Morgunblaðið - 12.03.1986, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR12. MARZ1986
Um tilvilj-
anirnar
og Macon
Erlendar bækur
Anna Bjarnadóttir
Anne Tyler:
The Accidental Tourist
Útg. Chatto & Windus 1984
Bandaríski rithöfundurinn Anne
Tyler skrifar oft um einstaklinga
sem eru fjötraðir í fjölskyldubönd
og eiga erfítt með að rífa sig iausa
ellegar kæra sig ekki um það. The
Accidental Tourist er tíunda bók
Tyler og hefur verið á metsölulista
í Bandaríkjunum undanfamar vik-
ur. Um margt svipar sögunni til
fyrri bóka höfundar. Hún gerist í
Baltimore og uppátæki söguhetj-
unnar ganga út í öfgar í byrjun.
En sagan vinnur á og öðlast dýpt
þegar á líður. Óhætt er að segja,
að hún sé fyndin á köflum.
Macon Leary er miðaldra maður.
Hann flýtur viljalaus gegnum lífið
og rankar varla við sér fyrr en
undir lok sögunnar. „Hann sá,
þegar hann hugsaði út í það, að
hann hafði ekki oft tekið sjálfstæðar
ákvarðanir. Eiginlega aldrei. Hjóna-
bandið. Starfið, tíminn með Muriel,
flutningurinn aftur til Söru — þetta
hafði allt gerzt sjálfkrafa. Hann
mundi ekki eftir einu einasta atviki,
sem hann hafði stuðlað að sjálfur.
Var um seinan að byija nú?“
Macon er svo inn í sig í upphafi
sögunnar, að það er ómögulegt að
hafa samúð með honum. Þó svo að
að Sara, eiginkona hans, tilkynni
honum fyrirvaralaust að hún vilji
skilnað. Þau eru á leið heim úr fríi
á ströndinni. Það rignir. Og hún
segir. „Þú getur haldið húsinu. Þér
hefur alltaf leiðzt að flytja." Hann
tekur þessu eins og hveiju öðru
hundsbiti, hefur vanizt því að vera
lítils metinn og sagt fyrir verkum.
Starf Macons felst í að skrifa
ferðabæklinga fyrir þá sem ferðast
af illri nauðsyn. Hann veitir upplýs-
ingar um McDonalds í Amsterdam,
Taco Bell í Mexico, Chef Boyardee
ravíólí í Róm og gerilsneydda mjólk
um allan heim. Hann vinnur heima
við og á sjaldan erindi út. Eftir að
Sarah fer, aðhefst hann lítið annað
en rangla um húsið og sakna henn-
ar. Og hann hugsar til sonarins, sem
Ennum
Erlendar bœkur
Jóhanna Kristjónsdóttir
Preben Dich: Hundedagekongen
Útg. Chr. Erichesens forlag 1985
Ekki þarf að Qölyrða um það: líf
Jörundar hundadagakonungs hefur
löngum verið mönnum hugstætt og
uppspretta ýmissa bokmennta-
verka. Hér er líklega það nýjasta
sem útgefíð hefur verið Hundedage-
kongen eftir danska höfundinn
Preben Dich. Segir hér frá lífi Jör-
undar allt frá fæðingu og til dauða-
dags í Ástralíu. Lífsferill Jörundar
er allur hinn skrautlegasti, til sjós
fer hann komungur, seinna lendir
hann í fangelsi í Englandi, sætir
afleitri meðferð í Dan'mörku fyrir
„drottinsvik" fer um hálfan heim-
inn, verður hæstráðandi til sjós og
lands á íslandi sumartíð, njósnari
Breta á meginlandinu og sakamað-
ur í Ástralíu.
Preben Dich styðst við ýmsar
heimildir um Jörund, en kveikjuna
að bókinni segir hann vera heim-
sókn að Bessastöðum, þar sem
honum hafi verið bent á að í þeim
stofum hafí Jörundur verið og
stjómað þaðan „ríki“ sínu. Þetta
er einhver undarleg missögn því að
hvergi held ég að heimildir finnist
Umhverfiseyðing í
Ráðstjórnarríkjimum
^JMKETfLES
—THE—
AcoBewm
Toömst
var skotinn fyrir ári. Macon sefur
mikið og finnur leið til að spara
eigin orku og aðkeypta. Flókin
aðferð til að fóðra hundinn Edward
og hleypa kettinum inn og út, verð-
ur honum loks að falli — í eiginleg-
um skilningi. Hann fótbrotnar og
fær góða afsökun til að flytja aftur
f faðm systkinahópsins á gamla
heimili fjölskyldunnar.
