Morgunblaðið - 04.12.1983, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. DESEMBER 1983
Nýr tónn, nýr ásláttur
Um kvæði Kristjáns Karlssonar
Kristjín Karlsson. Mvndin tekin í New York um 1950.
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Kristján Karlsson:
New York.
Kvæði.
Almenna bókafélagið 1983.
Kristján Karlsson hefur af
mikilli hógværð tekið sér sæti á
skáldabekk. Langt er síðan stöku
kvæði fóru að birtast eftir hann í
tímaritum, sérkennileg og vel orð-
uð. Fyrstu bók sína kallaði Krist-
ján því yfirlætislausa nafni Kvæði
(1976). Síðan komu Kvæði 81
(1981) og loks New York. Kvæði
(1983).
Ljóst var með útkomu Kvæða að
nýtt skáld með nýjan tón hafði
kvatt sér hljóðs. Menn áttuðu sig
kannski ekki alveg á gildi þeirrar
bókar, voru óvanir vitsmunalegum
skáldskap af því tagi sem Kristján
iðkar. Einnig var hinn glettni,
leikandi háttur skáldsins mönnum
eilítið framandi. Að Kristján hef-
ur lært margt af enskumælandi
skáldum var frá upphafi auðfund-
ið. I Kvæðum er lokakafli bókar-
innar á ensku. Manni verður oft
hugsað til ýmissa bandarískra
skálda við lestur kvæða Kristjáns,
en þar er kannski ekki um bein
áhrif að ræða heldur tengsl og
skyldleika. Langdvalir Kristjáns
erlendis, lengst í Bandaríkjunum,
hafa valdið því að hann nálgast
stundum yrkisefni sin úr annarri
átt en tíðkast hér heima. Yfirsýn
hans er önnur en flestra íslenskra
skálda. Þar með er ekki sagt að
hann sé óíslenskur í tjáningu
sinni. Kvæði hans eru mörg hver
af mjög þjóðlegri rót, ekki einung-
is vegna þess að þau eru stundum
háttbundnari en hjá flestum sam-
tímaskáldum. Viðhorfin eru svo
íslensk að þau minna jafnvel á
Grím Thomsen sem Kristján yrkir
um í Kvæði 81 og lýsir vegi sem
liggur til beggja vona: „heimullegs
hús við veginn / huldugistingar
nætur,/ en skáldið á hverju kvöldi
/ kveðið burt húsið lætur;“.
Kristjáni er tamt að líkja kvæð-
um við hús eins og í Kvæði er hús
sem hreyfist úr sömu bók. Minna
má einnig á ummæli hans sem
forlagið hefur valið sem bókar-
kynningu, en þar segir maðal ann-
ars að kvæði eigi „að vera hús,
sem lesandinn getur gengið um
fram og aftur eða tekið sér bústað
í“. í kvæðum Kristjáns verður
maður oft var við skyldleika
skáldsins og hins skarpa gagnrýn-
anda; þeir eru reyndar einn og
sami maðurinn.
í Kvæði 81 nefnist lokakaflinn
New York. Brotin úr þessum
kvæðaflokki las undirritaður les-
andi með mikilli athygli eins og
reyndar bókina í heild. Ekki síst
var mér kvæðið George Washing-
ton Bridge umhugsunarefni, en
þar er meðal annars ort um sveip-
inn í vindunum sem er „innhverf-
ur eins og rós“. Nú verða endur-
fundir með þessu kvæði og öðrum
kvæðum úr Kvæði 81. Kristján
birtir þau aftur í New York. Svo
komið sé beint að efninu er New
York mikið fagnaðarefni þeim
sem bera hag íslenskrar ljóðlistar
fyrir brjósti. Það sem gerir þessa
bók forvitnilega er ekki síst það að
hún er engri annarri kvæðabók
lík. En ég hef bent á það áður og
sný ekki aftur með það að tölu-
verður skyldleiki er með þeim
Kristjáni Karlssyni og Jóhanni S.
Hannessyni. Báðir hafna viðtekn-
um sjónarmiðum, gömlum og nýj-
um, og freista þess að sýna okkur
hlutina í nýju ljósi. í gamni og
alvöru hef ég kallað þá akademísk
skáld vegna menntunar þeirra, en
þeir eru sennilega báðir ákaflega
óakademískir. Tengsl þeirra við
alþýðukveðskap eru til að mynda
sterk.
Það getur vafist fyrir ritskýr-
anda að skýra skáldskap Kristjáns
Kárlssonar. Eftir að hafa lesið
New York nokkrum sinnum og
sum kvæði hennar æ ofan í æ kem
ég sífellt auga á nýjar túlkunar-
leiðir. Mér er næst að halda að
merkinguna sé ekki að finna í
yfirborði kvæðis, en auðvitað
verður að taka fullt tillit til þess
sem kvæði segir berum orðum svo
að aftur sé skírskotað til athuga-
semdar Kristjáns um kvæði sem
hús. Það er margt sem lesa má
milli Ifnanna í kvæðum Kristjáns
eins og í öllum góðum skáldskap. í
New York eru endurminningar
skáldsins frá samnefndri borg; í
bókinni úir og grúir af manna-
nöfnum og atburðum sem lesand-
inn er vegna ókunnugleika ekki
alltaf fær um að setja sig inn í.
