Morgunblaðið - 07.09.1983, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. SEPTEMBER 1983
Ólafur Bjömsson prófessor:
Kaupgjald, kaupmátt-
ur launa og lífekjör
í framhaldi af fyrri greinum og
á grundvelli þeirra skoðana, sem
þar voru settar fram um orsaka-
samhengi þeirra þátta efnahags-
málanna, sem hér er fjallað um,
skal nú að lokum vikið að þeim
vandamálum, sem við er að etja í
okkar þjóðfélagi í dag. Aðalatriðið
verður, eins og áður, að gera grein
fyrir því, hvernig hægt sé að átta
sig á þeim, en minna verður farið
út í það að ræða hugsanlega lausn
vandamálanna. Meginógnvaldur-
inn í okkar efnahagsmálum er
auðvitað verðbólgan, einkum þó sú
stökkbreyting, er við blasti í vor
að hún myndi taka upp á við, ef
ekkert yrði að gert. Þjóðhags-
stofnun áætlaði í maí að verðbólg-
an stefndi í 145% á ársgrundvelli,
ef ekkert væri að gert. Mér er að
vísu ókunnugt um forsendur þess-
ara útreikninga, en þessi tala hef-
ir ekki verið gagnrýnd svo ég viti
til.
Öllum hlýtur að vera ljóst, að
slík stökkbreyting verðbólgunnar
upp á við hefði valdið stórvandr-
æðum. Ríkið hefði að vísu getað
leyst sín greiðsluvandræði með því
að yfirdraga reikning sinn í Seðla-
bankanum og þótt slíkt sé vissu-
lega subbuskapur í fjármálum, þá
er þó hægt að halda öllu gangandi
þannig a.m.k. um skeið. Bæjar- og
sveitarfélögin eiga hins vegar
enga slíka úrkosti, ef verðbólgan
kollvarpar fjárhagsáætlunum
þeirra. Þar sem gera má ráð fyrir
því, að þau reyni í lengstu lög að
greiða starfsmönnum sínum um-
samið kaup, er ekki um annað að
ræða fyrir þau en stöðva að mestu
eða öllu leyti framkvæmdir sínar.
Þarf ekki nánari skýringa við,
hver áhrif slíkt hefði á atvinnu-
ástandið.
Gera má og ráð fyrir því, að
fjöldi einkafyrirtækja mundi
lenda í slíkum örðugleikum með
útvegun nægilegs lánsfjár, að hjá
þeim yrði einnig mikill samdrátt-
ur. Það ætti einnig að vera aug-
ljóst, að slík aukning á hraða verð-
bólgunnar myndi leiða til þess, að
jafnvel þótt samningar um vísi-
tölubætur væru í fullu gildi, væru
bæturnar orðnar að minna en
engu Iöngu áður en verðbótabilið
væri liðið, þannig að af „tafatap-
inu“ leiddi, að kaupmáttur launa
færi ört rýrnandi, þrátt fyrir
„fullar bætur" á pappírnum. að
þessu atriði verður nánar vikið
hér á eftir. Veigamikil rök, sem
varla verða hrakin, má þannig
færa fyrir því, að ráðstafanir þær,
sem gerðar voru með bráðabirgða-
lögum ríkisstjórnarinnar muni
valda öllum þorra fólks minni
kjaraskerðingu og vandræðum,
heldur en orðið hefði, ef ekkert
hefði verið aðhafst. Ekki er það
samt mín skoðun, að af þessu beri
að draga þá ályktun að allir
skynsamir menn hljóti að lofa rík-
isstjórnina fyrir aðgerðir sínar í
stað þess að fordæma þær. Málið
er vitanlega ekki svo einfalt, að
þjóðin hafi aðeins átt tvo valkosti,
annars vegar að fleygja sér í gin
óstöðvandi verðbólgu og hins veg-
•ar að gera nákvæmlega það, sem í
bráðabirgðalögunum fólst. Hins
vegar veikir það óhjákvæmilega
málflutning þeirra er bráða-
birgðalögunum eru andvígir, að
hljóta annars vegar að viðurkenna
nauðsyn ráðstafana til þess að
forða yfirvofandi háska, en ýja
hins vegar ekki að því, hvaða
ráðstafanir aðrar hefðu verið til-
tækar, sem leitt hefðu til viðun-
andi árangurs en kostað minni
fórnir.
