Morgunblaðið - 24.11.1983, Síða 25

24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1983
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1983
25
TÓMAS GUÐMUNDSSON SKÁLD
Tómas Guðmundsson unni lífinu meira
en aðrir menn. Ekki heitar, en meira.
Þetta þel hans var engin ástríða, enginn
eldur. Samt var það ást en ekki kærleikur.
Mundum við hin kalla hana sanna ást ef
hún væri okkur léð? Tómas kallaði hana
aldrei því nafni. Ugglaust meðfram vegna
þess að hann var meira skáld en svo að
hann þyrfti að taka sér þvílík orð í munn.
En kannski líka vegna þess að hann þekkti
enga aðra.
Þessi hugur Tómasar birtist með und-
arlega áþreifanlegum hætti í öllu fasi
hans: þegar hann heilsaði eða kvaddi ekki
síður en í samræðu hans við vini sína og
næstum guðdómlegri fyndni. Og hann
ljómaði upp kvæði hans. Það breytti engu
þótt hann kvæði um dauðann. Jafnvel
dauðinn sjálfur var honum svo nákominn
að hann gerði til hans bæn sína:
0, dauði, vertu vini mínum góður,
og vek hann ekki framar en þér lízt.
Þá hefnir sín að hafa margs að sakna,
segir um dauðastundina í þessari bæn til
dauðans. Og sá sem svo mjög unni lífinu
kann um stund að virðast hafa misst
óheyrilega mikið. En það glatast ekki, og
það voru bænir hans sem gáfu því líf.
Þorsteinn Gylfason
En seinna, er dalinn þrýtur
og sól og degi hallar,
mér syngur annar strengur,
þá niöa ég ei lengur,
en fel mig niðri í hyljum
og hlusta skelfd í giljum
á hafið, sem mig kallar
og tæmir lindir allar.
Ög þung og köld er röddin,
sem þaggar silfurljóðið,
en það er alveg sama:
Ég verð að renna á hljóðið.
Hafíð hefur tæmt eina lindina enn. Hvort
sem okkur líkar það betur eða verr erum
við tilneydd til að renna á hljóðið — hvert
okkar og eitt — þegar kallið loksins kem-
ur.
Jafnvel lind skáldskaparins þrýtur um
síðir. { lífi listamannsins, eins og í lífi
okkar allra, kemur vorið fyrst og svo, þeg-
ar sumri hallar, haustið og veturinn.
En sjálf listin blífur þótt lindin tæmist,
því hún varðveitist meðal þjóðarinnar og
varir að eilífu eins og Fljótið helga ... eins
og Sogið sem Tómasi var svo kært.
En hver var Tómas Guðmundsson? Fyrst
og síðast skáld sem öll hin íslenska þjóð
stendur í ævarandi þakkarskuld við:
fremstur meðal lærifeðra í lífsins skóla.
Því listin er háskóli alþýðunnar, sá eini
háskóli þar sem hvorki er krafist forprófa
né undirbúningsmenntunar, æðsta stig
þess skóla þar sem allir eru nemendur.
Tómas Guðmundsson brúaði bilið milli
rómantísku skáldanna á 19. öld og þeirra
sem vonandi koma fram á þeirri 21. Fyrir
það eitt megum við vera þakklát.
En um leið var hann barn síns tíma og
opnaði augu íslendinga fyrir gildi þver-
stæðunnar, kenndi þeim að hið æðsta um-
burðarlyndi felst i því að umbera mót-
sagnir.
Og einungis í gengum mótsögnina er
unnt að skilja Tómas Guðmundsson sem
skáld og sem mann og einmitt mótsögnin í
hans eigin lífi gerir hann svo trúverðugan.
Þannig var Tómas Guðmundsson til
dæmis nútímalegastur í hugsun meðal
skálda aldamótakynslóðarinnar og sá eini
þeirra sem skildi borgir og borgarfóik.
Þrátt fyrir það var hann, að því er virð-
ist, ósnortinn af þeim framúrstefnu-
straumum og allsherjarkenningum sem
flestir menntamenn hans tíma voru hel-
teknir af.
Þá var Tómas e.t.v. mesti aristókratinn í
þessum skáldahópi og einn þeirra fáu sem
var frábitinn því að auglýsa eða upphefja
sjálfan sig.
Samt sem áður var það einmitt hann
sem höfðaði hvað mest til alþýðunnar á
meðan þorri bókmenntafræðinga, gagn-
rýnenda og menntamanna skellti skolla-
eyrum við verkum hans.
