Morgunblaðið - 14.04.1985, Blaðsíða 35

r
í
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. APRÍL 1985
35
þess í stað mynd eftir bók Nóbels-
verðlaunahafans Boris Pasternak,
Zhivago læknir (1965). Titilhlut-
verkið lék Omar Sharif, sem hafði
orðið frægur fyrir leik sinn í
Lawrence of Arabia, en meðal
annarra leikenda skal nefna Ger-
aldine Chaplin, Julie Christie,
Tom Courteney og Alec Guinness.
Zhivago læknir er alvinsælasta
myndin sem Lean hefur gert, er
raunar með vinsælustu myndum
allra tíma.
Þegar hér er komið sögu hafði
Lean gerð þrjár miklar kvikmynd-
ir, myndir sem hrifu jafnt gagn-
rýnendur sem almenning. Að vísu
voru gagnrýnendur tvískiptir, eins
og síðar verður komið að, en svo
virtist sem Lean væru allir vegir
færir. Hann hafði tekið þrjár stór-
ar og flóknar sögur og gert úr
þeim stórbrotin listaverk á tungu-
máli sem allar þjóðir skilja. En
næsta mynd Leans breytti öllu
þessu. Árið 1970 lauk hann við
Ryan’s Daughter, sem var gífurlega
dýr í framleiðslu, en áhorfendur
létu sig vanta og gagnrýnendur
áttu ekki orð til að lýsa reiði sinni.
Lean gerði myndina eftir hand-
riti sem félagi hans Robert Bolt
Hlutlægi sögumadurinn
David Lean hefur gert fáar
kvikmyndir um ævina, a.m.k. mið-
að við hve langur ferill hans er
orðinn. Hann er ákaflega vandlát-
ur á efni, og loks þegar hann hefur
ákveðið að ráðast í gerð myndar
hefur hann tryggt að hann sé við
stjórn og hafi lokaorðið. Til þess
að svo megi vera hefur hann unnið
að mörgum myndum með sömu
mönnunum; til að mynda hefur
Sam Spiegel fjármagnað þrjár
mynda hans. Þá hefur samstarf
Davids við Alec Guinness og Rob-
ert Bolt vakið athygli. Guinness
hefur leikið í a.m.k. 5 mynda hans
og Bolt hefur skrifað handritin að
myndum eins og Kwai-brúnni,
Arabíu-Lárens, Zhivago lækni og
Dóttur Ryans.
Lean er einhver mesti ferða-
langur sem vitað er um. Hann hef-
ur ferðast til flestra landa heims-
ins, og ferðalanganna gætir í
myndum hans. Það sem gengur
eins og rauður þráður í gegnum
myndir hans er hve mikil áhrif
umhverfið hefur á persónurnar.
Það sem einkennir verk Leans er
að árangursríku samstarfi sem
enn varir. Fjörtíu árum síðar eru
þessar tvær kvikmyndir enn tald-
ar þær merkustu sem gerðar hafa
verið eftir sígildum breskum
bókmenntaverkum.
Segja má að næstu tíu árin hafi
verið frekar róleg og átakalaus
fyrir Iæan. Hann gerði nokkrar
myndir, en aðeins ein þeirra,
Hobson’s Choice (1954), þykir eft-
irtektarverð. Efni þessara mynda
var æði fjölbreytt og var Lean að
þróa sig áfram í frásagnartækni.
Það var ekki fyrr en 1957 að Lean
rak upp listrænt öskur; það var
hin stórbrotna The Bridge on the
River Kwai, byggð á bók eftir
fransmanninn Pierre Boulle. Alec
Guinnes lék ofurstann Nicholson,
sem lét menn sína reisa brú svo
þeir töpuðu ekki sönsum í fanga-
búðunum japönsku. Eitt helsta
tema myndarinnar er tilgangs-
leysi stríðs. Kwai-brúin hlaut
nokkur bestu óskarsverðlaun
1957: besta mynd, besti leikstjóri
og besti leikari.
Fimm ár liðu þar til David Lean
tók heiminn með nýju áhlaupi.
