Morgunblaðið - 04.05.1986, Síða 24

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. MAÍ 1986
Líklega lifa bændur
manna lengst þrátt fyrir
áhættu á lungnasjúkdómum"
ViðtalviÖ Vilhjálm Rafnsson
yfirlœkni um atvinnusjúkdóma
og rannsóknir á þeim
Að framkaila nýja þekkingu o g
koma henni á f ramfæri svo að
hún megi koma að gagni við að
fyrirbyggja að haldið verði áfram
að falla í sama brunninn, er ekki
ný speki. En kannski er þetta
hvergi mikilvægara en í
læknisfræðinni, þar sem meðferð
meina byggir á þeirri þekkingu
sem aflað hefur verið um þau. Á
seinni árum hafa vaknað
spurningar um það hvort ekki
hafi í ákafanum við að gera sér
grein fyrir sjúkdóminum sjálfum
orðið dálítið útundan að afla
þekkingar á því hvar orsakir hans
liggja. Hvort ekki sé ástæða til
að beina þekkingarleitinni að því
hvar sjúkdómurinn er
upprunninn ekki síður en hvar
hann er staðsettur í líkamanum.
Þar kemur m.a. til sérgrein,
atvinnulækingar. Undir hana
falla þau mein sem verða til í
vinnunni og vegna hennar. Undir
þetta viðfangsefni bjó Vilhjálmur
Rafnsson yfirlæknir sig með
sémámi í Svíþjóð og það hefur
verið viðfangsefni hans hjá
Vinnueftirliti ríkisins eftir að
hann kom heim 1981. Kannanir
sem hann hefur verið að gera og
er með í gangi varðandi sjúkdóma
ákveðinna atvinnustétta eru
einmitt liður í þeirri þekkingarleit
sem byggja verður á til að
skilgreina orsök sjúkdóma svo að
megi forðast þá. Hann byijaði
með könnun á starfsmönnum
kísilverksmiðjunnar, þá á
vélstjórum og múrurum og er nú
að fara af stað með rannsóknir á
heilsufari fiskvinnslufólks. En
umfangsmesta rannsóknin sem
komin er af stað er á heilsufari
og banameinum bænda. Ogþað
verður fróðlegt að sjá hvort
bændur á Islandi eru allra stétta
langlífastir eins og komið hefur
í ljós í erlendum könnunum og
hvort þeir mörgu áhættuþættir
sem þeir búa við I fjölþættum
störfum sínum valda því að þeir
fá og e.t.v. falla fyrir ákveðnum
sjúkdómum umfram aðra
Islendinga. Um þetta og fleira var
rætt við Vilhjálm Rafnsson í
eftirfarandi viðtali.
Vilhjálmur Rafnsson yfirlæknir
á skrifstofu sinni
hjá Vinnueftirliti rikisins.
Sú grein læknis-
fræðinnar sem við
nefnum faralds-
fræði fjallar um
útbreiðslu sjúk-
dómanna og lýsir
langtímaáhrifum
aðstæðna, lifnaðarhátta, mengun-
ar og öðrum þáttum , sem áhrif
geta haft á heilsufarið," hefur
Vilhjálmur skýringar sínar á því
af hveiju þessar víðtæku kannanir
á heilsufari heilla stétta eru nauð-
synlegar. „Auðvitað er ekki hægt
að gera tilraunir með fólk. En til
eru hópar manna, sem búa við
þessi ákveðnu skilyrði og þá er
hægt að bera þá saman við aðra
hópa. Út frá slíkum upplýsingum
hefur t.d. verið hægt að staðfesta
að hár blóðþrýstingur er óhollur
og reykingar skaðlegar heilsufari
manna. I framhaldsnámi mínu í
Svíþjóð var ég að búa mig undir
að leita slíkra þátta og þá hugsan-
lega á starfsvettvangi."
Þetta var einmitt doktorsverk-
efni Vilhjálms og fljótlega eftir að
hann kom heim til íslands tók
hann árið 1982 að vinna að könnun
á starfsmönnum Kísiliðjunnar, en
mengun við störf á slíkum vinnu-
stöðum hafði lengi verið tortryggð.