Skáldið Anderson er víða á ferð,
einnig Dr. Charlat og Cecily. Það
er lítið um að íslensk skáld séu
með nafnarunur i bókum sinum,
en aftur á móti algengt hjá ensku-
mælandi skáldum: Ezra Pound,
T.S. Eliot, William Carlot Willi-
ams, Robert Lowell, John Berry-
man. Kristján hefur áður sýnt og
sannað að hann kann að yrkja um
nafngreint fólk. Um það eru ótal
dæmi, en mig langar til að minna
á tvö úr Kvæði 81 sem eru mér
hugstæð: hið magnaða kvæði um
hjónin Vilhjálm Stefánsson og
Evelyn og föðurminninguna vor-
morgunn á Húsavík (hugsað til
Karls Kristjánssonar) þar sem
standa eftirfarandi línur sem
hljóta að verða sígildar í islensk-
um skáldskap: „Um arfahlut vors
innra manns / fer eyðing í Ijósum
dögum“. I Kvæði eru líka menn á
ferð og verða kunningjar lesand-
ans: Sigurður Bjarklind, Sigurður
Guðmundsson, Einar Benedikts-
son, Magnús Asgeirsson, Sigurður
Nordal og Halldór Hermannsson.
Það er huggun þeim sem ekki
þekktu þá i lifanda lífi að mega
eiga við þá orð i kvæðum Krist-
jáns Karlssonar.
Hljómur og litur eru áberandi
þættir í kvæðum Kristjáns Karls-
sonar. En líka þögnin og hljóðleys-
ið sem eiga sér líka söng og hljóm.
Ég get ekki stillt mig um að
birta hið meistaralega smákvæði
Dr. Charlat liggur veikur á Beek-
man Place, upphafskvæði New
York:
Hig hvila ekki hægindi heldur vatnið sem
[strýkst
hljóðlaust um múrinn;
fyrst vætlar úr mosanum
hér fellur áin hávær í pípum um húsið
East River hin áin, sem ég heyri ekki strýkst
hljóðlaust um stöpla múrsins
meðan hljóðlausir grannir leggir
hverfa sporlaust í fjarskann.
Hér er aftur lýsing húss. En það
er gaman að velta fyrir sér hljóð-
um (hljóðleysi) næsta kvæðis: Af
Margréti með Sundum. Sama
kvæði er lokakvæði Kvæði 81. Við
skulum líta á upphafserindið:
Hljóðlausan morgun í marz
vaknar Margrét korter í fimm
hlustar í hljóðlausan tímann
í kvæðinu er líka talað um al-
kyrra nótt, kyrrt fljót og að hvergi
sé eimlest né veikasta blístur. En
hljóð berst til eyrna í lokaerindi:
stundvís á árstíð og eykt
utan úr myrkri hugans
kemur trilla smyglarans tikktakk.
í New York hefur ein lína verið
felld niður úr þessu erindi. Sú lína
var áður þriðja lína og var svona:
inn eftir Elliðavogi
Margrét með Sundum er reynd-
ar reykvísk persóna í Kvæði 81, en
í New York er hún orðin New
York-búi og ekkert annað. Þannig
getur ein lína breytt merkingu
kvæðis. En báðar útgáfur kvæðis-
ins eru jafnsterkar. Það sem var
minning um aðra borg í Kvæði 81
er líka minning, er nærtækari
veruleiki í New York.
Ekki hefur verið skortur á því í
íslenskri nútímaljóðlist að skáld
notuðu litarorð. Nægir að minna á
Stein Steinarr, Snorra Hjartarson
og Stefán Hörð Grímsson. Á tíma-
bili voru litir orðnir eins konar
vörumerki nútímaljóðlistar.
Kristján Karlsson fer eins að og
þessi skáld í notkun lita, en viss
frávik eru til marks um sérstöðu
hans. í Kvæði er kvæði sem nefn-
ist Svartur prestur í grænu grasi
og hefur orðið mörgum minnis-
stætt. Ljóst er að þessi prestur er
enginn annar en dauðinn. í upp-
hafi kvæðisins er presturinn
svartur í grænu grasi, en í öðru
erindi og þí þriðja er hann orðinn
gulur prestur í grasi svörtu. Þá
höfum við líka fallist á þá rök-
semd skáldsins að „Vor réttlæting,
ein, er árangursleysi".
Þessi meðferð lita rifjast upp
þegar kvæðin í New York eru les-
in. Þau hafa sömu táknrænu dýpt,
en í þeim er sami leikur, viðleitnin
til að skipta um svið til að skerpa
ákveðna mynd.
