Morgunblaðið - 24.11.1983, Blaðsíða 27

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1983
—mmmggmm—
TÓMAS GUÐMUNDSSON SKÁLD
Með Tómasi Guðmundssyni er fallið í
valinn síðasta stórskáld íslendinga, sem
átti rætur i húmanisma nítjándu aldar og
fyrri hluta tuttugustu aldar, að svo miklu
leyti sem uppeldi og menntun verður
kennd við ákveðin tímabil. Engu að síður
var Tómas nútímamaður, sem eignaðist
óvenjulega sterkan hljómgrunn í samtíma
sínum, og orti um hann með þeim hætti, að
fáu verður við jafnað. Hins vegar var hann
fyrirferðarlítill maður í dægurmálum, og
þess vegna ekki eins áberandi og frægð
hans og fylgja sagði til um. Með fráfalli
Tómasar horfir við okkur næsta grýtt jörð
á vengi skáldskapar, þótt auðvitað séu ein-
staklingar enn að yrkja áður en hópvinnan
yfirtekur ljóðagerðina líka.
Hátt á annan áratug var Tómas Guð-
mundsson formaður útgáfuráðs Almenna
bókafélagsins, og þar lágu leiðir okkar
saman til skrafs og ráðagerða, þótt auðvit-
að hafi Tómas ráðið mestu um ákvarðanir
útgáfuráðs meðan hans naut við. í störfum
fyrir Almenna bókafélagið kom mjög skírt
fram hinn tvíþætti vilji Tómasar, annars
vegar sá að efla nútímaskáldskap eftir
mætti, en hins vegar að missa aldrei sjón-
ar af því markverða í liðnum tíma. Hann
stóð fyrir því, að um árabil voru gefnar út
ljóðabækur byrjenda í sérstökum kilju-
flokki og byggðist sú útgáfa einvörðungu á
því að veita fólki tækifæri til að tjá sig
hindrunarlaust í von um stærri afrakstur
síðar.
Á hinn bóginn ritaði Tómas sjálfur
margvíslega þætti úr mannlífinu, eins og
fram kemur í heildarútgáfu ritverka hans,
sem kom út hjá Almenna bókafélaginu
1981. Þar er auðvitað útgáfa ljóða hans
þýðingarmest, en fólk mun ekki síður
fletta upp í og lesa þætti Tómasar um
margháttaðar persónur skáldskapar og
sérkenna, sem af varð töluverð saga á liðn-
um tíma. Allir þekkja skáldið, sem vand-
aði svo mál sitt og aðferð sína, að betur
varð ekki gert. Hin sömu vinnubrögð við-
hafði Tómas í lausmálstexta sínum að
viðbættri glæsilegri innsýn i viðfangsefnið
hverju sinni.
Af stjórnmálalegum ástæðum voru
menn stundum að fást við Tómas, eins og
það heitir, skjóta að honum málafleinum
og láta hann við ein og önnur tækifæri
gjalda þess að hann var ekki í hópi þeirra,
sem „baula eftir töðumeis", eins og Grím-
ur sagði. Þetta kom fram við ýms tækif-
æri. Enginn var fimari að bregða sér und-
an lögum og svara fyrir sig með þeirri
brosandi kímni, að tilsvörin urðu klassísk,
og héngu síðan eins og myllnusteinar um
hálsa þeirra, sem í pólitískri strákagleði
sinni reyndu til við skáldið. Menn hafa í
minnum margar tækifærisræður Tómas-
ar, sem fluttar voru af léttleika og þeirri
þögulu mælsku, sem situr eftir þegar
málrófinu linnir, og glitruðu auk þess af
fyndni. Þannig muna margir Tómas þótt
nokkuð sé um liðið síðan hann tróð ræðu-
stóla.
Einhvern veginn er það svo, að maður á
sérstaka minningu um hvern mann, sem
stendur ofar öðrum kynnum og verður eins
konar brot af æviþætti manns sjálfs. Svo
er um Tómas Guðmundsson í minni mínu.
