Morgunblaðið - 26.10.1983, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 26. OKTÓBER 1983
49
Málefnaleg umræða
Stðriðja
— eftir Edgar
Guðmundsson
Inngangur
I septembermánuði ritaði ég
grein í Morgunblaðið sem bar yfir-
skriftina „Stóriðja — orkufrekur
iðnaður". í niðurlagsorðum grein-
arinnar hvatti ég til málefnalegr-
ar og hleypidómalausrar umræðu
um stóriðjumál, enda væri brýn
nauðsyn á að þjóðarsátt tækist um
stefnumótun i þessum mikilvæga
málaflokki. Með þessari grein er
ætlunin að ganga ögn lengra og
taka þá sérstaklega til umræðu
spurninguna: „Hvað er málefnaleg
umræða um stóriðjumál?"
Áður en lengra er haldið, vil ég
taka skýrt fram að það sem hér er
skrifað ber ekki að skilja sem ein-
hverja endanlega umfjöllun. Þvert j
á móti. Hér eru einungis færðar á
blað hugrenningar mínar meðan
greinin er rituð. Það skal enn-
fremur ítrekað að sem fyrr er ekki
ætlunin að gagnrýna menn eða
málefni, enda verða þeir hér með
beðnir velvirðingar sem af slysni
kunna að verða fyrir áreitni af
minni hálfu.
Málefnin
Áður en farið er út í skilgrein-
ingu á hugtakinu „málefnaleg um-
ræða“, þá verður að byrja á að
skilgreina sjálf málefnin. Það er á
hinn bóginn afar torvelt. I fyrsta
lagi þá er engan veginn gefið að
þjóðin hafi sem heild ákveðna þörf
fyrir eða óskir um að hér verði
komið á fót orkufrekum iðnaði
umfram það sem þegar er orðið.
í öðru lagi þá er eitt að skil-
greina málefni líðandi stundar en
að skilgreina málefni framtíðar-
innar. Þess vegna er nauðsynlegt
að takmarka hina málefnalegu
umræðu við möguleikann á að
stóriðju verði komið á fót en ekki
framkvæmd á tiltekinni ákvörðun
í þá átt.
Orkan — iðjuverin
Nú er stórfelld virkjun orkunn-
ar í fallvötnum og iðrum jarðar
forsenda fyrir orkufrekum iðnaði.
Þess vegna er ekki unnt að skilja
þessa tvo meginþætti hvorn frá
öðrum, þ.e. orkuöflunina frá stór-
iðjunni sjálfri. Hins vegar er vel
hægt að tala um virkjanir án stór-
iðju. Orkumarkaðurinn er þá að
sjálfsögðu mun minni og öðru vísi
byggður upp. Steingrimur Jónsson
rafmagnsstjóri heitinn sagði
gjarnan — „Virkið þið bæjarlæk-
inn fyrst." — Nú eru smávirkjanir
ekki lengur taldar hagkvæmar,
eða hvað? Má ekki benda á athygl-
isverðar tilraunir Hitaveitu Suð-
urnesja með nýtingu gufu til
rafmagnsframleiðslu í smáum
stíl? Hafa byrjunarerfiðleikar
vegna Kröfluvirkjunar kannski
svæft áhuga manna á gufuvirkj-
unum um of? Stóriðja verður hins
vegar ekki byggð á slíkum smá-
virkjunum hvað sem þessum
spurningum líður að öðru leyti. Ég
tel því rétt að einskorða virkjun-
arþátt umræðunnar við stórar
virkjanir, þ.e. um eða yfir 100
MW.
Virkjanir — fjármagn
Talið er að milli 80 og 90% af
rekstrarkostnaði virkjana sé fjár-
magnskostnaður. Mannaflaþörf
við rekstur virkjananna er hins
vegar hverfandi. Virkjanirnar eru
því fyrst og fremst fyrirtæki þar
sem fjármögnun er nær allsráð-
andi þáttur. Þá vakna spurn-
ingarnar:
— Hver á fjármagnið?
