Morgunblaðið - 13.05.1984, Blaðsíða 24

72
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. MAÍ 1984
Erum við öll dúfur „
í Skinner-búri?
— bara óendanlega stóru og flóknu
Maður er nefndur B.F.
Skinner. Hann situr nú
gamall, sjóndapur og
heyrnardaufur í skrif-
stofu sinni í Harvard
og les ævisögu sína og
ráðleggingar fyrir
gamalmenni inn á seg-
ulþráð. Hann veit að
tími sinn er senn á
þrotum, og hann á
margt eftir að gera, að
eigin mati. Honum er
því ekkert um það gefið
að vera truflaður of
mikið. En þegar ís-
lenskur námsmaður,
sem hefur sérhæft sig í
fræðum hans og meðal
annars skrifað um þau
BA- og doktorsritgerð,
biður um viðtal, þá ger-
ir hann undantekningu
og hleypir manninum
inn á sig. íslenski
námsmaðurinn heitir
Kristján Guðmundsson
og er reyndar ekki
námsmaður lengur, en
hefur þess í stað tekið
sér stöðu við hinn end-
ann á menntakerfinu,
sem kennari við
Kvennaskólann.
hann þyki afburða góður vísinda-
maður; finnst mörgum að þær
ályktanir sem hann dregur af
niðurstöðum rannsókna sinna
vægast sagt ekki sjálfgefnar.
Hitt er annað mál, að Skinner
hefur gjörbylt sálarfræði sem
fræðigrein, með því að setja rann-
sóknir á hegðun á oddinn, en horfa
fram hjá sálarlífinu í hefð-
Það hefur oft verið sagt um
Skinner að hann sé sennilega
frægasti og jafnframt misskild-
asti sálfræðingur aldarinnar. í
augum almennings er hann fjand-
maður mannlegrar reisnar númer
eitt, því hann stendur á því fastar
en fótunum að mannleg hegðun sé
í grundvallaratriðum á sama báti
og hegðun annarra skepna jarðar-
innar — að maðurinn sé viljalaust
verkfæri náttúrulögmála, sem
dansi eins og mólikúl eftir duttl-
ungum þeirra krafta sem á hann
verka. Skinner hefur skrifað al-
þýðlegar bækur, eins og Beyond
Freedom and Dignity, eða Handan
frelsis og mannvirðingar, þar sem
hann leitast við að „afhjúpa" ein-
hverja mestu „goðsögn" sem mað-
urinn hefur skapað, nefnilega að
hann hafi frjálsan vilja. Vanda-
málið um „frelsi viljans" hefur
löngum verið eitt af uppáhalds
þrætueplum heimspekinga, án
þess að niðurstaða hafi fengist, og
það er ekki ætlunin í þessari grein
að fara út í þá sálma að ráði. Enda
er Skinner ekki sérlega háttskrif-
aður meðal heimspekinga, þótt
Rætt viö dr. Kristján Guömundsson
um atferlisvísindi og bandaríska
sálfræöinginn B.F. Skinner, sem
mótaö hefur þau fræöi meira en
nokkur maöur undanfarin 40 ár.
Atferlisfræðing-
urinn umdeildi,
Bandaríkjamað-
urinn B.F. Skinn-
bundnum skilningi. Hann er
vissulega ekki brautryðjandi á
þessu sviði, en honum er þó eignuð
ein mikilvægasta kenningin innan
atferlisvísindanna, sem er kenn-
ingin um virkt atferli. Það er um
þessa kenningu Skinners sem
samtalið við Kristján hér á eftir
kemur til með að snúast, hvernig
hægt er að nota fræðin til að
skýra hegðun og í hagnýtum til-
gangi, eins og til að hætta að
reykja, megrast eða ná stjórn á
sjónvarpsglápi. Loks er fróðlegt að
heyra álit Kristjáns á manninum
Skinner, hvernig þessi mikli jöfur
sálarfræðinnar kom honum fyrir
sjónir þegar þeir hittust eitt síð-
degi í Harvard-háskólanum.
Nú er það ekkert áhlaupamál að
gera kenningu Skinners skil í
stuttu blaðasamtali, en við biðjum
Kristján þó að reyna, og umfram
Kristján Guðmundsson. Hann hefur sérhæft sig í
fræðum Skinners og meðal annars skrifað um þau
BA- og doktorsritgerð. Mor((unW»*ií/KÖE.
Dúfan og f járhættuspilarinn
— hvað eiga þau sameiginlegt
„Mér leið eins og ég væri veikur, með bullandi hita og óráði, ég lagði aleiguna á
rautt eins og í leiðslu, en hafði ekki fyrr sleppt hendinni af peningunum þegar ég áttaði
mig skyndilega á því hvað ég var að gera. I eina skiptið þetta örlagaríka kvöld fann ég
fyrir snertingu hins ískalda fingurs óttans og hendur mínar og fætur titruðu. Með
hryllingi gerði ég mér grein fyrir því hvað það þýddi ef ég tapaði núna. Líf mitt var í .
veði!“
Þannig lýsir rússneski rithöfund-
urinn Dostoyevsky hugarástandi
fjárhættuspilara eitt andartak, þar
sem hann stendur við rúllettuborðið
svo altekinn af spilinu að hann veit
ekki fyrr en hann hefur lagt líf sitt í
sölurnar. Það er ekki að ástæðu-
lausu sem menn hafa líkt ástriðu
fjárhættuspilarans við drykkjusýki
eða eiturefnafíkn: svo gjörsamlega
geta menn verið á valdi þessarar
ástríðu að þeir fylgja kalli hennar
eins og skyni skroppnir þrælar.