Eins og kunnugt er tókst svo til við undir-
búning þjóðhátíðarhalds á Þingvöllum
1974, að ekki fékkst nein niðurstaða úr
samkeppni um þjóðhátíðarijóð. Mun þar
hafa ráðið mestu, að helstu skáld þjóðar-
innar lögðu ekki til atlögu í keppninni, og
þótt nokkuð væri sent af ljóðum þótti
dómnefnd ekki ástæða til að verðlauna
neitt þeirra. Þá varð það að ráði hjá þjóð-
hátíðarnefnd að snúa sér til Tómasar Guð-
mundssonar og biðja hann að yrkja hátíð-
arljóðið. Tómas tók þessari beiðni síður en
svo fegins hendi, og ég held að það hafi
fyrst og fremst verið fyrir tilmæli Matthí-
asar Johannessen, formanns nefndarinn-
ar, að hann kvað ljóðið.
Nú kom að hinum stóra hátíðardegi á
Þingvöllum. Tómas hafði skilað ljóði sínu
það tímanlega að við gátum prentað það í
dagskrá hátíðarinnar. Gengið hafði verið
út frá því sem vísu að Tómas flytti ljóð sitt
við hátíðarhöldin á Völlunum, enda gerði
hann það. Hins vegar virtist hann vera í
nokkrum vafa um hvort hann treysti sér
til þess, og óskaði eftir því við mig að ég
héldi mig í nálægð hátiðarpallsins þegar
kæmi að flutningnum. Hann mundi gefa
mér merki ef hann óskaði eftir að ég flytti
ljóðið. Það kom náttúrlega ekki til mála að
neita þessu, enda þóttist ég vita að þessi
ósk hans væri fyrst og fremst sett fram í
öryggisskyni. Þetta varð að samkomulagi
á milli okkar og ég var svo ýmislegt að
stússa á grænni grundinni fyrir framan
hátíðargestina og hafði auga með Tómasi.
Þegar kallið kom gekk skáldjöfurinn
hægum og rólegum skrefum upp í ræðu-
stólinn og byrjaði kvæðið „Heim til þín
fsland", sem er eitt af perlunum frá þess-
um hátíðarhöldum. Minnugur samtals
okkar vék ég ekki af staðnum fyrr en hann
hafði lokið kvæði sínu, þessum frábæra óði
til iífsins í okkar landi, þar sem allt var
kveðið í sátt af manni, sem best gat um
það talað, runnum upp úr húmanisma nítj-
ándu aldar, og með lífsreynslu hinna stóru
aldahvarfa í þjóðfélaginu að baki. Það var
ekki laust við að manni vöknaði um augun.
Nú er Tómas Guðmundsson allur. Hann
kemur ekki oftar á fundi í útgáfuráðinu til
að gleðja okkur með nærveru sinni. Ljóst
er þó að andi hans vakir þar yfir vötnum
og svo mun verða um ókomin ár. Tómasi
Guðmundssyni var það gefið að yrkja
þannig um samtíð sína að til hans mun
verða vitnað hvenær sem góðir menn vilja
hefja til vegs það mannlíf, sem lifað er í
sátt við allt sem er gott og fallegt í návist
okkar, dautt og lifandi. Til sannindamerk-
is mætti segja, að Austurstræti sakni nú
vinar í stað, eins og það vatn sem rennur
úr Þingvallavatni og nefnist á góðum
stundum Fljótið helga.
Indriði G. Þorsteinsson.
