Morgunblaðið - 10.03.1985, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. MARZ 1985
pt$>r0iM Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 330 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 25 kr. eintakiö.
Að loknu þingi
N orðurlandaráðs
Ifimm daga sátu norrænir
ráðherrar, þingmenn og
embættismenn á rökstólunum í
Þjóðleikhúsinu. í þinglok eru
þeir býsna glaðir yfir árangrin-
um svo sem um efnahagsáætl-
un, skipulagsmál og svonefndan
Vestur-sjóð Norðurlanda. Á
þinginu var þó einnig rætt um
málefni sem lengi hafa verið á
óskalistanum og ekki komist til
framkvæmda, svo sem eins og
sameiginlegt sjónvarpskerfi
fyrir Norðurlöndin, Nordsat.
Ekki er líklegt að því verði kom-
ið á fót í bráð. Enn vona ýmsir
að unnt verði að sameinast um
að senda út samnorrænt efni í
gegnum sænskan fjarskipta-
hnött, sem kallaður er Tele-X.
Sendingar frá honum ná þó ekki
til íslands.
Lars Roar Langslet, menn-
ingarmálaráðherra Noregs,
gagnrýndi framkomu Svía í
sjónvarpsmálinu í ræðu á fund-
inum og þá sérstaklega sænskra
jafnaðarmanna. Svíar hafa
staðið í vegi fyrir því að til hlít-
ar verði rannsakað hvernig
unnt sé að koma á fót samnor-
rænu sjónvarpskerfi. Þeir hafa
reynt að beina málinu í þann
farveg, að gervihötturinn verði
sænskur og kostnaðurinn við
hann verði að verulegu leyti
borinn uppi af Norðurlanda-
þjóðunum. Mótmælti norski
menningarmálaráðherrann því
sérstaklega hve háar fjárhæðir
Svíar vilja fá fyrir afnotin af
Tele-X-hnettinum.
Sameiginlega lögðu íslensku
fulltrúarnir fram tillögu um að
norrænni líftæknistofnun verði
komið á fót hér á landi. Á
stuðning við hana reyndi ekki á
þessu þingi. Á hinn bóginn
svaraði Gustav Björkstrand,
menningarmálaráðherra Finn-
lands, fyrirspurn frá Árna
Johnsen, alþingismanni, í til-
efni af tillögu er liggur fyrir Al-
þingi íslendinga, um að íslensk
bókmenntaverk megi leggja
fyrir úthlutunarnefnd bók-
menntaverðlauna Norðurlanda
á öðrum tungum en dönsku,
norsku eða sænsku.
Svar ráðherrans var málefna-
legt. Hann hafnaði hugmynd-
inni sem fram kemur í þings-
ályktunartillögunni meðal ann-
ars með þeim rökum, að ritverk
sem nefndinni kynnu að verða
send gætu verið frumsamin á
átta tungumálum. Þýðingar séu
besta leiðin til að unnt sé að
dæma verkin innan þess tungu-
málaramma sem sameinar
flesta Norðurlandabúa.
Rökin eru skýr en hitt er ann-
að mál, hvort ástæða sé til að
sætta sig við þau. íslendingar
eiga lengstu bókmenntahefð
norrænna þjóða. Það ætti að
vera akkur fyrir norrænt menn-
ingarsamstarf að standa þannig
að málum, að íslenskan skipi nú
á tímum þann sess sem henni
ber í sögulegu ljósi og sé jafn-
gild tungum hinna fjölmennari
þjóða þegar úrskurðað er um
bókmenntaverk. Þess sjást æ
fleiri merki, að menn sem
myndu sóma sér vel í úthlutun-
arnefndinni hafa íslenska tungu
svo vel á valdi sínu, að ekki þarf
að þýða verk fyrir þá.