Síðast, en ekki síst, var Tómas það ís-
lenska skáld sem átti auðveldast með að
koma auga á kímnina í daglegu lífi og þar
með að koma þessari skapþungu þjóð til að
hlæja.
Á sama tíma var hann e.t.v. sjálfur það
skáld sem var hvað mest niðri fyrir og var
hvað sannfærðastur um að eigin málstað-
ur og eigin boðskapur væri hinn eini rétti.
Og þannig mætti áfram telja, en eftir
situr sú staðreynd að list hans hefur sigr-
að og mun halda áfram að sigra. Hans
nútími, hans gáski og hans tregi er okkar
framtíð, okkar framtíðarvon.
Jón Óttar Ragnarsson
Ég var of ungur til þess að fylgjast náið
með þeirri hrifningaröldu, sem ljóðabókin
Fagra veröld vakti á sínum tíma, en þegar
ég fékk hana að fermingargjöf nokkrum
árum síðar eignaðist ég þann skáldvin,
sem mér hefur orðið dýrmætastur föru-
nautur um ævina. Þótt fyrsta aðdáun mín,
eins og annarra reykvískra jafnaldra
minna, hafi sprottið af því, hve náin yrkis-
efni Tómasar voru umhverfi okkar og til-
finningum, iærðum við brátt að skilja,
hversu margræður skáldskapur hans er.
Undir léttu yfirborði leikandi skops eða
gleðilegra ástarljóða er ætíð þung undir-
alda dýpri tilfinninga, skírskotun til
þeirra örlaga, sem öllum jarðarbörnum
eru búin. Og með hverri kvæðabók Tómas-
ar bættust fleiri strengir í hörpu hans,
stilltir af nýrri reynslu og þroska. í heild
virðist mér það nú eitt einkenni skáld-
verka Tómasar, að þau gefi samfelldari og
heilsteyptari mynd af persónulegum til-
finningum og hugsjónum manns allt frá
æskudögum til æviloka en ljóð nokkurs
annars íslenzks skálds.
Fyrir okkur, sem hlýtt höfum á rödd
hans og verið honum samtíða, endurspegla
ljóð Tómasar reynslu okkar sjálfra á
margvíslegan hátt. Við hófum ferðina með
honum fyrst um hina fögru veröld æskuár-
anna:
Nú verður aftur hlýtt og bjart um bæinn.
Af bernskuglöðum hlátri strætið ómar.
Síðan fylgjumst við með þroska- og
manndómsárunum, þegar vindar heims-
styrjaldar og ofstækis næddu um sál
skáldsins og kröfðust þátttöku og ábyrgð-
ar hvers manns.
Og vitund mín mun öðlast sjálfa sig
er sérðu heiminn farast kringum þig
og elfur blóðs um borgarstrætin renna.
Því meðan til er böl, sem bætt þú gazt,
og barizt var á meðan hjá þú sazt,
er ólán heimsins einnig þér að kenna.
Skelfingar umheimsins fóru þannig ekki
hjá garði í skáldskaparheimi Tómasar, og
hann hikaði ekki við að skipa sér þar í
flokk, sem hann taldi frelsi og mannúð
bezt borgið. Hins vegar bar barátta og
málflutningur hans ætíð yfirbragð hins
fágaða skálds, sem hryllti við ofstækisöfl-
um samtímans og var sannfærður um, að
bitrustu vopnin gegn þeim yrðu að lokum
trúin á þann sannleik, fegurð og mann-
helgi, sem hann leitaðist við að túlka í
skáldskap sínum.
Þess vegna var Tómas alltaf sjálfum sér
samkvæmur, og þótt skáldskapur hans
breyttist með árunum og fengi angurvær-
ari blæ, einkenndist hann ævinlega af
djúpum skilningi á vanda mannlegs lífs,
þar sem gleði og sorg, efi og trú vegast
sífellt á. í slíkum heimi er ábyrgðin öll hjá
manninum sjálfum, að hann sé trúr hug-
sjón sinni og hamingju.
Og máske skilst oss farsæld vor þá fyrst
til fulls, er hún er lífi voru misst.
Og hvað fær sárar samvizkuna kvalið
en svik við það, sem ábyrgð vorri er falið.