Það var með stórmyndinni Lawr-
ence of Arabia, sem margir telja
bestu mynd Leans. Myndin, byggð
á sjálfsævisögu T.E. Lawrence,
Seven Pillars of Wisdom, fjallar
um ævintýri Lárens í Afríku. Pet-
er O’Toole lék titilhlutverkið og
varð heimsfrægur. Arabíu-Lárens
fékk 7 Óskarsverðlaun 1962, þ.á.m.
besta mynd og besti leikstjóri.
Lean stjórnaði nokkrum atrið-
um í The Greatest Story Ever Told
(sögur úr Ritningunni), en annar
leikstóri tók við, og Lean gerði
samdi. 1 sem stystu máli greinir
myndin frá tilbreytingarsnauðu
lífi í litlu þorpi við Irlandsstrend-
ur; aðalpersónan er ung, blóðheit
stúlka sem hrífst af gömlum kenn-
ara sínum. Bakgrunnur sögunnar
er herseta Breta á trlandi og bar-
átta IRA. Persónurnar eru fáar:
afskiptasamur prestur, þorpsfíflið
mállausa (John Mills lék og hlaut
Óskarsverðlaun fyrir), bækluð
stríðshetja bresk, kynkaldur eig-
inmaður og drykkfelldur kráareig-
andi.
(Þess má geta hér innan sviga
að flestar þessar kvikmyndir
Iæans er hægt að fá á myndbandi
hérlendis, hvort sem er VHS eða
Beta, og er ánægjulegt til þess að
vita að listaverk skuli finnast inn-
an um hasarmyndirnar sem tröll-
ríða myndbandamarkaðinum.)
að hann treystir sögunni, sem
hann er að segja, betur en sögu-
manninum sjálfum; þar af leið-
andi eru þær hlutlægari en mynd-
ir þeirra kvikmyndaskálda sem
hafa persónuleg einkenni. Þessi
hlutlægni hefur orðið til að gagn-
rýnendur víða um heim hafa af-
greitt David Lean sem kaldlyndan
handverksmann, mann sem kann
öll tök á hinni tæknilegu hlið
kvikmyndarinnar, en geti ekki ljáð
myndum þeirri hlýju og hinum
mannlega eiginleika sem talinn er
þurfa til að hrífa áhorfendur.
Þessi gagnrýni hefur eðlilega
farið í taugarnar á listamannin-
um. Það var sérstaklega etir 1970,
eftir að hann gerði Dóttur Ryans,
að þess fór að gæta að neikvæð
gagnrýni hefði einhver áhrif á
Lean. Hann segist ekki muna til
þess að hafa fengið góða dóma.
Hann segist hafa misst kjarkinn
eftir að gagnrýnendurnir tröðk-
uðu á Dóttur Ryans.
Ástæðan fyrir því að Lean gerði
enga mynd næstu þrettán árin var
ekki aðeins að hann vantaði sögu-
efni og fjármagn; stolt hans hafði
verið sært.
Erfíð ár eftir 1970
Áttundi áratugurinn leið hjá
Lean í leit að fjármagni til að
kvikmynda Uppreisnina á Bounty,
söguna um Bligh skipstjóra og
uppreisnarsegginn Christian.
Saga sú hefur verið kvikmynduð
þrisvar: fyrst 1935 með Clark
Gable; síðan 1962 með Marlon
Brando; og aftur 1984 með Mel
Gibson. Lean fékk hugmyndina að
þessu fyrirtæki mörgum árum áð-
ur, en uppúr 1970 skrifaði hann
handrit að tveimur kvikmyndum í
fullri lengd um þessa sögu í sam-
vinnu við vin sinn og félaga
Robert Bolt. Lean segir að það séu
bestu kvikmyndahandritin sem
hann hafi séð um dagana. Dino de
Laurentiis ætlaði að fjármagna
myndina; byrjað var að hanna
sviðsbúnað. En þá var sem öll ör-
lög lífsins legðust gegn Lean: Bolt
fékk hjartaáfall og gat ekki starf-
að um langan tíma, Lean og vinur
hans og samstarfsfélagi, John
Box, deildu hve stór myndin ætti
að vera; og til að kóróna allt sam-
an sagðist Dino ekki getað fjár-
magnað myndina. Margra ára
áform Leans féllu eins og spila-
borg.
