Morgunblaðið - 23.02.1986, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. FEBRÚAR1986
■+
Hagfrædirannsókir
og dragbítar
íslenzks efnahagslífs
VIÐTAL VIÐPORVALD GYLFASONPRÓFESSOR
Hvar leita hagfrœðingar fanga í rannsóknir sínar? Og
hvernig lítur íslenzkt efnahagslíf út á skrifborði
hagfrœðings, sem stundar rannsóknir íþjóðhagfrœði, en
tekur ekkiþátt í að stjórna íslenzka efnahagsspilinu?
Þessar spurningar ogfleiri voru lagðar fyrir Þorvald
Gylfason, prófessor við Háskóla íslands, ogsem stundar
aukþess rannsóknir við alþjóÖlega hagfrœÖistofnun í
Stokkhólmi.
Ljósmynd: Björg Sveinsdóttir
Rannsóknir í hagfræði
SD: Hveijar eru forsendur rann-
sókna þijma? Við hvað fæstu?
ÞG: Ég hef reynt að koma víða
við. Þó hef ég einkum átt við tvennt
síðustu árin, orsakir og afleiðingar
verðbólgu og áhrif gengisbreytinga.
Arabíska olíuverðhækkunin
197374 kveikti í mér eins og
mörgum öðrum. í kjölfar hennar
fóru margir hagfræðingar einnig
að velta fyrir sér áhrifum innlendra
kostnaðarhækkana, einkum kaup
hækkana, á samband verðbólgu og
atvinnuleysi. Ahuginn var sérlega
mikill í Evrópu, því að í mörgum
löndum þar eru 8090% vinnandi
fólks í verkalýðsfélögum, meðan
aðeins fímmti hver launþegi í
Bandaríkjunum er í verkalýðsfélagi.
í Bandaríkjunum er kauplag nálægt
því að ráðast á fijálsum markaði
eins og vöruverð og vextir. í Evrópu
er kauplag hins vegar að miklu leyti
ákveðið í samningum verkalýðs-
samtaka og vinnuveitenda. Enn er
sú skoðun algeng í Ameríku, að
verkalýðsfélög séu of veikburða tii
að geta haft áhrif á verðbólgu eða
atvinnuleysi. Oðru máli gegnir um
Evrópu.
Allir vita að verkalýðsfélög og
vinnuveitendur hafa lengi togazt á
um þjóðartekjur, bæði hér og ann-
ars staðar. Þegar talað er um „víxl-
hækkanir kaupgjalds og verðlags",
er átt við þessa togstreitu. Fyrir-
tækin hækka vöruverð til að auka
sinn hlut í þjóðartekjum, þá knýja
launþegar á um kauphækkun til að
rétta sinn hlut og svo áfram.
Á undanfömum árum hefur at-
hygli manna beinzt að öðrum og
kannski ekki eins augljósum elt-
ingaleik, þ.e. togstreitu einstakra
launþegahópa. Allir þekkja hvemig
velferð manna ræðst ekki aðeins
af því, sem þeir bera úr býtum sjálf-
ir, heldur líka af hlutskipti náung-
ans. Til dæmis getur einum liðið
illa vegna þess að annar fékk kaup-
hækkun. Verkalýðsfélögin virðast
keppa hvert við annað í vaxandi
mæli. Það er algengt, að laun-
þegaforingjar segi blákalt, að þeirra
félagar verði að fá kauphækkun,
af því aðrir hafí farið fram úr eða
dregið á þá. Þannig getur hagkerfíð
hafnað í vitahring keðjuverkandi
kauphækkana, sem eiga sér enga
stoð í aukinni framleiðni fyrirtækja.
Ég held, að í þessu sé að nokkm
leyti að fínna hvatann að þeim
miklu kauphækkunum umfram
framleiðniaukningu, sem hafa orðið
víða í Vestur-Evrópu síðustu 1015
árin. Þannig hefur innbyrðis keppni
verkalýðsfélaga virzt stuðla að
bæði verðbólgu og atvinnuleysi, auk
annars.
En þetta er ekki allt, því ríkis-
valdið dregst iðulega inn í þetta
stríð með einhveijum hætti. Setjum,
svo, að kauplag hækki einhliða eins
og gerðist í mörgum Evrópulöndum
á síðasta áratug. Ef annað gerist
ekki, neyðast fyrirtækin til að
fækka fólki og hækka verð, því
vinnukraftur er orðinn dýrari. Hvað
á ríkisvaldið að gera? Halda að sér
höndum og leyfa þeim fyrirtækj-
um, sem ráða ekki við kauphækkun,
að leggja upp laupana? Eða á ríkis-
valdið að rýra kaupmáttinn aftur
til að halda fyrirtækjum á floti með
peningaprentun og gengisfellingu?