Kveðja frá Rithöfunda-
sambandi íslands
Sagt er að mikill skáldskapur vaxi úr
einstaklingsfjötrum höfundar síns og
verði þjóðareign — óaðskiljanlega samof-
inn arfleifð tungunnar og þeirrar þjóðar
sem hana talar og í henni lifir. Smámey
sem hugðist vera til, símastaurar sem
verða grænir aftur, ástfanginn blær, jap-
anskir morgnar, vorkvöld í vesturbænum,
— þessi makalausi hversdagsleiki fagurr-
ar veraldar fullur af ilmandi og syngjandi
skáldskap er svo löngu orðinn að fögnuði í
hjörtum okkar, að gleði hans er orðin
okkur ósjálfráð og hverfur aldrei meðan
við erum íslensk þjóð. Af þessum sökum
þarf ekki að lýsa Tómasi Guðmundssyni
fyrir Islendingum. Hann er hluti okkar
allra og hverfur ekki þótt hann deyi. Hann
var sjálfsagður heiðursfélagi í Rithöf-
undasambandi íslands, og við horfum á
eftir honum með söknuði og vottum að-
standendum hans og þjóðinni allri samúð
vegna fráfalls hans. Við þökkum honum þá
ómetanlegu gjöf sem hann hefur fært þjóð
sinni og fögnum áframhaldandi samfylgd
ljóða hans. I Fljótinu helga hneigðist Tóm-
as meira en áður að heimspekilegri glimu
við hinstu rök tilverunnar og ávann sér
stillt æðruleysi frammi fyrir mannlegum
örlögum. Þar leggur hann sjálfur fram
fegurri kveðjuorð en ég kann að setja sam-
an:
„Og seinast, þegar sér ei lengur skil
á vegi og nótt, ég veit mig staddan þar
sem hvorki er framar átt né tími til,
en eilífð, hljóð og hugljúf, sama eilífð
og áður var —
Því eins og fyrsta blik af lífs míns
[bjarma
á bak við luktan hvarm mér forðum
[skein,
ég finn án trega hvernig sama sól
mér bráðum deyr á bak við lukta
[hvarma."
Farðu vel veginn um vatnið og nóttina.
Njörður P. Njarðvík
Á æskuheimili mínu voru tvö ljóðskáld í
hávegum höfð, Davíð og Tómas. Þeir voru
skáld miðstéttar, sem var að brjótast úr
fátækt og hreiðra um sig í borginni.
Draumar hennar um fegurð utan hvers-
dagsleikans urðu að veruleika í listrænni
tjáningu Tómasar. Hann sætti hana við
borgina, eins og Kjarval sætti okkur við
landið. f verkum þeirra reis umhverfið í
æðra veldi. Þegar Tómas sá eitthvað fal-
legt, festi þjóðin sér það í minni. Þannig
skilaði hann þeim arfi, sem móðir hans
hafði innrætt honum í föðurhúsum. Og
fyrir bragðið erum við með ríkari þjóðum.
★
Tómas var skáld Vesturbæjarins, þar
sem ég ólst upp. Skáld Fögru veraldar. Ég
man varla eftir mér, svo að hann væri ekki
einhvers staðar á næstu grösum. Einn
gekk ég á fund drauma minna með ljóð
hans í fylgd með mér. Mér fannst ég
þekkja hann löngu áður en við hittumst og
við kynntumst í raun og veru, áður en
fundum okkar bar saman. Það var með
þessum hætti:
Á háskólaárum mínum var ég beðinn
um að lesa ljóð í útvarp fyrsta desember.
Daginn eftir kom Tómas til föður míns og
óskaði eftir að fá að birta ljóðið í Helga-
felli. Aldrei hefur stoltari drengur gengið
um götur þessarar borgar en skáldspíran
unga, sem þarna átti hlut að máli.
Ástæðan til þess ég minnist þessara
kynna okkar Tómasar er sú, að hann hafði
orð á því löngu síðar og kvaðst hafa sagt
við sjálfan sig, þar sem hann sat við út-
varpið þetta fyrsta desemberkvöld fyrir
mörgum árum: „Þessi maður á eftir að
verða vinur minn.
Ég fór með ljóðið til hans og þá töluðum
við saman í fyrsta sinn.
