörgu, sennilega of mörgu — vissi
eiginlega ekki fullkomlega, hvað
hann ætti að leggja fyrir sig.
Kvikmyndun var einnig hans
Landflótta skáldkona
frá Austur-Þvskalandi
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Austur-Þjóðverjar eru nú á
góðri leið með að missa alla helstu
rithöfunda sína úr landi. Kunn eru
dæmi þeirra Reiners Kunze og
Wolfs Biermann. Meðal þeirra
skálda sem kosið hafa að setjast
að í Vestur-Þýskalandi er Sarah
Kirchs. Hún segir í viðtali: „í
Austur-Þýskalandi skrifum við af
vissum ástæðum öðruvísi en í
Vestur-Þýskalandi. Maður verður
oft að láta sér nægja að gefa hlut-
ina í skyn frekar en segja þá ber-
um orðum. Þetta er bókmenntun-
um hættulegt. Að lokum verður
skáldskapurinn svo torræður að
málið verður líkt og undirokað og
bókmenntirnar gjalda þess. Dæmi
um þetta er rithöfundur sem ég
met mikils, Alfred Endler. Þegar
ég les hann nú eftir að hafa verið
búsett í Vestur-Þýskalandi þyrfti
ég í byrjun tuttugu neðanmáls-
greinar til að skilja hann.“
Viðmælandinn nefnir nöfn höf-
unda sem margir hafa kosið að
halda vestur á bóginn eða hafa
hljótt um sig í Austur-Þýskalandi:
Alfred Endler, Elke Erbe, Karl
Michel, Gúnther Kunert, Volker
Braun, Thomas Brasch, Klaus
Schlesinger, Jurek Beker og Ul-
rich Plenzdorf. Sarah Kirsch lýsir
átökum þeirra við austur-þýsk
stjórnvöld: „Þeir sem þú nefndir
eru af minni kynslóð. Við störfuð-
um saman, fyrst í vinsamlegu
pólitísku andrúmslofti, síðan í
óvinsamlegu. Við höfðum það sem
kalla mætti höfundasmiðju þar
sem við lásum fyrir hvert annað,
þýddum erlenda höfunda, unnum
að öllu leyti saman. Svo kom Bier-
mann-málið til sögu 1976. Við
skrifuðum Honecker mótmæla-
bréf í Neues Deutschland og birt-
um þau líka í vestrænum blöðum,
því að við vissum af slæmri
reynslu að mótmæli í vestri vega
þyngst. I þetta skipti var árangur-
inn enginn því að Biermann fékk
ekki að snúa heim. í staðinn
sundruðumst við, rithöfundarnir.
Sjálf gat ég ekki haldið áfram rit-
störfum, var ofsótt með ýmsu
móti. Verst bitnaði það á syni
mínum sem mætti andúð og var
einangraður í skólanum. Innan
skamms óskaði ég eftir að fá að
fara úr landi til Vestur-Berlínar.
Og nú bý ég hér.“
Sarah Kirsch telur fólk í Vest-
ur-Þýskalandi vita lítið um
ástandið í Austur-Þýskalandi og f
kommúnistalöndunum yfirleitt.
Hún segir að sama hafi gilt um sig
hvað varðar þekkingu í löndunum
vestan járntjalds meðan hún var
staðsett austanmegin.
Sarah Kirsch fæddist árið 1936 í
Limlingrode í syðra Harz sem nú
tilheyrir Austur-Þýskalandi. Eftir
háskólanám í líffræði og bók-
menntum hefur hún eingöngu
helgað sig bókmenntum. Hún bjó f
Austur-Berlín til 1977, en eftir það
Sarah Kirsch
í Vestur-Berlín. Þess má geta að
ljóðabækur hennar koma út í
fjörtíu þúsund eintökum, en al-
gengt upplag ljóðabóka í Vestur-
Þýskalandi er fjögur þúsund ein-
tök.
Helstu ljóðabækur Sarah
Kirsch eru Zaubersprúche (1974),
Rúckenwind (1977). Drachensteig-
en (1979) og La Pagerie (1980). f
Ijóðum sínum er hún fáorð, segir
að Ijóð sín verði sffellt styttri, hún
óttist jafnvel að þau verði ekki
annað að lokum en autt blað.
Þetta getur verið arfur frá þeim
þvingunum sem hún varð fyrir í
Austur-Þýskalandi, en miklu
fremur er skýringin vilji skáld-
konunnar til að takmarka sig,
nota hið rétta orð, aðeins þá mynd
sem við á hverju sinni. Mælska er
henni eitur í beinum. Ljóðin fjalla
um ganga daganna, manneskjuna
í náttúrunni og náttúruna sjálfa.
Þau eru miðleitin, en oft óvænt f
niðurstöðum sínum.
Eitt þessara ljóða er um rán-
fuglinn:
Kinfugl sætt er loftid
Svona hnitaði ég mig aldrei yfir fólki og trjám
Svona steypúit ég ekki einu sinni gegnum
sólargeislana
Og hef meó mér ránafenginn inn í birtuna
Og flýg þangaó gegnum sumarió!
Nýjustu ljóð Sarah Kirsch eru
aftur á móti einfaldari, meira í
anda hversdagslífs og með færri
táknum en áður. En hún yrkir að-
eins fyrir hina vandlátustu les-
endur og gerir miklar kröfur til
lesenda. Maður skilur vel að jafn
merkur höfundur skuli ekki hafa
unað við hina opinberu stefnu
austur-þýskra stjórnvalda í menn-
ingarmálum. En um leið er hún
ekki gagnrýnislaus í garð hins
vestræna frelsis. Það sem hana
hryllir við er hve margir sem hún
hittir í Vestur-Þýskalandi hafa
glatað hæfileikanum til að sýna
mannlega hlýju.