Og hvemig eiga verkalýðsfélögin
þá að bregðast við? Gefast upp
eða knýja fram nýja kauphækkun,
sem kallar á nýjar verðbólguráð-
stafanir ríkisstjómarinnar? Svona
togstreita verður auðveldlega að
taugastríði, þar sem hver reynir að
sjá við öðrum. Hegðun hvers og
eins fer eftir því, hvemig hann
heldur að hinir bregðist við.
Nýfengin reynsla Breta er dæmi
um þetta. Þegar ríkisstjóm Thatch-
ers kom til valda 1979, var verð-
bólgan á Bretlandi yfír 20% á ári
og atvinnuleysingjar voru um millj-
ón, sem þótti ærið. Stjómin ákvað
að ráðast á verðbólguna með því
fyrst og fremst að hægja á seðla-
prentun, enda gerði Thatcher ráð
fyrir að lækkandi verðbólga drægi
úr kaupkröfum verkalýðsfélaganna,
þannig að raunverulegur launa-
kostnaður fyrirtækja stæði nokkum
veginn í stað. En það fór á annan
veg. Kaupið hélt áfram að hækka
eins og ekkert hefði gerzt líklega
vegna þess að verkalýðsfélögin
trúðu ekki öðru en ríkisstjómin
gæfíst upp á aðhaldinu. Sumpart
vegna þessara óvæntu viðbragða
verkalýðshreyfíngarinnar rauk at-
vinnuleysi upp úr öllu valdi. Nú,
meira en 6 árum seinna, er verð-
bólgan komin niður í 5% en atvinnu-
leysi hefur meira en þrefaldazt.
Tökum annað dæmi. I Svíþjóð
er áberandi, hvemig kauphækkanir
hafa kallað á skattahækkanir og
öfugt, undanfarin ár. Almenn kaup-
hækkun eykur náttúrlega útgjöld
ríkissjóðs, þvi þriðjungur vinnandi
fólks þar vinnur hjá ríkinu. Ef
stjómin vill ekki prenta peninga eða
taka lán fyrir útgjaldaaukningunni
á íslenzka vísu, verður hún að
hækka skatta og þeir eru lagðir á
vinnandi fólk fyrst og fremst. Þá
lækka ráðstöfunartekjur launþega
og til að rétta hlut sinn heimta
þeir hærra kaup, sem kallar á nýja
skattheimtu og þannig áfram.
Sænski ríkisgeirinn hefur belgzt út,
meðal annars vegna þess, að rikis-
stjómin hefur verið ófús að veita
kauphækkunum út i verðlagið að
íslenzkum hætti.
Við Assar Lindbeck prófessor í
Stokkhólmi höfum ásamt öðmm
verið að reyna að kortleggja þessa
vítahringi síðustu ár, sumpart með
aðferðum svonefndrar spilafræði
(„Game theory" á ensku), en þeim
aðferðum beita til dæmis hemaðar-
fræðingar við athuganir á víg-
búnaðarkapphlaupi stórveldanna.
Eins og næstum alltaf í hagfræði,
nálgumst við þetta með því að reyna
að búa til á blaði einföld stærð-
fræðilíkön af samhengi þeirra fyrir-
bæra, sem um er að tefla, þ.e.
kaupkröfum verkalýðsfélaga og
efnahagsstefnu stjómvalda í okkar
dæmi. Svo reynum við að rekja
samspil t.d. kauplagsþróunar og
ríkisfjármálastefnu innan þess
ramma, sem við setjum okkur, m.a.
til að skoða, hvaða áhrif togstreita
verkalýðsfélaga og ríkisvalds hefur
á verðbólgu, atvinnuleysi og stærð
ríkisgeirans.
Ég hef líka haft gaman af að
velta fyrir mér áhrifum gengisfell-
inga. Gengi er viðkvæmt hagstjóm-
artæki eins og kunnugt er. Orðið
eitt segir sitt, það hljómar ekki
gæfulega. Til skamms tíma vora
gengisfellingar algengari undanfari
stjómarskipta í þriéja heiminum en
kosningar. Tortryggni i garð geng-
isfellinga hefur aukizt á síðustu
áram í kjölfar olíuverðhækkana,
því þegar gengið fellur, hækkar
kostnaður þeirra fyrirtækja, sem
nota innflutt aðföng, eins og t.d.
olíu, við framleiðslu sína. Þá er
hugsanlegt, að fyrirtækin bregðist
við gengisfellingu með niðurskurði
í spamaðarskyni, nema eitthvað
annað gerist um leið. Þess vegna
hafa menn óttazt, að gengisfelling
sé ekki bara verðbólguráðstöfun
eins og oft vill verða, heldur sam-
dráttarráðstöfun í þokkabót.
