Morgunblaðið - 26.08.1984, Blaðsíða 6

62
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. ÁGÚST 1984
SUÐUR-AFRIKA
Aðskilnaöarstefnunni
framfylgt undir nýju nafni
ÞÓTT ekkert bendi til þess, að hvíti minnihlutinn í Suður-
Afríku sé að missa völd sín, er deginum ljósara, að miklar
pólitískar hræringar eiga sér þar stað um þessar mundir.
Það kemur þó á óvart, að þessar stjórnmálasviptingar í
Suður-Afríku eiga ekki síður rætur að rekja til hinna hol-
lenskumælandi Afríkana, sem ráðið hafa lögum og lofum
þar 36 ár, en svarta meirihlutans.
Forsætisráðherra Suður-Afrflni, P.W. Botha, sést hér kveðja forseta Mozambique, Samora Machel, eftir að hafa
undirritað griðasáttmála milli ríkjanna.
Um fjögurra áratuga skeið hafa
Afríkanar haldið við og eflt
stjórnkerfi, sem reist er aðskiln-
aði hvítra og svartra manna. Alls
eru íbúar Suður-Afríku 32 millj-
ónir en einungis 4,7 milljónir
heyra hvita minnihlutanum til.
Forsætisráðherra Suður-Afr-
íku, Pieter W. Botha, hefur a.m.k.
reynt (af veikum mætti þó) að
draga úr þeim laga-, félags-, og
stjórnmálahömlum sem blökku-
mönnum eru settar, en með óveru-
legum árangri. Hverjar eru orsak-
irnar?
Nýr flokkur gegn tilslökunum
Þangað til í fyrra virtust Afrík-
anar einkum þekktir fyrir geysi-
lega samstöðu og vilja til að halda
völdum sínum og ekki síður svarta
meirihlutanum í skefjum bæði í
Suður-Afríku og nágrannaríkjun-
um. Nú hefur hins vegar orðið
breyting; Á síðasta ári var stofn-
aður nýr flokkur, íhaldsflokkur
Suður-Áfríku, sem þjónar hags-
munum hvíta minnihlutans.
Hér er um að ræða flokk þeirra,
sem eru andsnúnir öllum tilraun-
um Botha forsætisráðherra til að
draga úr kynþáttamisrétti i Suð-
ur-Afríku. Þjóðernisflokkurinn,
sem stjórnað hefur landinu síð-
ustu áratugi, lagði til í fyrra að í
nýrri stjórnarskrá landsins yrði
kynblendingum og þeim íbúum
landsins sem eru af asískum upp-
runa, veitt aukin réttindi; enda
þótt ætlunin hafi ekki verið að
svertingjar nytu góðs af þeim.
Mikill meirihluti hvítra manna
samþykkti stjórnarskrána í at-
kvæðagreiðslu, og því má draga þá
ályktun, að hinn nýi íhaldsflokkur
hafi beðið nokkurn álitshnekki.
Síðustu daga hafa þó verið miklar
óeirðir í Suður-Afríku vegna kosn-
inga til þings kynblendinga og
Asíubúa, sem er í raun valdalítið,
en kjörsókn var aðeins um 30 af
hundraði. Virðist andstaða gegn
stjórninni ekki síður vera meðal
kynblendinga og Asíubúa en
blökkumanna. Því má segja, að
sótt sé að stjórninni úr öllum átt-
um. Af þeim sökum m.a. telja
stjórnmálaskýrendur, að íhalds-
flokkurinn hafi talsverð áhrif, sér-
staklega fyrir þá sök, að f stefnu-
skrá hans er skírskotað til
hræðslutilfinninga hvíta minni-
hlutans; enda býr sá ótti í brjóst-
um margra, sem heyra honum til,
að blökkumenn hrifsi til sfn völdin
í kjölfar vaxandi lýðréttinda þeim
til handa.
Einnig hafa orðið miklar stjórn-
málabreytingar í grannríkjum
Suður-Afríku á síðustu árum. Áð-
ur drottnaði þar hvíti minnihlut-
inn, en nú hefur stjórn hans færst
í hendur svarta meirihlutanum.
Dómur reynslunnar og skynsam-
leg rök hefðu mælt með því að
hvíti minnihlutinn, þá einkum Af-
ríkanar, hefðu staðið saman eins
og áður, þegar völdum hans væri
stefnt í hættu. En margt hefur
breyst. Sú kynslóð, sem nú ræður
ríkjum í Suður-Afríku, hefur notið
mun betri menntunar og er ekki
jafn einlit i háttum og siðum og
fyrri kynslóðir.