— Er það tekið að láni?
— Er um að ræða erlent eða inn-
lent fjármagn?
— Hver er ábyrgur fyrir endur-
greiðslu lánsfjárins?
— Er tryggður kaupandi eða
kaupendur að orkunni á af-
skriftatíma virkjananna?
— Hversu áreiðanlegir eru kaup-
endur orkunnar?
— Hvað gerist ef þeir bregðast?
— Er fjármagninu betur varið til
annars en virkjana?
Virkjanaframkvæmdir
Virkjanir eru stórbrotnar fram-
kvæmdir á okkar vísu.
Vatnsaflsvirkjanir eru m.a.
fólgnar i gífurlegum jarðvegs-
flutningum, greftri á löngum
skurðum, jarðborunum, jarðlaga-
þéttingum, byggingu orkuveranna
sjálfra ásamt inntaksmannvirkj-
um og þrýstivatnspípum, lagningu
háspennulína og byggingu
spennustöðva, svo dæmi séu tekin.
Fyrir gufuvirkjanir bætist við
borun og virkjun gufuhola, lagn-
ing aðveitukerfis, bygging kæli-
turna o.s.frv.
Til að virkjanirnar verði hag-
kvæmar, þarf að beita háþróaðri
tækni í hvívetna. Bygging virkjan-
anna tekur jafnan fremur skamm-
an tíma frá því að hönnun lýkur
til að draga sem mest úr vaxta-
byrði á byggingartíma. Þróunin
hefur því verið í átt að lengri und-
irbúningstíma, stærri virkjana-
áföngum, stórvirkari vinnuvélum
og styttri byggingartíma. Nú
vaknar fjöldi spurninga:
— Að hvaða marki geta virkjana-
framkvæmdir orðið veigamik-
ill þáttur í íslenskri atvinnu-
stefnu?
— Geta þær orðið veigamikill
þáttur í iðnþróun?
— Er unnt að nýta sérþjálfað
starfslið samfellt í nýjum
virkjunum?
— Nýtast vélar og tæki við aðrar
framkvæmdir einnig, s.s. vega-
gerð?
— Er hægt að hafa hnitmiðaða
virkjanastefnu án hnitmiðaðr-
ar orkunýtingarstefnu?
— Er unnt að hafa sveigjanlega
virkjanastefnu sem þó er
markviss án þess að nýting
NÝLEGA komu út á vegum náms-
sjóðs Lögmannafélags íslands tvö
Prófessor Arnljótur Björnsson
orkunnar sé ævinlega skil-
greind?
— Er unnt að aðlaga sveigjanlega
virkjanastefnu lögmáli fram-
boðs og eftirspurnar?
— Er unnt að bjóða orkuna út til
stóriðjunota, án tillits til teg-
undar stóriðjunnar?
— Skiptir það máli hvers konar
stóriðja er byggð, ef orkuverðið
er vel viðunandi, kaupandinn
nægilega stór og mengunar-
hætta innan viðunandi marka?
Staðsetning virkjana
Forsendur fyrir staðsetningu
virkjana geta verið gífurlega fjöl-
breyttar. Hagkvæmnisforsendur
verða þó að teljast ráðandi þegar á
heildina er litið. Hagkvæmni í
virkjunum er þó afar teygjanleg.
Á sama hátt og stóriðja er ekki
hugsanleg án markaðs fyrir afurð-
ir, þá er tómt mál að tala um hag-
kvæmar virkjanir án kaupanda.
Arðsemi virkjana er jafnan reikn-
uð út frá þeirri forsendu að nær
öll orkan verði seld. Því stærri
sem virkjanirnar eru, þeim mun
stærri þarf markaðurinn að vera.
