Morgunblaðið - 26.05.1985, Blaðsíða 21

-I
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. MAÍ1>85
21
StormmáTur. Fallegur fugl og nýr landnerai.
Morgunbladid/Grétar Eiríksson
Kóngurinn sjálfur, srartbakurinn, eóa veióibjallan eins og tegundin er oft
Mávar á Islandi
Sjö tegundir máva verpa á ís-
landi og að auki þrjár náskyldar
tegundir. Mávfarnir eru svartbak-
ur, sílamávur, hvítmávur, silf-
urmávur, hettumávur, stormmávur
og rita. Skyldfyglin eru skúmur,
kjói og kría sem verða ekki gerð að
umræðuefni, enda ekki eiginlegir
mávar. Saraa gildir raunar um rit-
una sem er í flestu frábrugðin öðr-
um mávum utan í útliti. Auk þeirra
máva sem nefndir hafa verið, sjást
aðrar tegundir hér, allt flækingar
utan bjartmávurinn, sem er geysi-
lega algengur hér á landi á veturna
og er stundum að flækjast hér
fram á sumarið. Hann er hánorræn
tegund sem verpir norðar en ísland
liggur og i hans huga er það að
fljúga til suðlægra landa að koma
til íslands í blíðviðrin á veturna.
Svartbakurinn er lang stærstur
þessara fugla og óvinsældir hans
eru einnig mestar, enda er hann
hið mesta óargardýr í lífríkinu þó
reisn hans og fegurð sé óumdeilan-
leg, einkum ef menn reyna ekki að
sjá hana þar sem hann rífur í sig
sorp við klóakrör í Skúlagötufjöru.
Svartbakurinn er að jafnaði 74
sentimetrar á lengd, karlfuglar
2200 g að þyngd og kvenfuglar 1700
g. Auðþekkjanlegur fugl sökum
skarpra lita, svart og hvítt ráða
ríkjum, bakið svart sbr. nafnið,
fuglinn annars hvítur, fætur
bleikholdlitir og nefið gult með
hinum hefðbundna rauða bletti á
neðri skolti.
Svartbakurinn er geysilega al-
gengur á íslandi og hefur fjölgað
mjög. Hann er algengastur við
sjávarsíðuna en til hans sést samt
oft og iðuiega til fjalla, einkum þá
á sumrin. Stök hreiður finnast oft,
en fuglinn verpir samt oftast nær í
sambýli við fleiri stóra máva, bæði
svartbaka og sílamáva. Helst verp-
ir svartbakur á sléttu landi, í
móum, á eyjum, en sjaldan í klett-
um og bröttum fjallshlíðum nema
þá alveg uppi á brún. Á íslandi eru
vörp stundum í hrauni og oft f af-
kölluð hér á landi. \
líðandi fjallshlíðum, til dæmis i
Akrafjalli. Svartbakurinn er yfir-
leitt talinn staðfugl og hann er
áberandi á vetrum hvarvetna þar
sem möguleiki er á matarörðum.
Hvítmávurinn er næst stærsti
mávurinn, 66 til 81 sentimetrar, og
1300 til 1600 grömm eftir kynferði.
Ljósgrár á baki, annars hvítur.
Hreinræktaðir eru þeir auðþekkj-
anlegir, helst að þeim sé ruglað við
bjartmáv, en sá síðarnefndi er
talsvert minni fugl. Hvítmávurinn
er hánorræn tegund sem verpir
nær eingöngu á fslandi við Breiða-
fjörð og á Vestfjörðum. Aðallega í
grasi grónum fjalishliðum nærri
sjó. Sú furða hefur gerst, að hvít-
mávar á íslandi, bera flestir merki
kynblöndunar við silfurmávinn
sem við tökum næst fyrir. Sá fugl
er nokkuð minni en hvítmávur, 56
sentimetrar og 900 til 1200 grömm
að jafnaði. Höfuðlitirnir eru hinir
sömu, en silfurmávurinn hefur
svartar flugfjaðrir. Silfurmávurinn
er nýr landnemi á íslandi, hóf að
verpa á Austfjörðum snemma á
öldinni og fjölgaði ákaflega i
fyrstu. Síðan hægðist á fjölguninni
og stofninn er nú i nokkru jafn-
vægi. f riti Landverndar um ís-
lenska fugla er varpfuglastofninn
varlega áætlaður 5000 fuglar, en
bókin kom út 1982. Silfurmávurinn
breiddist út vestur eftir Suðurlandi
og Norðurlandi og verpir hann víða
á Reykjanesi, en fyrir norðan ekki í
nokkru magni fyrir vestan Eyja-
fjörð. Þeir verpa nær alltaf við sjó,
gjarnan á stórum grasi grónum
sillum í standbjörgum að sjónum.