Áður fyrr réðu landeigendur
mestu um stjórn landsins, en nú-
verandi valdastétt er rækilega
mótuð af borgarmenningu. f stað
sameiningar er um að ræða sundr-
ungu Afríkana. Prófessorinn
Willie Esterhuyse, sem kennir
stjórnmálafræði við háskólann f
Stellenbosch, heldur t.d. fram að
samstaða niðja hinna hollensku
landnema heyri nú sögunni til.
Stórfellt kynþáttamisrétti
En hver er réttarstaða svarta
meirihlutans í Suður-Afríku?
Svarið er einfalt: Stórfellt kyn-
þáttamisrétti er þar óhrekjandi
staðreynd. T.a.m. hefur um tveim-
ur til þremur milljónum svert-
ingja verið gert að flytjast búferl-
um frá þeim borgum og bæjum,
þar sem hvíti minnihlutinn býr.
Annað gott dæmi þess er, að
svertingjum er ekki gefinn kostur
á haldgóðri menntun, húsnæði og
heilbrigðisþjónustu. Og ekki má
heldur gleyma því, að lögreglunni
er nánast gefið óskorað vald tii að
fylgja fram lögum, sem fela í sér
kynþáttamisrétti.
í raun snúast stjórnmál í Suð-
ur-Afríku fyrst og fremst um
þetta: Ætlar hin nýja kynslóð
hvfta minnihlutans, að afhenda
öðrum Suður-Afríkubúum einhver
völd? — eða er hún einungis að
leitast við að finna upp nýjar að-
ferðir til að halda við alræði sínu?
Svo að unnt sé að svara þessum
spurningum er nauðsynlegt að
leita á náðir sögunnar. Segja má
að ávallt hafi kraumað undir yfir-
borði einingar og samstöðu Afrík-
ana. Þegar Bretar víkkuðu út yfir-
ráðasvæöi sitt á öndverðri 19. öld
til Höfðafylkis, sundruðust Afrík-
anar, sem búið höfðu þar eina öld.
Annars vegar voru þeir, sem tóku
þann kost að lifa í friðsamlegri
sambúð við Breta, og hins vegar
þeir, sem afréðu að flytjast búferl-
um norður á bóginn. Hinir síðar-
nefndu stofnuðu síðan sjálfstæð
ríki og ráku af höndum sér þjóð-
flokka blökkumanna og að lokum
Breta í tveimur styrjöldum. Þar
með lögðu þeir grundvöllinn að
Suður-Afríku nútimans, enda þótt
ýmislegt hafi breyst síðustu 50 ár.
T.a.m. voru afkomendur Breta í
meirihluta í stjórn landsins allt til
ársins 1948. Síðan hefur Þjóðern-
isflokkur Afríkana verið við völd.
„Aðskilnaöarþróun" í
stað aðskilnaðarstefnu
Flestir setja hugtakið aðskilnað
í samband við lög og reglur, sem
kveða á um að blökkumenn skuli
greindir frá hvítum á ýmsum svið-
um suður-afrísks þjóðlífs s.s. í al-
menningsvögnum, á bekkjum í
skemmtigörðum, baðströndum,
skólastofum, hjónaböndum og
íbúðarhverfum. En þar á bak við
býr metnaðarfyllri hugsun: „að-
skilnaðarþróun". Með þessu orð-
skrfpi, sem er ekkert annað en
nýtt heiti á aðskilnaðarstefnunni,
er átt við að svipta eigi svarta
þegna Suður-Afríku borgararétt-
indum og knýja þá til að búa á
sjálfstæðum sérsvæðum, svoköll-
uðum „heimalöndum". Samkvæmt
kenningunni skulu svertingjar
einvörðungu þar njóta borgara-
réttinda. Þeir, sem hins vegar búi
ekki í slíkum „heimalöndum", sem
séu aðeins lítil minnihluti, yrðu að
sætta sig við það hlutskipti að
njóta gestaréttinda.
Suður-afrísk stjórnvöld hafa nú
þegar skipulagt tíu slík „heima-
lönd“, og hafa lýst yfir „sjálf-
stæði" í fjórum þeirra. Á hinn
bóginn hafa enn engin erlend ríki
viðurkennt þau.
Bæði Þjóðernisflokkurinn og
hinn nýi íhaldsflokkur eru í meg-
indráttum fylgjandi „aðskilnaðar-
þróun“, en hinn fyrrnefndi er þó
sveigjanlegri í afstöðu sinni til
hennar. Þjóðernisflokkurinn vill
smám saman sníða af hina aug-
ljósu og táknrænu agnúa aöskiln-
aðarstefnunnar, s.s. aðgreiningu
hvítra og svartra í skemmtigörð-
um, veitingahúsum og íþróttum.