Kostar stöðvun
verðbólgunnar fórnir
og hversvegna?
Eins og öllum mun ljóst, og vik-
ið hefir verið að áður, eru megin-
vandamálin í íslenzkum efna-
hagsmálum tvö, verðbólgan og
hallinn á utanríkisviðskiptum.
Vissulega er þetta tvennt ekki
óháð hvað öðru. Ef verðið á er-
lendum gjaldeyri fylgir ekki inn-
lendum verðhækkunum, leitast al-
menningur við að bæta hag sinn
með því að kaupa heldur erlent en
innlent, þar sem slíks er kostur.
Samt tel ég það geta verið til
glöggvunar, vilji menn átta sig á
eðli þessara mála, að hugsa sér
þetta aðgreint, þannig að geng-
isskráning hefði jafnan fylgt inn-
lendri verðlagsþróun, svo að verð-
bólgan hefði ekki leitt tii halla á
viðskiptajöfnuði. Vissulega má
gera ráð fyrir því, að slíkt hefði
magnað verðbólguna, en þá hefði
verið við hana eina að glíma. Nú
virðist í fljótu bragði, að þar sem
hér er fyrst og fremst um breyt-
ingu að ræða á mælikvarða þeim,
sem lagður er á raunverðmætin,
ætti slíkt ekki að þurfa að hafa í
för með sér neina rýrnun lífs-
kjara, er á heildina er litið. Hafi
slíkt af tæknilegum ástæðum
óhagstæð áhrif um stundarsakir á
kjör sumra aðila, ætti að mega
bæta þeim það með tekjutilfærslu
frá öðrum sem högnuðust á ráð-
stöfunum, þar sem raunverulegar
þjóðartekjur breyttust ekki.
Þegar verðbólga er komin á hátt
stig, þannig að verðlag hækkar
nokkurn veginn jafnóðum og
kaupgjald hækkar og allir helztu
þættir verðlagsins, svo sem gengi,
vextir og álagning laga sig mjög
fljótt að öðrum verðhækkunum,
verður hægt að leysa vandann að
talsverðu leyti með útstyttingu
eins og Ragnar Arnalds, fyrrv.
fjármálaráðherra, komst einkar
vel að orði í kosningabaráttunni í
vor. Því miður hefir mér ekki tek-
izt að ná tali af Ragnari sjálfum
áður en grein þessi fór í prentun,
þannig að ég get ekki ábyrgzt, að
minn skilningur á merkingu orðs-
ins útstytting sé nákvæmlega sú
sama og hans, en það breytir engu
um það að hér er vel að orði kom-
izt, þannig að við sem lengi höfum
glímt við það að skýra verðbólgu-
vandann fyrir nemendum á skóla-
bekk, megum öfunda hann af. Með
útstyttingu á ég hér við það, að
kauphækkanir og verðhækkanir af
völdum þeirra sem eiga sér stað
samtímis, séu „styttar út“. Ef slík-
ar vörur eru rétt metnar í vísi-
tölugrundvellinum, ætti slíkt að
vera „skipti á jöfnu" fyrir laun-
þegana í heild, þó að það geti haft
áhrif til hins betra eða verra á hag
einstaklinga, eftir því hvað þeir
nota af vöru þeirri, sem um er að
ræða.