Kynblöndunin sést ekki nema að
fugl sé handfjatlaður, þá sjá fræð-
ingar eitt og annað sem sannar
málið. Hvítmávurinn er að mestu
staðfugl á fslandi og auk þess koma
hingað á vetrum hvítmávar frá
norðlægari héruðum. Silfurmávur-
inn er einnig að mestu leyti stað-
fugl, þannig að það er mikill máva-
fans við sjávarsíðuna á vetrum,
hart barist og mikið rifist um
„krásirnar" sem falla til á sorp-
haugum og í fjörum borga og bæja.
Sílamávurinn er trúlega fyrsti
farfuglinn sem kemur ár hvert en
álitamál er hvort nafnbótin „vor-
boðinn ljúfi“ passi við þennan rán-
gjarna og stóra máf. Líklega myndi
mikill meiri hluti landsmanna vilja
að lóur og þrestir glímdu áfram um
titilinn. Silamáv má rugla við
svartbak, en aðeins í svipin, því
fuglinn er talsvert minni og auk
þess steingrár á baki en ekki svart-
ur. Fætur eru heiðgulir. En dökka
bakið ruglar ýmsa og svo verpir
þessi fugl oft í sambýli og nábýli
við veiðibjölluna stóru. Sílamávur-
inn er nýr landnemi eins og silf-
urmávurinn og orðinn geysilega al-
gengur varpfugl, sérstaklega á
sunnanverðu landinu. Nyrðra er
miklu minna um hann og á hálend-
inu er hann einnig fáséður þó ekki
sé hann eins bundinn við sjó og
flestir aðrir mávar. Hann er alger
farfugl og kemur til okkar ár hvert
í febrúar að því að talið er, en áber-
andi verður hann ekki fyrr en vor-
ar betur og varptimi nálgast, þá fer
hann varla fram hjá neinum, sér-
staklega minni máttar fuglum sem
eru að huga að varpi.
Hettumávur og stormmávur eru
einnig nýir landnemar sem hófu að
verpa snemma á öldinni. Hettu-
mávurinn hefur náð öflugri fót-
festu og verpir við strendur og inn
til sveita um land allt og er mjög
algengur og áberandi. Stormmáv-
urinn er á hinn bóginn sjaldgæfur.
Fyrsta hreiðrið fannst árið 1955
skv. riti Landverndar, en árið 1936
skv. Fuglabók AB. Það var í ósum
Eyjafjarðarár og þar er enn rót-
gróið stormmávavarp. Þeir breidd-
ust út hægt og rólega og nú eru lítil
vörp hér og þar, einkum sunnan
lands og norðan. Rit Landverndar
áætlaði í útgáfu sinni 1982, að
varpstofninn teldi 340 fugla. Þeir
verpa eingöngu við sjó, gjarnan á
ósasvæðum og gjarnan innan um
hettumáva og fleiri fuglar sækjast
eftir að verpa undir verndarvæng
hettumáfa því þeir gera ríkulegt
gagn með því að verja varplönd af
hörku. Hettumávurinn verpir á
hinn bóginn oft í bandalagi við krí-
una og er oft handagangur í öskj-
unni eins og Reykvíkingar vita sem
fylgjast með árlegri baráttu þeirra
fyrir tjarnarhólmanum.
Rituna ber loks að nefna og er
hún höfð siðast vegna þess að lifn-
aðarhættir hennar eru í mörgu
frábrugðnir annarra mávum, enda
er hún ekki talinn til hinna eigin-
legu máva, talin undirtegund. Hún
lifir miklu „hreinlegra" lífi ef
þannig mætti orða það, sækir föng
á sjó út, en lítur ekki við sorpi og
skolpi eins og frændurnir og
frænkurnar. Þá verpa ritur utan i
sjávarhömrum og eru svo stað-
bundnar að undantekning er að sjá
ritu þar sem ekki sér til sjávar.
Hún er gamalgróinn varpfugl og
algengur mjög. Hún hverfur til
hafs á vetrum, en sést stundum á
flögri við ströndina.
Ýmislegt...