Flokkurinn hefur einnig slakað
smávægilega á hömlum í efna-
hagslífinu, þar sem aðskilnaðar-
stefnan hefur löngum verið höfð
að leiðarljósi, með því að nema úr
gildi lög, sem mæla svo fyrir um,
að atvinnurekendur láti hvíta
menn ganga fyrir þegar um
mannaráðningar er að ræða.
Einnig hefur svarta meirihlutan-
um verið leyft að stofna verka-
lýðsfélög, enda þótt ýmsar kvaðir
og höft fylgi þeim.
„Aðskilnaðarþróun“ eða
óskert borgararéttindi
Eins og áður sagði er hinn nýi
íhaldsflokkur andvígur öllum til-
slökunum. Boðskapur íhalds-
manna er laus við vífilengjur og
þrætubókstaf því að þeir telja að
einungis tvennt komi til greina:
„aðskilnaðarþróun" eða óskert
borgararéttindi handa svertingj-
um. Að dómi Johans Wagenaans,
sem er kapelián hollensku siðbót-
arkirkjunnar og stuðningsmaður
íhaldsflokksins, er annað en þetta
tvennt hálfkák og bráðabirgða-
lausn.
Það merkilega er, að árið 1976
benti ýmislegt til þess, að hvíti
minnihlutinn væri að missa tökin
í Suður-Afríku. Þá óx ásmegin
nýrri kynslóð blökkumanna, sem
krafðist þess, að fá völdin í sinar
hendur í krafti sanngirni og
meirihluta síns. Segja má, að afl-
vaki réttindabaráttu hinnar nýju
kynslóðar hafi verið uppreisn
svertingja í Soweto árið 1976. Það,
sem ennfremur vó þungt á metun-
um, var að svertingjar náðu völd-
um í nágrannaríkjum Suður-
Afríku, en áður höfðu stjórnir
hvítra manna vinveittar Afríkön-
um haldið þar um stjórnvölinn.
Raunar var ekki spurt hvort
svertingjar mundu rífa af sér viðj-
ar langvarandi kynþáttamisréttis
heldur einungis hvenær. En nú
hafa veður skipast í lofti: Þótt
þjóðernishyggja blökkumanna sé
enn sterk heima fyrir, þá virðast
samtök þeirra bæði vera illa
skipulögð og ósamstæð. Og jafnvel
stjórnvöld í nágrannaríkinu
Mozambique hafa komið á nokkr-
um stjórnmálatengslum við Suð-
ur-Afríku.
M.ö.o. virðast Afríkanar hafa
treyst valdastöðu sína á undan-
förnum árum I stað hins gagn-
stæða. Til marks um það má
nefna, að Botha forsætisráðherra
fékk þokkalegar viðtökur stjórn-
valda, þegar hann sótti heim
nokkur lönd hins vestræna heims
fyrir skömmu.
Aukin bjartsýni Afríkana
Því er ljóst, að Afríkanar eru nú
bjartsýnni en áður um að halda
völdum sínum. Leiðtogar Þjóðern-
isflokksins telja unnt að fram-
kvæma það sem áður virtist
ómögulegt: að njóta „virðingar" á
alþjóðavettvangi án þess að gera
verulegar breytingar á aðskilnað-
arstefnunni — eða kynþáttamis-
réttinu. En gefum varautanríkis-
og upplýsingaráðherra Suður-
Afríku, Louis Nel, orðið: „Milli-
bilsástand er nú í Þjóðfélaginu.
Ríkisstjórnin er ekki fylgjandi
status quo (óbreyttu ástandi) 1
efnahags-, laga- og félagsmálum,
en við verðum að fá tíma til að
breyta þjóðfélaginu á þann hátt að
öryggi allra sé tryggt."
Fullyrða má, að þetta sé við-
kvæði hinnar nýju valdakynslóðar
Afríkana: Nú er ekki lögð áhersla
á yfirráð hvítra manna heldur
boðnar sættir. J.P. de Lang, sem
er formaður hinnar alræmdu
leynireglu Broederbond ( Suður-
Afríku, tekur í sama streng. „Að-
skilnaðarstefnan var mörkuð af
einfeldni og ber vitni um þroska-
leysi á sviði stjórnmála. Margir
hvítir menn eru reiðubúnir að
breyta þjóðfélaginu og taka ýms-
um tilslökunum með opnum hug.“
Samt breyta þessi orð engu þar
um, að flestir Afríkanar telja að
eina leiðin til að halda völdum sín-
um er að fylgja fram stefnunni um