Nú óttuðust menn að þetta áfall
yrði Lean um megn, enda maður-
inn á áttræðisaldri. Vinir og kunn-
ingjar óttuðust um hann, því svo
virtist sem maðurinn hefði misst
lífsneistann.
En það var þá sem kvikmynda-
framleiðandinn John Bradbourne
hafði samband við Lean og spurði
hvort hann hefði hug á að gera
mynd eftir bók E.M. Forsters, A
Passage to India. Við þetta boð tók
Lean aftur gleði sína. Hann hafði
alltaf haft bókina í huganum, en
aldrei getað gert mynd eftir henni,
vegna þess að höfundurinn hafði
bannað slíkt. Forster bannaði
kvikmyndagerð því hann taldi nær
öruggt að sögu sinni yrði mis-
þyrmt á einhvern hátt, hann
treysti ekki mönnum til að þræða
á filmu hinn gullna meðalveg milli
austurs og vesturs eins og hann
gerir í bókinni. En eftir að Forster
hafði leyft að gera leikrit eftir bók
sinni og séð það árið 1961, snerist
honúm hugur. David Lean sá þetta
leikrit einnig og fannst mikið til
koma. En ekkert gerðist á næstu
árum og Forster lést árið 1971; þá
hafði hann falið Kings College í
Englandi öll réttindi að bókinni.
Árið 1980 hafði Lean samþykkt að
kvikmynda Ferðina til Indlands ef
leyfi fengist. Það fékkst nokkrum
mánuðum síðar.
Hér verður ekki fjallað um
Ferðina til Indlands, en hún hefur
verið sýnd í Regnboganum undan-
farnar vikur. Myndin var útnefnd
til ellefu Óskarsverðlauna, en
hlaut aðeins ein meiriháttar verð-
laun: hin aldna Peggy Ashcroft
fyrir leik í aukahlutverki. f Ferð-
inni til Indlands leika þau Ash-
croft og Guinness saman í kvik-
mynd i fyrsta skipti.
*
Oskýr mörk einka-
lífs og starfs
David Lean lifir fyrir kvik-
myndalistina. Hann hefur lifað
langa ævi og gengið gegnum súrt
og sætt. Snemma ákvað hann að
helga kröftum sínum kvikmynd-
inni og hann hefur staðið við það.
Hann hefur þurft að færa margar
fórnir, og ber þar hæst einkalífið,
sem vart verður greint frá starfi
hans. „Ég veit ekki hvað ég hefði
gert ef kvikmyndin væri ekki til,“
segir Lean. „Eg er hræddur að þá
hefði mér verið ofaukið í þessum
heimi.“ Þegar Lean vann að mynd,
hvort sem það var að skrifa hand-
rit með Bolt, eða leitaði að fjár-
magni, eða var að taka myndina,
þá gleymdist allt annað.
Lean hefur kvænst fimm sinn-
um. Fyrsta konan hans, leikkonan
Ann Todd, segir að starfið sé Lean
meira virði en eiginkonan, börnin
oig heimilislífið. Þau eignuðust
son, og skildu árið 1957. Fimmtu
konunni, Söndru Hotz, kvæntist
lean rúmlega sjötugur, en þau
höfðu þekkst í mörg ár. Svo virðist
sem hún sé eina konan sem geti
„búið“ með Lean. Þau kynntust á
Indlandi á sjöunda áratugnum.
Katherine Hepburn, sem hefur
þekkt Lean í mörg ár, segir að hún
sé konan sem Lean hafi alltaf leit-
að að; áhugamál þeirra séu þau
sömu, kvikmyndir og ferðalög
heimshorna á milli. Sjáifur vill
Lean ekkert um þetta segja, hann
lætur verkin tala. „,a