Uppeldið á hundinum fer í handa-
skolum; Edward verður grimmur
og lítt viðráðanlegur. Muriel hjá
Meow Bow, hundageymslunni,
bjargar því sem bjargað verður og
hefur jafnframt sín áhrif á Macon.
Hún er ung og ólík þeim, sem
Macon hefur fram að þessu haft
samneyti við. Hún hefur þurft að
spjara sig sjálf og fær það sem hún
ætlar sér. Macon flytur til hennar
og smátt og smátt fer hann að trúa
því að hann sé ekki jafn þurr og
léiðinleg manneskja og hann hefur
talið — og aðrir raunar líka. Hann
tekur eftir að San Francisco er
falleg borg, en það er mikil breyting
á hugsunarhætti hans. Hann er að
losna úr viðjum íjölskyldunnar og
gamla heimilisins. En hann er þó
fljótur að fullvissa ferðafélaga og
aðdáendur bæklinga sinna um að
enginn staður jafnist á við Balti-
more.
Líf Macons ræðst allt af tilviljun-
um. En hann tekur á sig rögg eftir
veru í París. Og Anne Tyler tekst
að láta sendanda halda að í Macon
sé nægilegur töggur, þegar allt
kemur til alls, til að hann fari eigin
leiðir og beini lífinu inn á braut sem
veitir ánægju.
Jörund
um að Jörundur hafi verið búsettur
á Bessastöðum. Hann settist að þar
sem hafði verið heimili Trampe
greifa í Reykjavík og bjó þar. Vitað
er um aðeins eina ferð hans til
Bessastaða og virðist hann þá hafa
orðið mjög undrandi og hneykslaður
á því ástandi sem Bessastaðaskóli
var í og hvatti til að úrbætur yrðu
gerðar þar á.
Þegar lesandi hefur nú fengið
hugboð um að þama sé heldur betur
hallað réttu máli verður nokkur
tortryggni vakin á því hversu megi
treysta bókinni að öðru leyti sem
heimild. Því að það á hún væntan-
lega að vera og höfundur vitnar
einatt í bréf frá Jörundi máli sínu
til stuðnings. Eftir að hafa lesið upp
á nýtt einhveija skilmerkilegustu
og læsilegustu frásögn um Jömnd
sem ég man eftir í fljótu bragði,
Sæfarinn, sem sigraði ísland eftir
Sverri Kristjánsson í bókinni
Minnisverðir menn, hallast ég að
því að Preben Dich hafi gert ævi
Jörundar allskikkanleg skil, en get
ekki séð að hann hafi uppgötvað
neinar nýjar frásögur eða komizt á
snoðir um eitthvað varðandi ævi
Jömndar sem ekki er margsinnis
skjalfest áður.
En það er sjálfsagt að taka fram
að bókin er að sínu ieyti læsileg,
en varla mikið umfram það.
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Boris Komarov: The Destruction
of Nature in the Soviet Union.
Pluto Press 1983.
Bók þessi kom fyrst út hjá
Possev-Verlag, V. Goracheck K.G.
1978, Frankfurt/Main á rússnesku.
Höfundurinn Boris Komarov, sem
er dulnefni, er stjómarráðs-starfs-
maður í Ráðstjómarríkjunum, og
handritinu var smyglað frá Moskvu
til Vesturlanda. Þýðendumir em
Michel Vale og Joe Hoilander.
Harry Rothman ritar formála.
Samkvæmt stjómarskrá Ráð-
stjómarríkjanna er vemdun um-
hverfisins tryggð ásamt friðhelgi
einstaklingsins. í grein 18. segir
að ríkisvaldið hljóti að vemda
landið, plönturíkið og dýraríki með
hagsmuni núverandi kynslóðar fyrir
augum og ekki síður kynslóða fram-
tíðarinnar. Hreint loft og hreint
vatn er undirstaða bætts mannlífs...
Komarov telur að viðkomandi grein-
ar séu freklega brotnar af vald-
höfum ríkisins og bók hans fjallar
um þá eyðingu umhverfisins sem á
sér stað innan Ráðstjómarríkjanna.