Þrátt fyrir umræður um
þetta mál á þingi Norðurlanda-
ráðs nú og furðulega andstöðu
sumra íslenskra þingfulltrúa
við það að íslenskan njóti jafn-
réttis við úthlutun norrænna
bókmenntaverðlauna er
ástæðulaust að Iáta málið niður
falla. Mestu skiptir að unnið sé
að framgangi þess af þeirri
festu og alvöru sem virðingu ís-
lenskrar tungu sæmir. Varla
væri nein goðgá að íslenska nyti
jafnréttis á fundum Norður-
landaráðs og ekkert þrekvikri
að fá góða túlka eða hvetja
norrænufólk til að sækja sér
slíka menntun með aðstoð ráð-
sins. Slíkt gæti orðið íslending-
um og baráttu þeirra fyrir al-
dagamalli þjóðmenningu mikil
hvatning og styrkur á tvísýnum
tímum.
Kratar
deila áfram
Suppákoma sem mesta at-
hygli vakti í tengslum við
þing Norðurlandaráðs voru
slagsmálin meðal norrænna
toppkrata sem Jón Baldvin
Hannibalsson hóf. Toppkratar
annars staðar á Norðurlöndun-
um hafa verið að sækja í sig
veðrið gagnvart Jóni Baldvin.
Hann bað Kalevi Sorsa afsök-
unar en stendur nú frammi
fyrir því, að bæði Gro Harlem
Brundtland frá Noregi og Ank-
er Jörgensen frá Danmörku
segja, að það séu íslenskir krat-
ar og engir aðrir sem hafi skipt
um skoðun í afstöðunni til
kjarnorkuvopnalausra svæða
síðan á einhverjum toppkrata-
fundi 1982.
Kjartan Jóhannsson forveri
Jóns Baldvins Hannibalssonar á
toppkrata-samkomum tekur
undir með þeim Gro Harlem og
Anker í Morgunblaðinu í gær og
segir að málflutningur íslenska
formannsins sé einskonar „sam-
safnaður misskilningur". Kjart-
an telur sig meira að segja vera
sömu skoðunar og Jón Baldvin,
„hann sæi ekki hvar stefnu-
breyting ætti að hafa orðið hjá
einum eða neinum."
Toppkrata-deilan hefur þann-
ig breyst í innanflokks-vanda-
mál hjá íslenskum krötum að
loknu þingi Norðurlandaráðs.
Einn helzti rithöfundur
þjóðarinnar, Guðmund-
ur G. Hagalín, lézt að-
faranótt 26. febrúar sl.í
Sjúkrahúsi Akraness, á
87. aldursári. Með hon-
um er genginn til feðra
sinna einn svipmesti listamaður þjóðar-
innar, mikilvirkur og vinsæll rithöfund-
ur, forvígismaður í félagsmálum stéttar
sinnar, frambjóðandi Alþýðuflokksins
vestur á ísafirði, harður stuðningsmað-
ur vestrænna varna og studdi Sjálf-
stæðisflokkinn um skeið, bókmennta-
gagnrýnandi Morgunblaðsins um langt
árabil og lét þjóðmál mjög til sín taka í
skrifum sínum".
Þetta er upphaf forsíðufréttar Morg-
unblaðsins 27. febrúar sl. þar sem greint
er frá andláti Guðmundar Gíslasonar
Hagalín. Þar segir áfram:
„Hagalín var einn afkastamesti rit-
höfundur þjóðarinnar um langt árabil
og varð þjóðkunnur með sígildu meist-
araverki sínu, Kristrúnu frá Hamravík,
1933. Hagalín var einn skeleggasti boð-
beri lýðræðis og mannréttinda á Islandi
og gekk á hólm við fulltrúa kommúnista
í tímamótaverki um þjóðmál, Gróðri og
sandfoki, 1943. Guðmundur G. Hagalín
var einn af forvígismönnum að stofnun
Almenna bókafélagsins og sat þar í
fyrirrúmi um langa hríð.“
Verk hans munu lifa
með þjóðinni
Morgunblaðið fjallaði um Guðmund
G. Hagalín í forystugreinum, bæði þeg-
ar hann varð sjötugur, 10. október 1968,
og á áttræðisafmæli hans 1978. í fyrri
forystugreininni segir orðrétt:
„Það er gleðiefni að á okkar dögum
hefur bókin haldið velli í íslenzku þjóð-
lífi. Þjóðin fylgist af lífi og sál með
störfum skálda sinna og rithöfunda.