Nú þegar Tómas Guðmundsson er
kvaddur er margt að þakka. Af löngum
kynnum og samstarfi á ég dýrmætar
minningar, því hver stund með Tómasi var
hátíð, þar sem leiftri brá af hverju and-
svari. Á sama hátt og í kvæðum sínum var
orðræða hans öll margslunginn vefur
gáska og alvöru, ádeilu og umburðarlynd-
is. Þegar slíkur maður er burtu kvaddur,
finnum við sárt, hve miklu fátækari við
erum eftir, og hugurinn staldrar við hverf-
ulleik lífsins, sem Tómasi varð svo oft að
yrkisefni:
Æ, hversu sjaldan gefum við þvígaum,
hve gæfu vorrar ævitíð er naum.
Og flestum aðeins verður hún að vana,
unz vér í greipar dauðans missum hana.
Jóhannes Nordal

„Og geri margir menntaskólar betur: Ég
minnist sextán skálda í fjórða bekk.“
Tómas bíður eftir grænu Ijósi við Lækjar-
götu. Menntaskólinn í Reykjavík er á
miðri myndinni, en þar stundaði hann
nám á yngri árum.
Tómas Guðmundsson var barn vorsins.
Hann sagðist alltaf hlakka til vorsins, líka
síðasta veturinn sem hann lifði þó að hann
ætti þess naumast kost lengur að njóta
þess sjálfur. En það var ekki til sólar og
hlýinda vorsins sem hann hlakkaði, heldur
til lífsins sem vaknar á vorin, til blómanna
og dýranna. Hann var svo mikill náttúru-
unnandi.
Raunar var „dauð náttúra" ekki til í
hans innra heimi, hann skynjaði náttúr-
una sem órofa lifandi heild — landið með
fjöllum sínum, blómum, dýrum og
mönnum. Ungur gerði hann sér far um að
umgangast allt úti í náttúrunni af engu
minni tillitssemi en hann umgekkst „ann-
að fólk“, eins og hann sjálfur skrifaði í
eftirmála við bókina Á meðal skáldfugla.
En það er naumast unnt að unna öllu
jafnt. Ég held að Tómas hafi unnað fugl-
unum meira en flestu öðru, enda var sam-
band hans við fugla öðruvísi en ég hef
vitað til annars staðar. Það samband
minnti mig alltaf á heilagan Frans frá
Assisí. Jafnvel kríurnar austur við Sog
sýndu honum virðingu og þakklæti fyrir
umhyggju með því að sækja til hans og
setjast á axlir hans, að ég nú ekki tali um
mófuglana. Og þrestirnir kringum heimili
hans á Egilsgötunni sem hann annaðist
reglulega hvern vetur meðan hann kom því
við launuðu honum með því að hópast í
kringum hann tugum saman þegar hann
lét sjá sig utan dyra. í þeim félagsskap leið
skáldinu vel.
í bréfi sem Tómas Guðmundsson skrif-
aði systur sinni á menntaskólaárunum
segir hann eitthvað á þá leið að sig hafi
lengi langað til að verða skáld og hafa góð
áhrif á þjóð sína. Þetta festist mér í minni
þegar ég las það fyrir nokkrum árum því
að það vakti hjá mér gleði — hrifningu
yfir því hve lífið getur stundum verið gott
og látið fagra unglingsdrauma rætast.
Skáld varð Tómas, þjóðskáld — í þeirri
merkingu sem ég held að almennt sé lögð í
það orð, þ.e. skáld sem almenningur dáir
og ann og hópast um ef von er á að það láti
einhvers staðar til sín heyra. Og um góð
áhrif Tómasar á þjóð sína efast enginn
þótt þau verði hvorki sýnd með tölum né
tölvum. Margir halda því fram, ekki sízt
þeir sem ungir voru milli 1930 og 1940, að
hann hafi kennt þeim að sjá fegurð
Reykjavíkur sem þeir hefðu alls ekki kom-
ið auga á áður, og er það nokkuð eitt út af
fyrir sig, og þó að ég ætli ekki nema brot
af þeim góðu áhrifum sem Tómas hefur
haft. Skyldi hann ekki hafa komið ýmsum
til að skynja fegurð í sjálfu mannlífinu
sem þeir höfðu ekki haft veður af áður, og
þannig mætti halda áfram að telja.