Mávar verpa á þessum hefð-
bundna varptíma á Islandi, heldur
snemma á honum ef eitthvað er, en
það fer auðvitað eftir árferði. Egg-
in eru oftast allt að 3. Það tekur
fjórar vikur að klekja út eggjunum
og ungarnir eru eldsprækir hnoðr-
ar skömmu eftir að hafa brotist út
úr eggjunum. Þeir ná fullri líkams-
stærð á nokkrum vikum, en það
tekur lengri tíma að ná kynþroska.
Hettumávar verða kynþroska árs-
gamlir, stormmávar tveggja ára,
en hinir stærri máfar eru allt að 3
til 4 ár að ná kynþroska og á þeim
tíma eru þeir „grámávar" eins og
áður hefur verið rætt um. Fyrsti
veturinn og árið eru erfiðust í lífi
máva og dánartíðnin er þá hæst
sem og hjá öðrum fuglum. Meðal-
aldur sifurmáva í Bretlandi er tal-
inn 15 ár og þeir hafa komist vel á
þritugsaldurinn, en hvort hann er
jafn hár á Islandi skal ekkert full-
yrt um, enda hafa varla farið fram
slíkar rannsóknir. En mávar eru
langlífir og það er ein af þeim stað-
reyndum sem sérfræðingar ýmsir
bera fyrir sig þegar þeir segja að
það þýði lítið að fækka mávum með
drápi. Með því að ræna eggjum og
skjóta fuglana, myndu lífsskilyrði
hinna sem eftir lifðu einungis
batna og þeir myndu lifa lengur.
Sama röksemdafærslan sem fiski-
fræðingar leggja fram þegar þeir
vilja styrkja stofn í „ofsetnu" sil-
ungsveiðivatni. Þá moka þeir upp
smælkinu og eftir verða færri en
stærri og verðmeiri einstaklingar.
Miklu betri stofn.
Hvað er þá til ráða? spyrja menn
og erum við þá komin inn á annað
umræðusvið um þessa merkilegu
fugla. Þeir eru allt of margir, þeir
dreifa salmonellusýklum, drepa
lömb, fuglaunga, þvælast fyrir
flugvélum, drita í drykkjarvatn og
fleira mætti finna þeim til foráttu.
Engin spurning er um að þeim hef-
ur fjölgað gifurlega og vafalaust
vinna þeir tjón, en þeir gera eitt-
hvað gagn eða hvað? Éta hræ, slor
og fleira, hreinsa þannig til. Þá
þykja egg þeirra lostæti og ungir
máfar hafa verið veiddir til matar
bæði hér á landi og erlendis þó ekki
sé það gert í ríkum mæli. Samt
sýnist þurfa að fækka þeim. Mtð
eitri? Þá deyja eí til vill ernir líka.
Með skotvopnum? Er ekki alveg
eins hægt að moka i botnlausa fötu.
Skotvopn geta aðeins dugað á af-
mörkuðum svæðum, en snerta vart
stofnana í heild. Sérfræðingar sem
ritað hafa i rit Landverndar telja
að það myndi einungis valda tíma-
bundinni fækkun þó tugþúsundir
máfa féllu fyrir skotvopnum, eitri
og í gildrum. Besta leiðin er að
draga úr fæðuframboði. Ganga bet-
ur frá úrgangi, það er lykillinn. Þar
sem slíkt hefur verið gert erlendis,
hefur það orðið til þess að máva-
stofnar hafa hætt að vaxa.
Hins vegar yrði það engin trygging
þó mávum fækkaði gifurlega, að
aðrar tegundir sem virðast hafa
fækkað myndu ná sér á strik. Tím-
inn yrði að leiða það í ljós. Þess eru
dæmi þar sem rándýrum fækkar og
sá hlekkur lífskeðjunnar hverfur,
þá verða sömu afföllin neðar í pír-
amídanum, en bara af allt öðrum
orsökum. Það verður því að leyfa
reynslunni að leggja línurnar í
þessum efnum eins og svo mörgum
öðrum.
í millitíðinni eru mávar og verða
hluti af daglegu lífi íslendinga,
garg þeirra bergmálar við sjávar-
síðuna daginn út og inn og tilvist
þeirra verður hluti af lifi okkar,
samskiptin við máfa eru af svo
mörgu tagi, bæði óbein og bein. Á
því verður engin breyting þótt ein-
hvern tíman finnist leið til að
halda stofnum þessara fugla i
skefjum.
88-