Einn þeirra, sem hvað mestan þátt hef-
ur átt í reisn samtímabókmennta okkar,
er Guðmundur Gíslason Hagalín, sem
er sjötugur í dag. Hann er einn sérstæð-
asti og persónulegasti rithöfundur sem
við eigum og fáir standa dýpri rótum í
arfi og menningu þjóðarinnar en hann.
Bækur hans sumar eru svo íslenzkar að
gerð og uppruna, að erfitt mundi vera
að þýða þær á erlendar tungur. Svo
mikla rækt hefur Hagalín lagt við sér-
kennilegt tungutak þess fólks, sem hann
hefur kynnzt og upplifað. Svo rík að list
og gamalgrónum frásagnararfi eru
beztu verk hans, að engum blandast
hugur um, að þau munu lifa með þjóð-
inni um ókomin ár.“
f síðari forystugreininni segir m.a.:
„Hann (þ.e. Hagalín) er einn mesti
sagnamaður í bókmenntasögu þjóðar-
innar, fjölhæfur, afkastamikill og
stefnumótandi. Það er enginn vafi á því,
að Guðmundur G. Hagalín hefur haft
mikil áhrif á samtíð sína með mótandi
afstöðu, ekki sízt þeirri köllun sinni að
hlú að fornum menningarrótum ís-
lenzku þjóðarinnar, kristnu siðgæði.
bræðralagi og andstöðu við einræði. f
ljóðinu Svefneyjarbóndinn, sem Guð-
mundur orti heldur ungur að árum, er í
fáum dráttum fjallað um líf hans sjálfs,
afstöðu og hugsjón. Það er eðli hans að
rífa sig upp úr því, sem hrellir og hrjáir
og hlúa að því, sem getur gróið og ilmað.
Þetta hefur hann ávallt sýnt í verki,
ekki sízt með einarðri afstöðu sinni alla
tíð fyrir frelsi og sjálfstæði fslands,
samstarfi þess við aðrar lýðræðisþjóðir
um öryggi sitt, hatrammri baráttu gegn
einræði og alræði, fasisma og kommún-
isma; og frjálshyggju, sem hann sjálfur
telur í ætt við jafnaðarstefnu, en ýmsir
aðrir frjálshyggjumenn mundu fremur
telja, að væri í ætt við þá stefnu, sem
Sjálfstæðisflokkurinn boðar, enda mun
Hagalín á löngum ferli sínum hafa stutt
hugsjónir og markmið beggja þessara
flokka, þótt hann beri nú sem stendur
rós jafnaðarstefnunnar í barminum."
Skáldið og rithöfundurinn Guðmund-
ur Gíslason Hagalín hefur lokið jarðvist
sinni. En verk hans munu lifa lengi með
þjóðinni og varðveita dýrmæta menn-
ingararfleifð. Hann er kvaddur með hlý-
hug, virðingu og þakklæti.
Þjódartekjur og
kaupmáttur
Það er vissulega illt í efni þegar sígur
á hina verri hliðina bæði um rekstrar-
stöðu atvinnuvega, einkum og sér í lagi
undirstöðuatvinnuvega, og kaupmátt al-
mennra launa. Hér hefur þetta þó gerzt.