Ég hef þekkt Tómas Guðmundsson náið
í um aldarfjórðung og játa fúslega að mér
hefur þótt meira til um hann en aðra sem
ég hef kynnzt, að öllum öðrum mikilhæf-
um vinum mínum ólöstuðum. Ekki fyrir
það að hann reyndi að bera einhvern æg-
ishjálm yfir umhverfi sitt, öðru nær, en í
viðkynningu var hann þannig að maður
hlakkaði ávallt til komu hans og umhverf-
is hann ríkti einlæg og hæversk tillitssemi
samfara örvandi kímnj. Og alltaf var um
svo mikið að tala, svo mörg umræðuefni
sem maður hafði áhuga á — eða vakti
Tómas ef til vill áhuga manns á þessum
efnum? Svo mun að minnsta kosti oft hafa
verið.
Ég vann með Tómasi að mörgum verk-
efnum sem flest voru tengd ritstörfum, og
er ég afar þakklátur fyrir að hafa fengið
tækifæri til þess. Þó að hann í skáldskap
sínum gerði kannski örlítið gys að
mönnum sem ekki hefðu frið fyrir vinnu-
gleði, var hann sjálfur mikill starfsmaður
og afkastamikill. Ég hef engan þekkt eins
fljótan að sjá ef einhverju var ábótavant í
máli og stíl og engan eins fljótan að bæta
úr ef um slíkt var að ræða, enda veit eng-
inn tölu þeirra handrita sem hann var bú-
inn að lagfæra fyrir aðra. Ég vildi ein-
hvern tíma ræða við hann um hans óskeik-
ula málsmekk, en hann lét lífið yfir, sagði
eitthvað á þá leið að sýsl við lýrísk, rímuð
ljóð væri holl þjálfun í notkun móðurmáls-
ins, en eyddi annars slíku tali.
Ég vissi Tómas aldrei afundinn eða
óþægilegan — honum fannst ekki taka því
að vera í vondu skapi, svo að notað sé hans
eigið orðalag, og svo var hann of tillits-
samur við umhverfi sitt til að leyfa sér
slíkt. Það merkir þó ekki að hann hafi ekki
getað sagt mönnum til syndanna, yfirleitt
fannst mér hann aldrei liggja á slíku ef
honum þótti við þurfa, en það var ævinlega
gert með kurteisu orðalagi, þó þannig að
vel skildist. Og dapur var hann stundum,
ótíðindi og erfiðleikar annarra lögðust
þungt á hann. Vanheilsa síðustu ára var
honum og örðug ekki sízt fyrir það að hún
svipti hann úthaldi til starfa.
Én þó held ég að við Tómas höfum aldrei
hitzt svo, að ekki væri sagt eitthvað
skemmtilegt, jafnvel um hin óskemmti-
legustu mál. Tómas var maður lífsins og
fjarlægur dauðanum, enda hafði hann lýst
yfir eins og frægt er „að það skyldi þó
verða sitt síðasta að deyja". Samt barst
dauðinn stundum í tal okkar í milli. Seint
í fyrravetur eða vor spurði ég hann hvort
hann óttaðist dauðann. Hann svaraði:
„Það væri lítið vit í slíku, það hafa svo
margir lent í þessu á undan mér.“
Svarið var Tómasi líkt. En það er engin
afneitun dauðageigsins. Við minnumst
þess að Tómas hafði áður látið frá sér fara
orð um þetta atriði:
Vér skelfumst það stríð, sem öllum ber
[hinzt að heyja.
Morgunblaðið/ól.K.M.
En hvað er við því að segja,
ef dauðinn einn læknar ótta manns við
[að deyja.
Ætli það séu ekki sannleiksorð, jafnt um
hann sem flest okkar hinna. Og spurning
mín var fávísleg.
Síðasta skiptið sem við hittumst verður
mér þó lengi íhugunarefni. Hann var
lagztur banaleguna í Borgarspítalanum,
og þó að honum liði illa fagnaði hann mér
og við tókum tal saman. Hann bað mig að
rétta sér tóbaksdósir sínar, þungar og fal-
legar gulldósir, og í því sambandi sagði
hann mér skemmtilega sögu af því þegar
hann tók í nefið í fyrsta sinn, lítill patti
austur á Efri-Brú. En hann þreyttist fljótt
og þegar við kvöddumst sagði hann:
„Þetta er nú líklega í síðasta skiptið."
Og þar hafði hann rétt fyrir sér eins og
endranær.
Að endingu sendi ég Berthu konu hans
og sonunum tveimur, Tómasi og Guð-
mundi, mínar einlægu samúðarkveðjur og
þakka þeim hve vel þau önnuðust skáldið
góða í veikindum þess.
Skáldið er horfið, en ljóðin lifa.
Eiríkur Hreinn Finnbogason