Útstytting getur þó aldrei leyst
hér allan vanda, og er megin-
ástæðan sú, að gera má'ráð fyrir
því, að alltaf sé svo og svo mikið „í
pípunum" eins og það er kallað á
stofnanamáli. Hér er átt við það
að svo og svo mikið af fyrirtækj-
um, bæði opinberum fyrirtækjum
og einkafyrirtækjum, hefir ekki
fengið að hækka verð vöru sinnar
og þjónustu til samræmis við fyrri
kauphækkanir eða aðrar kostnað-
arhækkanir. Ef stöðva á áfram-
haldandi víxlhækkanir kaupgjalds
og verðlags, verður einhvern veg-
inn að eyða því sem er í pípunum,
annað hvort þannig að fyrirtækin
séu látin bera þær kostnaðar-
hækkanir, sem um er að ræða, eða
þá ef hækkanirnar eru leyfðar, að
láta slíkt koma fram í skerðingu
Ólafur Björnsson prófessor
Lokagrein
kaupmáttar. Auðvitað má líka
fara hér millileið. Ef ströng verð-
lagsákvæði hafa lengi verið í gildi,
eins og hér á landi, og opinber
fyrirtæki búið við skarðan hlut til
þess að halda almennu verðlagi
þannig í skefjum, má búast við
því, að obbinn af kostnaðinum við
eyðingu þess sem er „í pípunum"
lendi á launþegum, ef ekki á að
verða óæskilegur samdráttur eða
skerðing opinberrar þjónustu-
starfsemi.
í raun skiptir hin svokallaða
skipting byrðanna milli hinna ein-
stöku þjóðfélagshópa ekki því höf-
uðmáli sem oft er haldið fram á
vettvangi stjórnmála. Starfsstétt-
ir þjóðfélagsins eru ekki þannig
aðgreindar fjárhagslega, að hægt
sé að leggja byrðar á eina þeirra
án þess að snerti hinar að nokkru.
Rýrnun kaupmáttar launa leiðir
auðvitað til minni sölu hjá fyrir-
tækjunum og hækkaðra tekna og
hagnaðar hjá þeim. Á sama hátt
leiðir þrengri hagur fyrirtækja til
þess að eftirspurn eftir vinnuafli
minnkar. Ég hygg, að ef verðbólg-
an væri eini vandinn, sem við væri
að etja í okkar efnahagsmálum, þá
hafi hún á sl. vori verið komin á
það stig, að öllum, og ekki sízt
launþegum, hafi verið það ljóst að
jafnvel frá þröngu hagsmunasjón-
armiði þeirra hlaut það að borga
sig að taka á sig þær skammvinnu
fórnir sem það hefði kostað að
eyða því sem var „í pípunum". Ef
tími og svigrúm hefði verið til við-
ræðna, hefði því mátt ná a.m.k.
þegjandi samkomulagi um það, að
ráðstöfunum er leiddi til viðun-
andi árangurs yrði unað. En hér
hefir ekki öll sagan verið sögð.
Eyöing viðskiptahall-
ans út á við megin-
orsök kjaraskerðingar
Eins og allir vita, var eyðing
viðskiptahallans við útlönd annað
þeirra meginmarkmiða sem að var
stefnt með ráðstöfunum þeim í
efnahagsmálum, sem gerðar voru í
lok maí sl.
Hin síðari ár hefir verið venja
að meta stöðuna gagnvart útlönd-
um þannig, að erlendar skuldir
eru settar í hlutfall við verðmæti
þjóðarframleiðslu. Samkvæmt
spám er gert ráð fyrir því, að í lok
þessa árs nemi erlendar skuldir
60% af þjóðarframleiðslu. Erfitt
er þó að mínum dómi að finna við-
miðun er skorið geti úr um það,
hve hátt þetta hlutfall megi vera
til þess að slíkt samrýmist heil-
brigðum þjóðarbúskap. Ef miðað
er við fyrri tíma, þá höfum við
vissulega „séð hann svartan" fyrr.
Elztu tölur, sem ég hef séð um
þetta efni, eru úr áliti skipulags-
nefndar atvinnumála (Rauðku)
frá 1934. Þá voru erlendar skuldir
taldar nema 94 millj. kr., en þjóð-
artekjur 98 millj. kr. Gera má ráð
fyrir því, að skuldirnar hafi að því
leyti verið vanmetnar, að hin
ströngu innflutningshöft, sem þá
var beitt, bentu eindregið til
ofmats íslenzku krónunnar. Lík-
lega hafa þjóðartekjur, sem þá
voru metnar með mjög ófullkomn-
um aðferðum, einnig verið van-
metnar, en eftir því sem næst
verður komizt, námu erlendar
skuldir þá álíka fjárhæð og þjóð-
arframleiðslan.