Fyrirtækjum í sjávarútvegi, veiðum og
vinnslu, sem gefa þjóðarbúinu þrjár af
hverjum fjórum krónum útflutnings- og
gjaldeyristekna, hefur verið gert að
sæta tapi, ganga á eignir og safna
skuldum, á heildina litið, frá því að óða-
verðbólgan hóf innreið sína í íslenzkan
þjóðarbúskap í upphafi áttunda áratug-
arins. Verðbólgan margfaldaði fram-
leiðslukostnað, í krónum talið, langt
umfram þróun söluverðs á erlendum
mörkuðum og skekkti samkeppnisstöðu
þeirra. Staða útflutningsatvinnuvega
var að vísu „rétt af“, eins og það var
kallað, með stanzlausu gengissigi, rétt
til að þeir hengju á horriminni. Sumir
segja að vísu að rekstrardæmi sjávar-
útvegsins væri „ekkert mál“, ef hann
hefði fengið að selja þann gjaldeyri, sem
hann aflaði og aflar, á frjálsum mark-
aði, en það er önnur saga.
Óðaverðbólgan, sem til varð á vinstri
stjórnarárum áttunda áratugarins,
gerði og útflutning búvöru útilokaðan,
nema fyrir brotabrot af framleiðslu-
kostnaði og með himinháum útflutn-
ingsbótum. Fram að þeim tíma var út-
flutningur „umframframleiðslu", svo-
kallaðrar, viðráðanlegur, en búvöru-
framleiðsla í góðæri getur verið u.þ.b.
fjórðungi meiri en í slæmum árum.
Þessum útflutningi var í raun veitt
banahöggið í samstjórn Alþýðubanda-
lags og Framsóknarflokks á verðbólgu-
áratugnum, áratug hinna glötuðu tæki-
færa.
Ef þjóðartekjur eru settar á viðmið-
unartöluna 100 árið 1971 ná þær há-
marki 1981, þ.e. 125, en vóru 120 1977,
124 1978, 123 1979, 124 1980. Síðan 1981
fara þær lækkandi úr 125 það ár í 114
1984, samkvæmt heimildum frá Þjóð-
hagsstofnun.
Ef kaupmáttur tímakaups verka-
manna er settur á viðmiðunartöluna 100
1980, var hann 81 1971, 92 1975, komst
hæst í 105 árið 1982, en fer síðan lækk-
andi og var 81 á fyrsta ársfjórðungi sl.
árs, og 83 á öðrum, samkvæmt Frétta-
bréfi kjararannsóknarnefndar, sept-
ember 1984. Bæði þjóðartekjur og kaup-
máttur taxtakaups hafa farið lækkandi
sl. þrjú ár. Þjóðartekjur hafa rýrnað
vegna aflatakmarkana og verðsam-
keppni (verðfalls) sjávarvöru á erlend-
um mörkuðum. Erlendar skuldir taka
síðan nálægt fjórðung útflutningstekna
„fram hjá skiptum" til almennings og
atvinnuvega.
Nýsköpun
atvinnulífsins
íslendingar guma stundum, réttilega,
af atvinnuöryggi hér á landi, á sama
tíma og atvinnuleysi er allt að 10% víða
í V-Evrópu og N-Ameríku, sem við ber-
um okkur gjarnan saman við. Atvinnu-
leysi er sumstaðar þjóðarböl og ekkert
rústar verr heill og velferð einstaklinga,
sem hafa getu og vilja til starfa, en að
finna sig „órnaga" á þjóðfélaginu.
Stundum er þó talað um „dulið atvinnu-
leysi" hér á landi sem hluta af lágum
launum, sem komi fram í fleiri vinnandi
einstaklingum hér en erlendis við sam-
bærileg fyrirtæki eða stofnanir. Um
slíkt er erfitt að fullyrða. Það er engu að
siður athyglisvert að tvær tillögur til
þingsályktunar eru nú til meðferðar Al-
þingis, sem fjalla um könnun og saman-
burð á launum og lífskjörum hér og í
nágrannalöndum.