En hvers vegna er gengið fellt?
Venjulega vegna þess að við flytjum
meira inn en út og eyðum þannig
meira en við öflum. Viðskiptahall-
inn, sem af þessu hlýzt, ervenjulega
jafnaður með erlendum lánum. Það
er yfírleitt óheppilegt til lengdar,
því lánin þarf að endurgreiða með
vöxtum, áður en lýkur. Gengisfell-
ing getur þá verið skynsamleg ráð-
stöfun, því hún drýgir útflutnings-
tekjur, og hækkar verð innflutn-
ings, svo hann dregst saman. Við-
skiptahallinn minnkar venjulega við
gengisfellingu eins og er ætlast til.
En hún hefur margs konar önnur
áhrif, sem einnig þarf að athuga
áður en gengisfelling er ákveðin.
Hún getur valdið samdrætti, þyngir
erlendu skuldabyrðina í íslenzkum
krónum og færir tekjur frá laun-
þegum til fyrirtækja. Nú vaknar
mikilvæg spuming: Era þessi hlið-
aráhrif svo mikil, að lækningin sé
verri en sjúkdómurinn eða eru
þau hégómi?
Ásamt öðram hef ég reynt að
fínna svör við spumingum af þessu
tagi að undanfömu, með því að búa
til einfalt reiknilíkan, sem er ætlað
að líkja eftir öllum helzt þáttum
efnahagslífsins, sem gengisfelling
snertir. Svo fellum við gengið í lík-
aninu og skoðum áhrifín, ekki bara
á viðskiptajöfnuðinn, heldur líka á
tekjur heimila, atvinnustig, verðlag,
kauplag, hagnað fyrirtækjanna o.fl.
Við höftim beitt þessari einföldu
aðferð við fjölmörg iðnríki og þró-
unarlönd. Yfírleitt hefur niðurstað-
an orðið sú, að hliðaráhrifín virðast
minni háttar, en þó er það svolítið
breytilegt eftir löndum. Þessi niður-
staða hefur komið á óvart, því
margir áttu von á meiri samdráttar-
áhrifum. Ef margir aðrir komast
að sömu niðurstöðu, er kannski
eitthvað til í þessu!
Hvar þrengir að í
íslenzku efnahagslífi?
SD: Það hefur gengið örðuglega
að koma á stöðugleika í eftiahags-
lífí hér, þó það hafí verið gerðar
ýmsar fálmkenndar, en endingalitl-
ar tilraunir. Geturðu gert grein fyrir
hættulegum fyrirbæram í íslenzku
efnaghagslífí?
ÞG: Það er auðvelt að fetta fíng-
ur út í þá efnaghagsstefnu, sem
hver ríkisstjómin eftir aðra hefur
fylgt undanfarin ár. En það verður
að skyggnast undir yfirborðið. Það
er til dæmis ekki nóg að skella
skuldinni á almennt aðhaldsleysi í
peningamálum án þess að hugleiða,
hvort það væri yfírhöfuð vinnandi
vegur að veita öflugt aðhald $
bankakerfínu, sem við búum við.
Það virðist augljóst að með því
að halda fastar um peningaprentun
og gengisskráningu undanfarin ár,
hefði verið hægt að hafa betra
taumhald á verðbólgunni. Stefnan,
sem fylgt hefur verið, hefur verið
varin með því að meiri festa bitnaði
á atvinnuástandinu.
Þessi ótti hefur að mínum dómi
verið of mikill. Mér fínnst ákafíega
ólíklegt, að meiri aðhaldsviðleitni
hefði bitnað á athafnalffínu og öll
þessi verðbólga hafí verið nauðsyn-
leg til að tryggja fulla atvinnu. En
hitt er líka rétt, að barátta við
verðbólgu, rétt eins og offítu, getur
verið erfíð, því hún veldur óþægind-
um löngu áður en árangurinn
kemur í ljós.
En jafnvel þó stjómvöld hefðu
reynt að fylgja aðhaldssamri stefnu
í peninga- og efnahagsmálum yfír-
leitt, virðist óvíst, hversu vel það
hefði getað tekizt, því sumir innviðir
efnahagslífs hér standa skynsam-
legri hagstjóm fyrir þrifum að mín-