Ef skuldasöfnun sú, sem átt hef-
ir sér stað síðustu tvö árin, stafaði
eingöngu af lántökum vegna fjár-
festinga er liklegar eru til að auka
tekjur af útflutningi eða spara
gjaldeyri, væri ekkert við hana að
athuga. En stafi hún hins vegar af
auknum innflutningi neyzluvöru
vegna rangrar gengisskráningar,
þá ætti að vera auðsætt, að á þann
hátt verður kaupmætti launa og
annarra tekna ekki haldið uppi
nema mjög skamma hríð. Þá verð-
ur óhjákvæmilegt að rýra kaup-
mátt peningatekna gagnvart er-
lendum gjaldeyri nægilega mikið
til þess að ná hallalausum við-
skiptajöfnuði.
Arið 1982 var talið að halli á
viðskiptajöfnuði næmi 10% af
þjóðarframleiðslu. Ef talið væri,
að í grófum dráttum þurfi raun-
gildi ráðstöfunartekna að minnka
um 10% til þess að ná því marki,
þarf, miðað við þær aðstæður sem
hér eru nú, að skerða kaupmátt
launa enn meira, því að beinir
skattar sem nema munu um 30%
af tekjum einstaklinga án tillits
til skatta, hafa engan veginn fylgt
verðbólgunni, bæði vegna ívilnana
samkvæmt bráðabirgðalögunum
og þess, að skattar eru innheimtir
eftir á.
Með tilliti til þess mikla geng-
issigs og gengislækkana sem átt
höfðu sér stað frá áramótum fram
til setningar bráðabirgðalaganna,
virðist ríkisstjórnin mjög hafa
haft vaðið fyrir neðan sig með
þeirri miklu gengislækkun sem
ákveðin var jafnhliða lögunum.
Það verður auðvitað mati háð,
hve stórt átak sé fært að gera á
skömmum tíma til leiðréttingar
viðskiptajöfnuðinum og minn
dómur um það er ekki merkari en
hvers annars. Aðalatriðið er hér,
að það er gengisfellingin jafnhliða
skerðingu vísitölubótanna, sem er
meginorsök þeirrar skerðingar
kaupmáttar launa, sem átt hefir
sér stað. Um mat á því, hve mikil
kjaraskerðing sé, verður rætt hér
á eftir, þó að veruleg tilhneiging
hafi verið hjá mörgum þeim, sem
tjáð sig hafa um þetta efni í fjöl-
miðlum, að ofmeta skerðinguma,
þá fer ekki milli mála, að hún er
veruleg.
Ef hægt væri hins vegar, eins og
boðað var nýlega af hálfu ríkis-
stjórnarinnar, að halda því gengi
sem nú er út næsta ár, þá væri
slíkur árangur kaupandi allháu
verði af hálfu launþega, því að það
myndi draga mjög úr tafatapinu,
sem haft hefir í för með sér
ómælda rýrnun kaupmáttar launa
miðað við það verðbólgustig sem
hér hefir ríkt sl. tvö ár og raunar
lengra aftur í tímann. Við skulum
vera svo bjartsýn að vona að það
takist.
Hvað er kjaraskerð-
ingin mikil?
Þótt svo virðist, sem margir
telji sig hafa svar á reiðum hönd-
um við þessari spurningu, ef
marka má það sem ritað hefur
verið og sagt um þessi efni, þá er
spurningunni ekki auðsvarað. Því
veldur hið síbreytilega verðlag,
sem gerir það að verkum að hægt
er að rökstyðja nærri því hvaða
staðhæfingar sem er, aðeins með
því að velja mismunandi tímabil
til samanburðar. Þetta finnst mér
sambærilegt við þann vanda, sem
veðurfræðingar myndu lenda í við
að útskýra veðurkort fyrir al-
menningi og jafnvel sjálfum sér,
ef mælieiningarnar, sem þeir
einkum nota, svo sem Celsíusstig
og millibör, breyttust frá degi til
dags. Þótt því sé, eins og ég hefi
áður sagt, mjög áfátt að grein sé
gerð fyrir því hvernig tölur þær
séu fundnar, sem birtar hafa verið
um þetta efni, þá virðist það vera
mjög algeng skekkja, að lagðar
eru saman þær skerðingar kaup-
máttar launa sem átt hafa sér
stað yfir lengra tímabil og útkom-
an úr því dæmi svo talin gefa til
kynna þá heildarskerðingu sem
orðin er.