Það blasir hinsvegar við að finna þarf
um 20 þúsund ný störf á næstu 15 árum
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. MARZ 1985
35
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 9. marz
til að mæta atvinnuþörf fólks, sem er að
vaxa inn á vinnumarkað hér. Þessi stað-
reynd speglast í fjölmörgum þingmál-
um. Nefna má nokkrar tillögur til
þingsályktunar:
• um eflingu atvinnulífs á Norðurlandi
vestra
• um orkufrekan iðnað á Suðurlandi
• um þróunarverkefni á Vestfjörðum
• um orkufrekan iðnað á Vesturlandi
• um auðlindarannsóknir á landgrunni
Islands
• um fjárfestingar erlendra aðila í at-
vinnufyrirtækjum hér á landi
• um eflingu atvinnulífs og stuðning
við stofnun og rekstur smáfyrir-
tækja.
í greinargerð með síðasttöldu tillög-
unni, sem þingmenn Bandalags jafnað-
armanna flytja, segir m.a.:
„í stóriðju eru ýmsar tillögur uppi.
Jafnvel þótt öll áformuð stóriðjufyrir-
tæki yrðu reist fyrir aldamót, svo sem í
Straumsvík, Eyjafirði og Reyðarfirði, er
líklegt að bein vinnuaflsþörf þeirra yrði
innan við 1000 ársverk. Þessari stóriðju
mundi síðan tengjast ýmis konar þjón-
usta og afleiddur iðnaður. Atvinnutæki-
færin (þ.e störfin) yrðu hinsvegar til-
tölulega fá miðað við þá gífurlegu fjár-
festingu, sem að baki þeim lægi í orku-
mannvirkjum og iðjuverum. Stóriðja af
því taginu, sem hugmyndir eru um hér-
lendis, er leið til að nýta auð í fallvötn-
um frekar en fólki. Fram til aldamóta
þarf að finna 20 þúsund íslendingum
atvinnu.“
Enginn hefur haldið því fram að
orkufrekur iðnaður leysi allan efnhags-
eða atvinnuvanda okkar. I tilvitnuðum
orðum eru margfeldisáhrif starfa í
orkufrekum iðnaði þó vanmetin. Það að
breyta fallvötnum okkar og jarðvarma í
störf og útflutningsverðmæti er „að-
eins“ ein af mörgum leiðum sem fara
þarf til að tryggja framtíðaratvinnuör-
yggi — og ekki síður til að auka svo
þjóðartekjur næstu ár og áratugi, að
þær rísi undir sambærilegum lífskjör-
um hér og í nágrannalöndum. Ella má
búast við atgervisflótta héðan og þangað
sem betri kjör bjóðast.
Nýsköpun atvinnulífsins þarf að ná til
miklu fleiri sviða: framleiðni- og tækni-
þróunar í hefðbundnum atvinnugrein-
um, fiskeldis, nýiðnaðar margs konar og
nýtæknigreina en síðast en ekki sízt á
sviði þeirrar atvinnubyltingar, sem nú
gengur yfir hinn vestræna heim, sem
byggist á að virkja hugvit og þekkingu
einstaklinga. Sú atvinnubylting tengizt
framvindu, sem verða þarf í skóla- og
fræðslukerfi okkar, sem og efldum
rannsóknum og þróunarverkefnum.
Verdbólga, erlendar
skuldir, viðvarandi
gengisfall
Við erum aðeins 240.000 talsins; þar
af innan við helmingur á vinnualdri.
Rúmlega hundrað þúsund einstaklingar
rísa undir kostnaðarþætti tilveru full-
valda ríkis; lífskjörum fámennrar þjóð-
ar í stóru landi.
Tökum aðeins tvö kostnaðardæmi:
samtengt raforkukerfi (flutningslínur
orku) og samtengt vegakerfi (hringveg-
ur). I Danmörku, svo dæmi sé tekið, þar
sem margar milljónir búa á tiltölulega
fáum ferkílómetrum, koma kostnaðar-
þættir af þessu tagi léttar niður á hverj-
um þjóðfélagsþegn en hér. Sama máli
gegnir um flutningskostnað til og frá
landinu — og raunar flesta hluti.