Og reyndin varð sú að mengunin
reyndist hafa sett sín spor á þá
sem lengst höfðu unnið við þessar
aðstæður, þótt ekki sé hægt að
vita hvort það kunni að leiða til
sjúkdóma síðar eða ekki. Það kom
fram að þeir sem lengst höfðu
unnið í Kísiliðjunni og í mestri
mengun höfðu flest einkenni frá
öndunarfærum og verstan árangur
í öndunarprófum. En enginn hafði
þó enn orðið sjúkur. Og þetta leiddi
til þess að gengið var í að ná
menguninni niður, svo að hún er
orðín viðunandi og á ekki að hafa
áhrif á fleiri. „Það var býsna lær-
dómsríkt að fylgjast með því hve
langan tíma það getur tekið að ná
mengun niður fyrir leyfileg mörk,
ef ekki er séð fyrir vömunum strax
þegar verksmiðjur em reistar.
Þetta verkefni var raunar byijað
áður en ég kom að því,“ segir
Vilhjálmur. „Þama hefur maður
til samanburðar Jámblendiverk-
smiðjuna, þar sem er ágæt vinnu-
aðstaða og séð fyrir því alveg frá
upphafi. En til að svo megi verða
verðum við sjálfir að vita hvemig
vinnuaðstaðan á að vera áður en
byijað er að byggja, annars er
erfitt og kostnaðarsamt að bæta úr
henni síðar.“
Asbestnálar yf ir leikarana
Fyrsta starfsstéttin sem tekin
var fyrir voru vélstjórar. Gerð var
söguleg könnun á dánarorsök vél-
stjóra og mótorvélstjóra. Undir-
stiiðugögn eru þar til í góðu vél-
stjórataíi, þar sem skráðir eru allir
vélstjórar. Þegar um bændur er
að ræða er á sama hátt notaður
lífeyrissjóður þeirra. I þessum
skýrslum eru að vísu ekki skráð
banamein, en ýmsar aðrar upplýs-
ingar. Síðan þarf að fylgja hópnum
eftir, fylgjast með hvemig hann
lifir og hvemig menn deyja. Hvað
vélstjórana snertir kom í Ijós að
lungnakrabbi er tíðara dánarmein
meðal þeirra en íslensku þjciðarinn-
ar í heild, sem er viðmiðunin. Vil-
hjálmur Rafnsson segir að grunur
hafi legið á að þama gæti verið
um asbestmengun að ræða. Og það
kemur heim við aðstæður, einkum
áður fyrr. í gufuskipunum þurfti
að varðveita mjög vel hitann í
gufukatlinum og frá honum. Bæði
ketillinn og hver pípa voru því vel
einangruð og gjarnan með asbesti.
Nú er þetta gert í miklu minna
mæli vegna þess að menn þekkja
hættumar af asbestinu."
En Vilhjálmur segir að víða
annars staðar sé mikið um as-
bestnotkun. Til dæmis erum við
Islendingar með mikið af asbesti
í hitaveitulögnum. Brauðristar og
hárþurrkur voru iðulega einangr-
aðar með asbesti, en með aukinni
þekkingu á því hefur víða verið
dregið úr því. En þar geta as-
bestnálar losnað og þá auðveldlega
lent ofan í þeim sem t.d. situr
undir þurrkunni. Þetta hefur komið
fram í samanburðarkönnunum og
orðið til þess að fjarlægja þessi
efni. Aður en menn þekktu skað-
scmi þessara agna voru asbestnál-
ar til dæmis gjarnan notaðar sem
gerfisnjór á leiksviði. Þá var þess-
um fallegu glitrandi hvítu nálum
ausið yfír leikarana á sviðinu.
Aukin krabbameinshætta
Eins og vélstjórar eiga múrarar
mjög aðgengilegt félagatal. Þeim
hættir til að fá exem og í gangi
var rannsókn á því af hveiju það
gæti stafað. Vinnueftirlitið gerði
því um leið könnun á dánarmeinum
múrara og í Ijós kom að tíðni
lungnakrabba reyndist enn óhag-
stæðari í samanburði við þjóðina í
heild en meðal vélstjóranna. „Við
hiifum ekki getað fest hendur á
orsökinni," segir Vilhjálmur. „Við
höfum velt vöngum yfir snefilefn-
um sc'm eru í scmentinu. Exemið
gæti stafað af þeim. Múrarar eru
líka oft við vinnu sína í hálfbyggð-
um húsum og hita þá upp með
koksi og iiðmm brennsluefnum.