★
Það var ekki ætlan mín að falla í þá
gryfju nú þegar ég kveð vin minn og vel-
gjörðarmann, Tómas Guðmundsson,
hinztu kveðju að tala mest um sjálfan mig
og samskipti okkar. Þau skipta minnstu
máli á slíkri stund. Auk þess væri úr svo
miklu að moða, að ógerningur væri að
halda því öllu til haga. Þó er ekki úr vegi
að ymta að því, þegar Tómas kom heim til
okkar Hönnu 13. júní 1974 og sýndi okkur
þjóðhátíðarkvæðið mikla, sem hann síðar
flutti á Þingvöllum í tilefni af ellefu
hundruð ára afmæli íslandsbyggðar 28.
júlí 1974. Ég efast um, að kvæðið eigi sér
nokkurn líka nema í ættjarðarljóðum Jón-
asar Hallgrímssonar. Vorboðinn var Tóm-
asi svo ofarlega í huga, að hann dreymdi
Jónas þrisvar sinnum og í eitt skipti las
Jónas honum Sólsetursljóð, en sagði hon-
um, að lestri loknum, að hann hefði breytt
þremur línum í kvæðinu. Tómas mundi
ekki þegar hann vaknaði, hvaða línur það
voru.
Þegar Tómas var seztur inn í stofu á
Reynimel, tók hann blöðin hægt upp úr
töskunni og las síðan allt þjóðhátíðarljóðið
upphátt fyrir okkur. Það var engu líkara
en herbergið fylltist af sólbjartri iðandi
eftirvæntingu og þegar á leið lesturinn
vissi ég að þjóðhátíðinni væri borgið.
Að lestri ioknum þögðum við. Á slíkum
stundum verður þögnin mælskari en nokk-
urt orð. Tómas sá gleði okkar og ég fann
hann var ánægður. Svo sagði ég honum, að
á betra yrði ekki kosið. Hann sagði:
„Hvítasunnan er minn uppáhaldstími. Ég
byrjaði á kvæðinu annan hvítasunnudag í
vor, en var búinn að hugsa mikið um það.
Ég vissi, að kvæðið átti ekki að vera rímað.
Nú orðið legg ég mest upp úr hrynjand-
inni.“ Síðan var ekki talað meira um þjóð-
hátíðina.
Við skröfuðum um margt annað þarna í
stofunni og Tómas sagði mér, að hann
þekkti aldrei Einar Benediktsson af lýs-
ingum annarra. Hann var honum ljúfur og
góður. „Eitt sinn," sagði hann, „þegar ég
var í skrifstofu Einars í Þrúðvangi, gekk
hann að bókaskápnum, tók ljóðabók Jón-
asar og las Óhræsið. Þegar hann kom að
línunum: Á sér ekkert hreysi/ útibarin
rjúpa, voru tár í augunum á honum. Hon-
um fannst þetta vera lýsing á sér.“
★
Samskiptum okkar Tómasar er lýst í
Svo kvað Tómas og verður ekki vegið í
þann knérunn hér. Ýmislegt fleira bar á
góma en þar birtist. Ég minnist þess til að
mynda, að Tómas sagði að sér hefði alltaf
fundizt þjóðkvæðin hafa hreint og dálítið
fjarlægt andrúm í kringum sig, eins og
hann komst að orði: „Mér finnst þau hafa
orðið til í sunnudagssólskini á útmánuð-
um,“ sagði hann. Hann var að vonast til
þess, að við atómskáldin mundum finna
eitthvað í miðaldaskáldskapnum, sem full-
nægði okkur og af því gæti sprottið nýr
skáldskapur. í þjóðkvæðunum væru ein-
stakar setningar út af fyrir sig falleg ljóð.
„Fólk gerir allt of lítið af því að leita uppi
það sem er fallegt." En hann lagði engar
línur. Og hann vissi að ljóðlistin mundi sjá
um sig hvað sem stundarvinsældum liði.