Fáar þjóðir, ef nokkur, er jafn háð
milliríkjaverzlun og íslendingar, flytur
út jafn hátt hlutfall framleiðslu sinnar
eða inn jafn mikið nauðsynja. Það er því
mjög mikilsvert að stöðugleiki í efna-
hagslífi og verðþróun hér „haldist í
hendur" við hliðstæðu í helztu ná-
granna- og viðskiptalöndum okkar. Þar
hefur okkur brugðizt bogalistin. Við
höfum allar götur síðan 1971 verið Evr-
ópumethafar í verðbólgu, sem skekkt
hefur samkeppnisstöðu íslenzkrar fram-
leiðslu, heima og heiman.
Kjaraátök eru og tíðari hér en víðast
annarstaðar. Við höfum lagt meiri
áherzlu á að slást um rýrnandi þjóðar-
tekjur en auka skiptahlutinn. Við höfum
sem heild og þjóð ekki látið okkur nægja
að skipta því, sem til skiptanna hefur
verið, heldur „samið" út fyrir þann
ramma. Þetta hefur haft margs konar
afleiðingar í för með sér: verðbólgu,
viðskiptahalla, erlenda skuldasöfnun og
viðvarandi gengissig, sem allt eru við-
blasandi efnahagsstaðreyndir í þjóðar-
búskap okkar.
Þegar útflutningsverðmæti (söluverð
á mörkuðum þjóða sem búa við stöðug-
leika í efnahagslífi) mæta ekki fram-
leiðslukostnaði verðbólguþjóðfélagsins
er vandanum mætt með „hefðbundnum
hætti", einhverskonar gengisfalli,
smækkun krónunnar, þannig að óbreytt
verð í erlendum gjaldeyri gefur fleiri en
smærri og verðminni krónur til skipt-
anna heimafyrir en áður. I þessu sam-
bandi sýnist ekki skipta máli, hvern veg
ríkisstjórn er saman sett. Gengisfallið
hækkar síðan erlendar skuldir, í krón-
um mældar, sem og lánakostnað, eykur
enn á verðbólguna og kaupkröfur.
Hrunadans víxlhækkana er stiginn á
hengibrún efnahagslífsins. Þannig
hækkaði kaup í krónum talið um 900%
1972—1980, en kaupmáttur jókst aðeins
um 9%. Það eina sem breyttist var að
1980 þurfti 900 krónur til að kaupa
sömu verðmæti og 9 krónur dugðu til
1972. Þetta er síðan kölluð kjarabarátta.
í ársbyrjun 1981 var hundrað gamal-
krónum breytt í eina nýkróna, sem þá
stóð heldur betur en sú danska. Tvö núll
vóru strokuð aftan af verðbólgunni! En
„kjarabaráttan“ hélt áfram. Nú þarf
bráðum fjórar nýkrónur fyrir eina
danska. Kollhnís BSRB sl. haust sann-
aði okkur að fastir liðir eru eins og
venjulega í hefðbundinni kjarabaráttu
þjóðarinnar.
Við höfum endrum og eins og af og til
talað um þjóðarsátt, samátak til að
koma þjóðarbúskapnum á réttan kjöl,
til að stuðla að nýsköpun í atvinnulífinu
og auka þjóðarframleiðslu og þjóðar-
tekjur, skiptahlutinn. Það lifir enginn
til langframa á hávaða offara í „kjara-
baráttunni", sem slást vilja slagsmál-
anna vegna, en eiga hvorki áttavita né
höfn til að sigla heilu fleyi til.
„í ljóðinu
Svefneyjabónd-
inn, sem Guð-
mundur orti
ungur, er í fáum
dráttum fjallað
um líf hans
sjálfs, afstöðu
og hugsjón. Það
er eðli hans að
rífa sig upp úr
þvi, sem hrellir
og hrjáir og hlú
að því sem get-
ur gróið og ilm-
að. Þetta hefur
hann ávallt sýnt
í verki, ekki
sízt með ein-
arðri afstöðu
sinni alla tíð
fyrir frelsi og
sjálfstæði ís-
lands, samstarfi
þess við aðrar
lýðræðisþjóðir
um öryggi
sitt .. “