Þannig er nýtt álver nánast for-
senda fyrir byggingu Fljótsdals-
virkjunar (300 MW) á meðan unnt
er að réttlæta byggingu Blöndu-
virkjunar eða Búrfells II með
stækkun álversins í Straumsvík. Á
sama hátt er unnt að reka I
áfanga kísilmálmverksmiðju eða
trjákvoðuverksmiðju með lúkn-
ingu Kröfluvirkjunar. Ýmis önnur
sjónarmið verða einnig mikils ráð-
andi um staðsetningu orkuvera.
Má þar m.a. nefna öryggissjónar-
mið vegna hugsanlegra náttúru-
hamfara, nálægð við stóran not-
anda (stóriðjuver), náttúruvernd-
arsjónarmið og almenn byggða-
sjónarmið.
Stóriðjuverin
— fjármagn
í fyrrnefndri grein minni um
orkumál er vakin athygli á því
hvort heitið fjármagnsfrekur iðn-
aður eigi ekki í það minnsta jafn-
an rétt á við heitið orkufrekur iðn-
aður.
Nú er sjálft orkuverðið til stór-
iðjunnar að yfirgnæfandi hluta
beinn fjármagnskostnaður og má
því við mat á orkufrekum iðnaði
nánast bæta honum við beinan
fjármagnskostnað stóriðjunnar
dómasöfn, sem Arnljótur Björnsson,
prófessor, hefur tekið saman.
Annað safnanna fjallar um
dóma í vátryggingamálum
1920—1982. Er þar í fyrsta lagi
um að ræða ágrip af hæstarétt-
ardómum í vátryggingamálum,
kveðnum upp eftir að lög um vá-
tryggingasamninga nr. 20/1954
tóku gildi og í öðru lagi ágrip af
eldri hæstaréttardómum, sem
telja má að enn hafi raunhæft
gildi.
Hitt dómasafnið er um dóma í
sjóréttarmálum 1965—1982. Fyrir
utan dóma í sjóréttarmálum eru
teknir með dómar um samninga*
um flutning farms með flugvélum
og bifreiðum, þannig að í safninu
er að finna tæmandi skrá yfir
hæstaréttardóma í flutningarétti
fyrir tímabilið 1965—1982.
sem iðulega er á bilinu 10—15% af
heildarframleiðslukostnaði. Beinn
og óbeinn fjármagnskostnaður
verður því, þegar hráefniskostnað-
ur er frátalinn, stærsti rekstrar-
liður stóriðjunnar. Hér vakna
óneitanlega einnig margar spurn-
ingar:
— Er skynsamlegt að eiga stór-
iðjuverin eins og orkuverin?
— Er skynsamlegt að taka erlend
lán til að eignast stóriðjuver-
in?
— Er áhættan af því að eiga stór-
iðjuverin meiri en áhættan af
því að eiga orkuverin?
— Er hugsanlegt að eiga hvorugt?
— Hvernig er unnt að koma við
„virkum yfirráðum" í stóriðju-
verunum án meirihlutaaðild-
ar?
— Hefur Elkem spikerverket virk
yfirráð yfir málmblendiverk-
smiðjunni á Grundartanga án
þess að eiga meirihluta í fyrir-
tækinu?
— Eru yfirráð okkar yfir Þjórsár-
virkjunum virk miðað við nú-
verandi samninga við Alu-
suisse?
— Ef litið er á fyrstu stóriðju ís-
lendinga, -fiskiðnaðinn, eru yf-
irráð okkar á því sviði virk?
— Ef svo er, eru þau virk vegna
þess að markaðsmálin eru i
okkar höndum eða af öðrum
ástæðum?
— Væru yfirráð okkar í fiskiðnaði
virk ef markaðsmálin væru í
höndum annarra?
Stóriðjuverin
— valkostir
Auk þeirra stóriðjuvera sem
þegar hafa verið byggð, hafa þrír
valkostir einkum verið kannaðir,
þ.e.: Nýtt álver, kísilmálmverk-
smiðja og trjákvoðuverksmiðja.