Þeir flytja gjarnan með sér hita-
tækin til að þurrka og em stiiðugt
í nánd við þau. Þeir geta því verið
útsettir fyrir hálfbmnnin sótefni,
alveg á sama hátt og reykingafólk-
ið. En af einhveijum ástæðum
virðist aukin hætta á krabbameini
í þessari stétt. Við fylgjumst áfram
með þessum miinnum, enda em
þeir eðlilega órólegir yfir þessu."
„Hvað excmið snertir, þá er
verið að kanna hvaða efnum
múrararnir verða fyrir. Þeir fá til
dæmis steypuslettur á hendurnar,
þeir em með handverkfæri sem
reyna á hendurnar og þeir em oft
að vinna berhentir úti í kulda.
Þeir vinna með sement sem verður
þess valdandi að húðin þornar upp
og í því er efni eins og króm sem
getur skaðað. Nú er verið að skoða
200 manns á höfuðborgarsvæðinu,
leita upplýsinga hjá þeim og of-
næmisprófa þá. Þetta er unnið í
samvinnu við atvinnusjúkdóma-
deild borgarinnar. Ymislegt má
gera. Til dæmis má minnka króm
í sementi, svo að það sé ekki eins
ofnæmisvaldandi. Semcntsverk-
smiðjan hefur þegar gert ráðstaf-
anir til þess og síðan munum við
eftir nokkur ár gera mælingar til
að athuga hvort við höfum náð
einhveijum árangri með þeirri
forvörn að íjarlægja ofnæmis vald-
inn. Svona beinar aðgerðir eiga
menn auðvelt með að skilja.“
Umfangsmikil könnun
á bændum
Og þá erum við komin að því
sem upphaf.ega var ætlunin að
spyija Vilhjálm Rafnsson um,
athuganir á langlífi bænda. En í
ljós kom að sú athugun er á byijun-
arstigi, enda geysilega umfangs-
mikil. Reiknað með að hópurinn
sé 6.500 manns. Búið er að skil-
greina hver skoðunarhópurinn er
og tölvutaka gögnin. Þar eru allir
bændur skv. skilgrciningu lífeyris-
sjóðsins. Gengið er út frá því að
menn séu við búskap á meðan
þeir eru í sjóðnum. En þá á eftir
að berá gögnin saman við þjóðskrá
og elta uppi þá sem horfið hafa
af skrá. Þá hefur að undanförnu
verið unnið að því að kynna bænda-
samtökunum hvað þarna er á ferð-
inni og leita eftir samvinnu um
það. Þá á eftir að lesa saman dán-
arvíottorð, sem þarf að handvinna
og leita uppi dánarvottorð utan úr
heimi, sem tekur tíma. Og bera
saman við alla þjóðina. „Það mundi
skekkja alla niðurstöðu ef maður
missir úr,“ útskýrir Vilhjálmur.
„En sem kunnugt er eigum við hér
á landi mjög góð gögn. Hér skolast
enginn maður.niður um ristina eins
og meðal stórþjóðanna, ef svo má
að orði komast. Ekki væri hægt
að vinna svona stóra könnun nema
i tölvum og við höfum leyfi tiilvu-
nefndar. Nei, ég verð ekki var við
neina tortryggni. Enda eru heil-
brigðisstéttinar vanar að fara með
viðkvæm gögn. Sem læknir hefi ég
aðgang að dánarvottorðum og með
persónuleg gögn fara læknar með
gát. Þarna er um dánarorsakir að
ræða, en við viljum líka geta at-
hugað lifandi fólk.“
Talið berst þá eðlilega að þeim
kvilla sem vitað er að htjáir bænd-
ur umfram aðra, heymæðinni, og
Vilhjálmur segir: „Já, i minni grein
er venjulega bytjað á því að athuga