Rafmagn og traktorar
„Rafvæðing og tæknivæðing
landbúnaðarins er sama og komm-
únismi." Rafmagn og traktorar —
jám og sement vom lykilhugtökin
í þeirri stefnu valdhafanna á þriðja
áratugnum að rafvæða landið, nýta
náttúmauðlindir þess og umbylta
umhverfinu til hagsbóta fyrir al-
þýðu Ráðstjómarríkjanna, verka-
menn og bændur. „Temjið hin
trylltu fljót" er haft eftir Maxim
Gorki. „Við umsköpum umhverfið,
með sementi, rafmagni og jám-
brautameti, sem tengir hin sístrit-
andi iðjuver f eina framleiðslu og
framleiðni heild." (Zazubrin á fyrsta
rithöfundaþingi síberískra höftmda
1926.)
Iðnvæðingarstefna Stalíns ein-
kenndist af einfeldningslegu mati
og hugmyndum um iðnvætt dýrðar-
ríki framtíðarinnar. Orkunýtingar-
stefnunni var hmndið í framkvæmd
af hörku og algjöru tillitsleysi við
menn og umhverfi. Óhemju land-
svæði vom sett undir vatn, uppi-
stöðulónin þöktu oft fijósömustu
landbúnaðarsvasði. Hagkvæmni
þessara stórvirkjana virtist ekki
skipta máli, og sumar þessar stór-
framkvæmdir höfðu enga þýðingu
fyrir efnahag ríkisins, eins og skipa-
skurðurinn frá Hvíta-hafí til
Eystrasalts. Áróðursgildi þessara
framkvæmda var þýðingarmikið
fyrir hina nýju valdastétt, sem
myndast í ráðstjómarríkjunum eftir
að Stalín hafði fest sig í sessi, með
því að fjarlægja hina gömlu bolsé-
víka á ýmsan hátt. Samkvæmt
skoðunum Héléne Carrere D’En-
causse í „Stalin: Order Through
Terror", London 1981, var þessi
nýja stétt samansett af einstakling-
um, sem áttu allt sitt undir náð
skrifræðisins og Stalins, oftar en
ekki valdir úr röðum „lumpen-
próletara", en þaðan komu dyg-
gustu leigu-þjónar kerfisins.
Þunga- og efnaiðnaður
í kjölfar rafvæðingar fylgdi stór-
aukinn þunga- og efnaiðnaður.
Komarov lýsir þeirri óhemju meng:
un sem stafar af þessum iðnaði. í
um 100 stórborgum Ráðstjómar-
ríkjanna er andrúmsloftið hættulegt
heilsu manna. Síðustu áratugina
hefur lungnakrabbi tvöfaldast.
Erfðagallar aukast stöðugt, 5—6%
fleiri böm fæðast með erfðagalla
en undanfarandi ár. Áætlað er, að
sjötti hver einstaklingur muni
hamlaður af líkamlegum eða and-
legum vanþroska, þegar tugur lifir
af núverandi öld. Þetta telur höf-
undur stafa af mengun lofts og
vatns og eitrun gróðurmoldarinnar,
sem orsakast af iðnvæðingunni.
Baikal-vatnið var fyirum hrein
vatnaparadís, nú er þessi fyrmm
tæri vatnaheimur orðinn ein sorp-
vilpa, í raun, þó er allt gert til þess
að fela ástandið og lofað hreinsun,
sem muni takast innan tíðar. Olíu-
mengunin í Svartahafi og Azov er
óhugnanleg og fiskveiðar í Azov eru
nú Vií þess sem var fyrir þijátíu
ámm.
Almenningur blekktur
Lýsingar Komarovs á ástandinu
minna ónotalega á ástandið í þess-
um málum á Vesturlöndum. Sá er
þó munurinn að á Vesturlöndum
em samfélög ennþá opin. Gagnrýni
á vafasamar framkvæmdir stjóm-
valda og þeirra sem auka mengun
og vinna náttúmspjöll í gróðaskyni,
er tryggð, en í Ráðstjómarríkjunum
er öll gagnrýni, sem stjómvöld telja
aðstöðu sinni hættulega, útilokuð.
Þó er fjöldi vísindamanna þar í
landi, sem sér hættuna og ýmsir
þeirra hafa lagt sitt af mörkum í
rannsóknir I umhverfisvemdar-
málum. Stjómvöld vita einnig um
ástandið, en Komarov telur að þau
geti hvorki né vilji hamla gegn
hættunni, vegna þess að það ógni
einkahagsmunum þeirra. Hann tel-
ur að „nomenklatura" telji um 15%
þjóðarinnar, 85% þjóðarinnar em
aldir á fjasi um að mengun sé
takmörkuð og að stjómvöld geri
allt sem hægt sé til þess að bæta
ástandið og að það muni takast.