Engum tókst betur en Tómasi að festa
okkur fegurðina í minni. Þjóðvísa er af
þessum toga, ort í Reykjavík 1934. Tómas
kvaðst hafa haft stúlku í huga, þegar hann
orti þetta ljóð, en hún dó ung, bætti hann
við. „En það skiptir engu máli. Það eru
aðeins stóru hlutirnir sem skipta engu
máli í lífinu," sagði hann af alkunnri
fundvísi á þverstæður.
Um þessi atriði hef ég fjallað nokkru
nánar í ritgerðinni. Það var í þessari ver-
öld, sem ég átti heima, nokkur orð um
Tómas Guðmundsson, æsku hans og um-
hverfi (1978), auk þess sem Kristján
Karlsson hefur gert þessu efni fagurfræði-
leg skil í verkum sínum.
★
Það væri skemmtilegt, ef við ættum
góða lýsingu á því, hvernig Jónas orti ljóð
sín. Á sama hátt er allt sem snertir Tómas
Guðmundsson mikilvægt, þvílíkur snill-
ingur sem hann var í list sinni. Tómas orti
ljóð sín af eldmóði í fyrstu atrennu og
reyndi að koma á þau sæmilegri lögun,
áður en hann legði þau til hliðar. „Þá er
ekkert eftir nema skrifborðsvinna," bætti
hann við, „en samt verða breytingarnar
stundum mjög miklar, kemur jafnvel fyrir
að ég turni öllum bragarhættinum." Hann
tók dæmi: „Einji sinni hitti ég ágætan
bókmenntamann á götu hér í Reykjavík.
Hann gengur í veg fyrir mig til að segja
mér, að hann hafi uppgötvað kvæði, sem
honum fyndist gott, en „alveg er það nú
auðséð á þessu kvæði", sagði hann, „að þú
hefur ort það í einni striklotu". Auðvitað
datt mér ekki í hug að angra veslings
manninn með því að segja honum, að ég
hefði einmitt haft afskaplega mikið fyrir
þessu kvæði, en um þetta er engin algild
regla. Sum kvæði eru, held ég, aðallega
stílæfingar eins og sjötta erindið í Konan
með hundinn í Stjörnum vorsins. Það er
eiginlega ekkert annað en ein setning í
óbundnu máli, ef þú athugar það nánar."
★
Æskuumhverfið við Sog hafði að sjálf-
sögðu mikil áhrif á Tómas. Þar eru sundin
blá, ekki síður en í Reykjavík. En ein-
hverju sinni þegar við töluðum um æsku- 1
umhverfi hans, sagði hann, að margir út-
ienzkir veiðimenn hefðu verið við Sog á
hverju sumri, þegar hann var drengur.
„Dvöl þeirra setti annan svip á tilveruna
en ella. Mig grunaði stærri heim. Ég vissi
alltaf, að ég mundi fara eitthvað í burt og
ekki ílendast í sveitinni. Mér fannst ekki
annaö koma til greina en ég yfirgæfi þessa
umgjörð æsku minnar án þess þó ég hefði
neitt á móti henni.“
★
Það var alltaf jafn skemmtilegt að tala
við Tómas. Æskan var ávallt í fylgd með
honum, vorgleðin og þakklætið. Hann var
öðrum mönnum fyndnari og orðheppnari:
Einn hversdagslegan eftirmiðdag i
febrúar 1972 hittumst við til skrafs og
ráðagerða, eins og komizt var að orði.
Hann var með handrit af ljóðum eftir mig,
sem hann hafði lesið yfir og skilaði mér
með hárfínum athugasemdum og vina-
legum ummælum. Þegar því var lokið,
fengum við okkur í glas. Tómas talaði um
alla heima og geima, en þó einkum æsku-
umhverfi sitt, blómin og fuglana, en svo
kom að því að flaskan af létta víninu stóð
tóm á borðinu. Ég spurði, hvort hann vildi
meira. Hann horfði á mig, hristi höfuðið
og sagði: „Nei, ég drekk aldrei úr tómri
flösku. Maður verður að hafa framtíðina
fyrir sér.“
Einhverju sinni þegar við sátum yfir