Tökum dæmi: Fyrir ári setti rík-
isstjórn sú sem þá var við völd
bráðabirgðalög um það að skerða
m.a. vísitölubætur þær, er greið-
ast skyldu á laun 1. des. sl. um
helming eða nær 8%. Þann 1. júní
sl. voru vísitölubætur skertar um
12—14%. Ef við nú gerðum ráð
fyrir 10% skerðingu 1. sept. og
öðru eins 1. des., þá væri þetta
samanlagt 40%. Hefir sú tala ver-
ið nefnd af sumum forsvarsmönn-
um launþegasamtaka, en ekki skal
ég um það segja hvort hún er
fundin á þennan hátt. Ef við nú
bætum við þetta 13 vísitöluskerð-
ingum sem andstæðingar fyrrver-
andi ríkisstjórnar stundum héldu
fram að orðið hefðu í hennar tíð
(ekki ábyrgist ég þó áreiðanleik
þeirrar tölu) að ógleymdri skerð-
ingunni vorið 1978 sem ríkisstjórn
Geirs Hallgrímssonar ákvað, þá
ættu raunlaun fyrir áramót að
vera orðin aðeins 30—40% af því
sem var 1978 og í dag 40—50%.
Annar hver maður ætti þá að vera
orðinn atvinnulaus í dag, og þjóð-
arframleiðslan aðeins helmingur
af því sem hún er og annað eftir
því. Svo slæmt er ástandið þó
þrátt fyrir allt ekki, svo að maðk-
ur hlýtur að vera í mysunni hvað
útreikninga af þessu tagi snertir.
En hver er hann?
Víkjum aftur að vísitöluskerð-
ingunni 1. des. sl. Ef laun hefðu nú
hækkað um 8% umfram það sem
var, þá hefði kaupmáttur launa
vissulega orðið meiri í jólamánuð-
inum en var, þótt hluti af þessum
8% hefði farið forgörðum strax
vegna hækkunar búvöruverðs o.fl.
Sala í jólabókum hefði þá t.d.
tvímælalaust orðið meiri. En brátt
hefði komið til sögunnar meiri
hækkun fiskverðs, meiri gengis-
lækkun og aðrar verðhækkanir,
þannig að í dag væru þessi 8%
fyrir löngu runnin út í sandinn,
þannig að kjörin nú eru nákvæm-
lega þau sömu með eða án þessar-
ar skerðingar. Frá sjónarhóli
dagsins í dag má því gefa ríkis-
stjórn þeirri er að skerðingunni
stóð syndakvittun og það sama á í
enn ríkara mæli við um eldri
skerðingar. Jafnvel vísitöluskerð-
ingin 1. júní sl. mun lítil eða engin
áhrif hafa á kaupmátt launa nú í
byrjun sept. Ef greiddar hefðu
verið 22% vísitölubætur 1. júní, þá
hefðu vafalaust fleiri farið í sól-
arlandaferðir, meira selst af bíl-
um og myndböndum o.s.frv. En þá
hefði orðið enn meiri gengisfelling
en varð, búvara og annað hækkað
meira o.s.frv., þannig að kaup-
máttur launa nú væri sennilega
ekki meiri fyrir utan það að at-
vinnuástand væri verra, m.a.
vegna óhjákvæmilegs samdráttar
á framkvæmdum bæjar- og sveit-
arfélaga þegar metnar eru syndir
hinna ýmsu ríkisstjórna í vísitölu-
málum, sem vissulega eru orðnar
margar og stórar í tímanna rás, er
því hægt að beita sömu reglu og
mér skilst að gildi í refsilöggjöf
okkar gagnvart síbrotamönnum,
að þeim er aðeins refsað fyrir