Ekkert annað kemst að, ekkert ann-
að skiptir máli og ekkert annað veit-
ir lífsfyllingu, en það eitt að spila.
Kannski er það gróðavonin ein sem
stendur að baki þessari fíkn, en
spennan og áhættan hafa þó líka
sitt að segja, því það er enginn vafi
á því að hvort tveggja er vanabind-
andi.
Sjálfur ástríðufullur
fjárhættuspilari
Dostoyevsky þekkti fjárhættuspil
vel af eigin raun, hann var sjálfur
ástríðufullur „gamblari" og fór með
drjúgan hluta af stopulum tekjum
sínu í spilavítin í Wiesbaden, Bad-
en-Baden og víðar. Tilvitnunin að
ofan er úr sögu hans Fjárhættuspil-
arinn, en þar lýsir hann af næmu
innsæi og skilningi þeim tilfinning-
um og hugsunum sem stjórna lífi
spilasjúks manns. í bréfi sem
Dostoyevsky skrifaði bróður sínum
eitt sinn þegar hann var á ferðalagi
í Þýskalandi, þar sem hann tapaði
aleigunni í rúllettu, segir hann:
„Þú undrast að ég skuli eyða al-
eigunni f fjárhættuspil á ferðalagi
með konunni sem ég elska. Kæri
Misha, í Wiesbaden fann ég upp
kerfi, sem ég fylgdi til hins ýtrasta
og vann á svipstundu tíu þúsund
franka. Morguninn eftir var ég svo
spenntur að ég hætti að fylgja kerf-
inu og tapaði strax stórum fúlgum.
Um kvöldið tók ég aftur til við kerf-
ið og græddi þá þrjú þúsund franka.
Segðu mér hvernig ég gat annað en
haldið áfram, hvernig gat ég annað
en haft trú á því að svo lengi sem ég
fylgdi kerfinu yrði gæfan mér hiið-
holl? Og ég þarf á peningum að
halda, fyrir mig, fyrir þig, fyrir
konu mína og til að geta haldið
áfram að skrifa. Hérna geta menn
unnið stórkostlegar uppæðir á einu
bretti. Já, það er satt, það sem rak
mig áfram var löngunin til að
hjálpa ykkur öllum og bjarga sjálf-
um mér frá glötun. Og ég hafði trú á
kerfinu. Auk þess vann ég 600
franka á fimmtán minútum þegar
ég kom fyrst til Baden. Sá gróði
teymdi mig áfram. En þá fór ég að
tapa, missti stjórn á mér og tapaði
látlaust. Eftir að ég skrifaði þér síð-
ast frá Baden tók ég megnið af þeim
peningum sem ég átti eftir og fór að
spila. Það var síðasta hálmstráið og
svo virtist sem lukkuhjólið væri að
snúast mér í vil á ný. Eg fór vel af
stað og tókst fljótlega að tífalda það
fé sem ég var með. Þessi einstæða
lukka freistaði mín og ég lagði alla
upphæðina á rautt og tapaði. Eftir
Rússneski rithöfundurinn Dosto-
yevsky. Hann var forfallinn fjár-
hættuspilari.
að hafa borgað gistinguna áttum við
sex franka eftir til að komast heim.
Ég veðsetti úrið mitt í Geneva ..."
Þetta er athyglisverð lýsing,
einkanlega fyrir einlægnina,
„hvernig gat ég annað en spilað,"
spyr Dostoyevsky, og væntir samúð-
ar bróður síns. Það er að skilja á
Dostoyevsky að gróðavonin ein hafi
legið að baki spilamennsku hans og
að tilgangur hans hafi verið göfug-
ur, hann ætlaði að hjálpa ættingjum
sínum og vinna tíma til að skrifa.
En af hverju hætti hann ekki eftir
að hafa unnið tíu þúsund franka?
Hvað dró hann að spilaborðinu aft-
ur? Var það enn græðgin: gamla
sagan um að mikið vill meira? Það
er of einföld skýring. Það er sjálf-
sagt einnig of einfalt að segja að
spenna og áhætta séu vanabindandi
og verði að sjálfstæðri nautn.
Spurningin er, hvers vegna ánetjast
menn?
Svar atferlisfræðinga
Atferlisvísindin eiga skemmtilegt
svar við þvi. Atferlisfræðingar líta
svo á að í grundvallaratriðum sé
enginn munur á því hvernig dýr og
menn hegða sér, hegðunin mótast af
þeim afleiðingum sem hún hefur.
Frægar eru tilraunir Bandaríkja-
mannsins B.F. Skinners sem hann
gerði á dúfum í svokölluðum
Skinner-búrum, og lýst er i viðtal-
inu við Kristján Guðmundsson hér i
blaðinu. í dæmigerðu Skinner-búri
eru aðeins tveir hlutir, skffa sem
dúfan getur hreyft með goggnum og
matarhólf. Markmið Skinners var
að rannsaka og stjórna þeirri hegð-
un dúfunnar að ýta á skífuna. Fyrst
beið hann eftir því að dúfan hreyfði
slánna fyrir tilviljun, sem hún hlaut
að gera fyrr eða síðar. Þegar það
gerðist var matarhiti látinn falla í
hólfið. Eftir nokkur skipti hafði dúf-
an lært að tengja saman þessa tvo
atburði, að þrýsta á skifuna og fá
mat fyrir bragðið. Dúfan gat því
notað athöfnina til að kalla fram