Morgunblaðið - 06.02.1988, Page 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. FEBRÚAR 1988
Emanúel
Swedenborg
Um þessar
mundir eru
réttar þrjár
aldir liðnar
frá fæðingu
eins mesta
andlegs stór-
mennis
Norðurlanda. Er hér átt við
hugsuðinn og dulsæismanninn
Emanúel Swedenborg. Um hans
daga stóð styrr um hann sem
engan veginn er lokið. Enn á
hann sína aðdáendur víðsvegar
um heimsbyggðina en andstæð-
inga þó miklu fleiri.
Hann var fæddur í Stokkhólmi
29. janúar 1688. Andaðist í
Lundúnum 84ra ára gamall.
Emanúel Swedenborg var son-
ur Jespers Svedbergs, sem var
hirðprestur í Stokkhólmi og síðar
kennari í guðfræði við háskólann
í Uppsölum og loks lengi biskup
í Skörum (Skara). Jesper Sved-
berg var að öllu leyti hinn
merkasti maður, allstrangur og
siðavandur. Mun kirkjusaga
Svíþjóðar geyma nafn hans um
aldur og ævi. Ekki sízt fyrir það
að við hann er kennd sálmabók,
sem kom út 1695 og hélt velli í
heila öld og aldarijórðungi betur,
eða þar til Wallinssálmabókin var
tekin upp í árslok 1819. Bók
þessi var jafnan kölluð Sved-
bergsálmabókin, enda var hún
að heita mátti eingöngu hans
verk. Jesper Svedberg var skáld
gott, að þeirrar tíðar hætti, hvort
heldur hann frumorti eða þýddi
sálma.
Emanúel Svedberg ólst upp á
góðu heimili í Stokkhólmi, Upp-
sölum og Skörum. Hann var
talinn undrabam að gáfum, las
og las og réð yfir óvenju. mikilli
þekkingu þegar á bemskuárum.
Trúaráhugi hans var vel vak-
andi. En nokkuð þótti hann
kynlegur í háttum og lék sér lítt
eða ekki við önnur bæjarböm.
Oft virtist hann annars hugar,
er hann var ávarpaður og stund-
um sýndist svo sem hann væri
að tala við ósýnilegar vemr.
Foreldra hans og aðra furðaði á
þessu. Var drengurinn að leika
sér við englaböm? Það taldi hann
sjálfur og jafnvel foreldrar hans.
Þessi reynsla minnir á annan
andans höfðingja, J.H. Newman
kardinála, sem lék sér aðeins við
englaböm í bemsku sinni. Kem-
ur það fram í hinum alkunna
sálmi hans: Lýs milda ljós. New-
man kveður (þýð. M.Joch.) „og
ég fínn aftur andans Fögmdyr/
og engla þá sem bam ég þekkti
fyrr.“
Að loknu stúdentsprófí hóf
Emanúel Svedberg nám í fom-
málunum, grísku, latínu og
hebresku, en er fram í sótti hall-
aðist hugur hans æ meira að
raunvísindum og tók hann að
nema af miklu kappi stærðfræði
og margþætt náttúmvísindi og
lauk prófí í þeim með glæsibrag.
En áfram lét hann sig dulfræði
hvers konar miklu skipta.
Þó að hann hefði lokið há-
skólaprófí í Svíþjóð, var þekking-
arþorsta hans ekki svalað. — Á
ámnum 1710—1714 dvaldi hann
langdvölum í Engiandi, Hollandi,
Frakklandi og Þýzkalandi og
varð hálærður maður.
Eftir að hann kom heim til
ættjarðarinnar að lokinni þessari
löngu útivist gaf hann út nátt-
úmvísindarit, hið fyrsta sinnar
tegundar í Svíþjóð, og vakti það
nokkra athygli meðal mennta-
manna.
Karl konungur tólfti hafði
mætur á þessum lærdómsgarpi
og stofnaði nýtt vellaunað emb-
ætti fyrir hann í námaráðinu
sænska, enda hafði Svedberg
sannað mikla tæknikunnáttu
sína og glöggskyggni í stríðinu
við Norðmenn. Svedberg fékk
sæti í leyndarráði konungs og
var boðinn sess í hinni virðulegu
Sænsku Akademíu. — Víða kom
hann við og mörg áhugamálin,
enda vom gáfur hans frábærlega
fjölþættar. Auk þess sem áður
hefúr verið getið, var hann mjög
söngvinn og lék vel á hljóðfæri.
Þá var hann talinn gott latínu-
skáld.
Alla ævi las hann fímin öll,
einkum um trúarbrögð og dul-
fræðileg efni auk vísindarita, en
biblíuna mest allra bóka og var
hann svo vel að sér í henni, að
hálærðir guðfræðingar máttu
öfunda hann af.
Svedberg skrifaði fjölda rita
um margskonar vísindaleg efni
og ber þar hæst bók hans í heil-
alíffræði. Hann reit hana sem
aðrar bækur sínar á latínu, tungu
lærðra manna á þessum tímum.