Kristján Karlsson
Mjög sérkennileg myndbeiting í
litum er í kvæðinu I gulu auga
Andersons í New York. Það er
mikið um gulan lit í kvæðinu:
ljónsgul hæð, ofsjón gul, gul hönd.
Anderson fer „gulri hendi um hár
sitt grátt“, en I næsta erindi er
hár hans orðið gult, höndin grá.
Og hvað ofsjónina varðar er hún í
lok kvæðisins orðin blá í gulu
auga.
„Ljóðið ræður, þess ræða er
frjáls" stendur í kvæðinu Bryggja
í Hudsoná. I þessu kvæði öðlast
heimþrá ítalans Chiaramonti
vængi. Hann sér fyrir sér hvítbláa
Alpa og græna Sikiley með því að
leggjast til svefns á búlka. „Sof
herra Chiaramonti sof“ bergmálar
í kvæðinu sem rök þess að ljóðið
ræður og „þess rök skulu geyma
yður litla stund“.
En til þess að Celiu sé ekki
gleymt má geta þess að i síðasta
kvæðinu er hún viðstödd ásamt
öðrum. Þetta kvæði, Garður í
Mamaroneck, er dálftið í þjóð-
kvæðastíl. Það er opinskátt og ein-
lægt og i þvi töfrandi hljómur
þjóðkvæðis. í því er talað um
hljóðlausa spurningu og grátt
nakið sund eins og til að botna
kvæðið um Margréti með Sundum,
birta okkur minningu skáldsins og
þann veruleik sem það hefur fyrir
augunum úr sínum eigin glugga í
Reykjavík. Er hægt að hugsa sér
einfaldari játningu, betri skýringu
á vegferð manna en í lokalínunum:
fljótlega fer að dimma
fljótlega blána seglin.
Freistandi er í þessu sambandi
að vitna til hljómríks kvæðis sem
er eins konar stefnuskrá, Ars
poetica, og heitir Grátt myrkrið
Marianne:
Samt liggur ekki á
grátt myrkrið, Marianne
fer aftur af í kvðld
um húsin, flæðisker
í inntakslausum ægi
hafþokan bólgin hrá
fer hjaðna smátt og smátt.
Og inntak ljóðsins? Ef
ein öfug dögun nætur
á þessu hljóða hausti
úr hafsins djúpi risi
ef hafið handan sundsins
og haf en ekki þoka
umlyki langa turna
sem ljósin náttlangt verja
þá myndi, Marianne ...
Nú kvikna ljósin löng
frá Riverdale til Richmond.
Að vera skáld er iðkun máls. En
ekki bara íþrótt. Vera má að sum-
um lesendum Kristjáns Karlsson-
ar verði starsýnt á list kvæðanna,
hve vel er byggt. Jafnvel láti þeir
hvarfla að sér vissa léttúð þegar
fjallað er um örlög fólks, veiga-
miklar spurningar. Það væri rangt
að hugsa svo. Þessi kvæði hafa
ekki sprottið áreynslulaust, án
ræktunar. Þau eru svo vel ort að
þau þola ágætlega gagnrýni, það
má í framhaldi af því spyrja hvar
hagleikur endar og list tekur við
eða öfugt. Kvæðin eru vitanlega
ekki öll jafneftirminnileg. En þau
eru óvenjulega heilsteypt og á eg
þá ekki endilega við New York,
heldur allar þrjár bækur skálds-
ins. Samkvæmt strangri listrænni
kröfu er New York veigamesta
bókin. Hún er mjög merk tfðindi á
okkar tiðindalitla bókahausti.
THAUAHD-8AHGK0K
og babstrainlarbterinn PATTAYá
Ævintýraheimur Austurlanda loksins á viðráðanlegu veröi.
19 dagar. Brottfarardagar: 26. nóv., 17. des., 20. jan. og 8. febr. Kr. 39.480.
íslenskur fararstjóri. Framhaldsferðir til Hong Kong og Kína.
Draumaferöin kostar nú lítió meira en venjuleg sólarlandaferó vegna hagstæóra samninga okkar um
flug og gistingu á lúxushóteium í Bangkok. borg feguróar og ævintýra Austurlanda og baóstrandar-
bænum heimsfræga Pattaya vió Siamsflóann, þar sem sólskinió, mjúk baöströndin, silfurtær sjórinn
og skemmtanalífió er alveg eins og fólk vill hafa þaö. Fjölbreyttar skemmti- og skoöunarferöir meó
islenskum fararstjóra.
Hægt aó framlengja feróir í Thailandi og stansa i London á heimleió án aukakostnaöar.
Aðrar ferðir okkar:
Kanarieyjar — Tenerife — fögur sólskinsparadis. Brottför flesta laugardaga, 10, 17, 24 eöa 31 dagur
Tveir dagar í London í heimleiöinni í kaupbæti.
\ 'Ét&’.
Flugferðir — Sólarflug
i31dagur [
Vesturgata 17, símar 10661, 15331 og 22100.