Það er mjög auðvelt að telja þjóð-
inni trú um að allt sé í besta lagi,
þar sem öll fjölmiðlun, uppeldi og
skólakerfi og allt hagkerfið er í
„góðum höndum kjörinna fulltrúa
þjóðarinnar".
Veiðiþjófnaður
Komarov fjallar um veiðar í Ráð-
stjómarríkjunum, en þótt ýmsar
dýrategundir séu friðaðar vissan
hluta árs og veiðar sumra sjald-
gæfra tegunda séu bannaðar þá er
veiðiþjófnaður hvergi meiri. Það
stafar einfaldlega af því að kjöt-
skortur er ríkjandi. Komarov lýsir
einnig veiðum hinnar nýju stéttar,
en veiðar era virðingarmerki eins
og víða annars staðar. Hríðskota-
byssur og þyrlur em notaðar eink-
um af æðstu foringjum í hemum
og þótt um friðaðar tegundir sé að
ræða, er séð í gegnum fingur við þá.
Komaraov birtir tölur varðandi
eyðingu náttúmnnar. Samkvæmt
þeim em 10% alls ræktaniegs og
nýtanlegs lands eydd, land sem
farið hefur undir sorphauga, eitrað
land og eyðimerkur, sem myndast
hafa af mistökum við ræktun og
undir uppistöðulón. Þetta samsvar-
ar að stærð Englandi, Frakklandi,
Ítalíu, Vestur-Þýskalandi, Sviss,
Belgíu, Lúxemborg og Hollandi.
Umhverfisvemd og
einstaklingnrinn
Kenningar hafa verið um að
iðnfyrirtækin skuli reikna sjúkra-
hjálp og heilsuvemd, sem orsakast
af mengun frá þeim, sem rekstrar-
kostnað. Verði læknisþjónusta og
heilsugæsla of dýr, þá hljóti fyrir-
tækin að sjá hag sinum best borgið
með því að takmarka mengun sem
mest. Komarov bendir réttilega á
að sé mengunarkostnaður (þ.e.
sjúkrahjálp) í hófi, mengunin skaði
t.d. einkum komaböm og ellilífeyr-
isþega, sé óþarfí að koma upp dýr-
um hreinsitækjum. Auk þess sé það
hagur fyrir lífeyrissjóði og eftir-
launakerfi ríksins, að fólki á eftir-
launum fækki fremur en að því sé
gert fært að halda áfram að njóta
ellilífeyrisins.
Þessar kenningar em reistar á
nýtnisjónarmiðum, afrakstur og
gróði skuli nú vera stefnumarkandi
og allar kenningar um gildi hvers
einstaklings séu bábilja. Hinn frægi
skurðlæknir Amosov lét þá skoðun
í ljós fyrir tíu ámm, að nauðsyn
bæri til að endurskoða allar kenn-
ingar um „helgi einstaklings og
gildi". Annar vísindamaður, Iu
Shreider að „hægt væri að reikna
út verðgildi hvers einstaklings sem
væri sambærilegt við verðgildi flók-
innar og dýrmætrar vélar". Því
væri eðlilegt að nota hluta úr líkama
manns, sem virtur væri lágt, til
þess að setja í stað bilaðs líffæris
í manni sem hátt væri metinn. „Til
þess að bjarga snjöllum vísinda-
manni, væri sjálfsagt að fóma lífi
miðlungs nemanda."
Komarov afneitar nytsemis-
hyggjunni og einnig trúarbrögðum
sem gmndvelli að jafnvægi milli
manns og náttúm. Hann segir að
enn hafi ekki fundist sá gmndvöll-
ur, sem tryggi þetta jafnvægi. Hann
telur að nytsemishyggjan sé
ómennsk og trúarbrögðin séu til-
búningur og fantasíur. Lausn þessa
vanda er ekki í sjónmáli, samkvæmt
skoðun Komarovs.
Komarov telur að umhverfis-
vemd og friðhelgi einstaklingsins,
pólitískt frelsi og persónuréttur séu
samofin og án skilnings þessa, hljóti
illa að fara.
V'
Miklar ollu- og gasleiðslur hafa nú verið lagðar um Sovétríkin þver
og endilöng. Umhverfisvernd hefur ekki tafið fyrir þeim fram-
kvæmdum svo vitað sé.