Nú Iiggja fyrir viðamiklar
skýrslur og greinargerðir um þessi
þrjú fyrirtæki og kemur því senn
til kasta alþingis að skoða þessi
gögn nánar. Alþingi hefur raunar
fjallað um kísilmálmverksmiðju á
Reyðarfirði og hefur samþykkt
verulega fjárveitingu til frekari
rannsókna. Endanleg ákvörðun
um byggingu verksmiðjunnar hef-
ur þó ekki verið tekin enn. Eitt
stærsta vandamál sem blasir við
alþingismönnum er að glöggva sig
á framangreindum skýrslum í
hlutlægu samhengi. Hvað er sam-
eiginlegt með þessum stóriðju-
FYRIR skömmu var haldin hér kynn-
ing á nýrri víntegund, sem byrjað er að
selja hjá ÁTVR. Er þetta líkjör sem
heitir Mandarine Napoleón.
Fyrirtækið sem framleiðir líkjör-
inn heitir Fourcroy og er belgískt.
Að sögn sölustjóra fyrirtækisins,
Christian Lemaire, hóft framleiðsl-
an 1892 en nafn sitt dregur hann af
því, að Napoleón keisari mun hafa
veitt sams konar drykk í veizlum.
Edgar Guömundsson
„Þyí stærri sem virkjan-
irnar eru, þeim mun stærri
þarf markaðurinn að vera.
Þannig er nýtt álver nán-
ast forsenda fyrir bygg-
ingu Fljótsdalsvirkjunar
(300 MW) á meðan unnt
er að réttíæta byggingu
Blönduvirkjunar eða Búr-
fells II með stækkun ál-
versins í Straumsvík.“
kostum? Hvað er innbyrðis frá-
brugðið? Glöggur búmaður kann-
ar að sjálfsögðu ítarlega hvaða
valkostir eru í boði þegar hann
falast eftir kaupum á tiltekinni
vöru. Það er ef til vill hagkvæmt
að kaupa eina vörutegund umfram
aðra, ef til vill tvær. Það er einnig
hugsanlegt að honum lítist ekki á
kaupin og kjósi að verja fjármun-
um sínum á annan hátt.
Ég dreg ekki í efa að alþingis-
menn skoði þessi mál af yfirveg-
aðri skynsemi eins og glöggum bú-
mönnum sæmir.
Október, 1983.
Edgar Guðmundsson
Edgar Guðmundsson er rerkfræð-
ingur og einn af eigendum fyrir-
tækisins Máis hf. í Þorlákshöfn og
rekur ásamt Óla Jóhanni Ás-
mundssrni arkitekt fyrirtækið
Ráðgjöf og hönnun sf. í Rejkjarfk.
Hann befur rerið ráðgjafí iðnaðar-
ráðunejtisins á ýmsum sriðum
orkumáia um árabil.
Eins og nafníð bendir til er drykk
urinn blanda af frönsku koníaki og
safa unnum úr mandarínum. Skipu-
leg söluherferð hófst i mörgum
löndum hin síðari ár og hefur
árangur verið góður, að sögn Le-
maire. Fyrir tveimur árum sneri
fyrirtækið sér til ÁTVR með ósk um
að fá leyfi til að selja tegundina hér
á landi og barst jákvætt svar fyrir
skömmu. Umboðsmaður líkjörsins
hér á landi er Júlíus P. Guðjónsson.
Lögmannafélag Islands:
Tvö dómasöfn eftir próf.
Arnljót Björnsson komin út
Mandarine Napoleón kynnt
Frá kynningunni. Christian Lemaire og Júlíus P. Guðjónsson ásamt fulltrúa
frá belgíska sendiráðinu.
OPIÐ TIL SJÖIKVÖLD
Vöriimarhaðurinn hf. eiðistorgi n
mánudaga — þriöjudaga — miðvikudaga