Um flest var hann á undan sínum
tíma og spámaður, framsýnni en
aðrir á vísindasviði og vakti at-
hygli en um Ieið andúð. Hann
var aðlaður árið 1719 og tók þá
upp nafnið Swedenborg. Þessum
sóma fylgdi sú skylda að taka
sæti á sænska stéttaþinginu svo
að enn hlóðust á hann aukin
störf.
Eins og áður er getið, var
Swedenborg óvenjulegt bam og
sá svo margt sem öðram var
hulið. Mun þessi dulsýnigáfa
aldrei hafa yfírgefíð hann. En á
árinu 1737 verða straumhvörf í
lífi hans. Oft kemst hann þá í
leiðsluástand, fær vitranir í dul-
sýnum og draumum og tekur
meira mark á þeim en nokkm
sinni fyrr. Hann öðlast sannfær-
ingu um að efnisheimurinn sé
endurskin annars heims — and-
legs heims. Hann er í Lundúnum
um þessar mundir. Kristur birtist
honum og býður honum að reka
erindi sitt meðal manna, vera
verkfæri sitt hér á jörð. Sweden-
borg er í vanda. Hann er bundinn
mörgum áríðandi veraldlegum
störfum og mikils af honum
vænst. Það tekur Swedenborg
nokkur ár að ákveða sig og hlýða
kallinu. En að því kom að hann
gerir málin upp við sig. Hann
afsalar sér að fullu og öllu emb-
ættisstörfum og þessa heims
umsvifum, en helgar sig upp frá
því eingöngu sínum hjartans
málum. — Það má geta nærri
að sænsku stjóminni þótti skarð
fyrir skildi að missa starfskrafta
hans, en hún sýndi þá rausn að
veita honum heiðurslaun til ævi-
loka.
Um svipað leyti hefst hann
handa sem trúarlegur rithöfund-
ur, en varpar visindalegum
skrifum fyrir róða. Og á þeim
véttvangi haslaði hann sér völl
ailt til æviloka. Hann gaf út
margar bækur trúarlegs efnis.
Þær helztu era: Arcana Coelestia
(Himneskir leyndardómar), sem
prentuð var í Lundúnum 1749
og skrifuð á latínu sein önnur
trúarrit hans. Yfírskilvitleg boð-
un knúði hann til að birta þetta
höfuðrit. Önnur helztu rit hans
á þessu sviði em: Kærleikur
Guðs og vizka, Himinn og helvíti,
að ógleymdu hinu síðasta frá
1771: Vera Christiana relegio
(Sönn kristin trú). — Kenningar
Swedenborgs fengu daufar und-
irtektir í Svíþjóð og jafnvel
fjandsamlegar og mætti hann
þar rógi og illu umtali. Hann
fékk aðrar og betri móttökur,
einkum í Englandi og Hollandi
og því gaf Swedenborg út bækur
sínar þar, í Lundúnum og Amst-
erdam.
Bækur Swedenborgs hafa
haft djúpstæð áhrif á stórhug-
suði ýmissa þjóða. Má þar nefna
skáldið Goethe, heimspekinginn
Immanúel Kant, stjómmála-
manninn Abraham Lincoln,
skáldið August Strindberg, svo
að einhveijir séu nefndir. Allir
hafa þeir að einhveiju leyti til-
einkað sér lífsviðhorf hans.
Einstakir merkir íslendingar
telja sig standa í mikilli þakkar-
skuld við Swedenborg. Má þar
minna á Einar Jónsson mynd-
höggvara, eins og fram kemur í
æviminningum hans. — Einn
íslenzkur menntamaður varð til
þess að þýða rit eftir Sweden-
borg. Það var Jón A. Hjaltalín
skólastjóri.
Bækur Swedenborgs um dul-
ræn og trúarleg efni hafa verið
þýddar á öll helztu menningar-
mál. Og eitt er víst að gott er
að kynnast skoðunum hans og
vitmnum, hvort sem menn sam-
þýðast þeim eða hafna.
Oft var honum mótmælt af
efagimi og var svar hans venju-
lega þetta: „Lesið sjálfír það sem
ég hef skrifað, og þá mun svarið
verða yður ljóst.“
Maðurinn var göfugur og
vandur að lífemi og brýndi aðra
til siðgæðis og trúarlegrar al-
vöm. Hann taldi sig stöðugt í
baráttu við mykraöfl tilverunnar
og hvatti menn til þátttöku í
henni. — Fyrir dulskyggni sína
taldi hann sig öðlast innsýn í
leyndardóma himins, andaheims
og helvítis öðmm mönnum frem-
ur, og gat lýst því sem ekkert
annað auga leit, góðu og illu,
Guði og Satan, og framliðna
menn umgekkst hann. Hann var
gæddur spádómsgáfu og sá fyrir
marga óorðna hluti. Dulskyggni
hans var alkunn og sönnuð, eins
og þegar hann sá í sýn, staddur
í Lundúnum, Stokkhólmsbbrg
standa í ljósum logum. Sú vitmn
er vel vottfest.
— Kenningar Swedenborgs
fengu daufa áheym heima í
Svíþjóð, enda ekki við því að
búast að sænsk rétttrúnaðar-
kirkja tæki kenningum hans
opnum örmum, þar eð þær vom
á öndverðum meiði við mörg
mikilvæg trúaratriði kirkjunnar,
eins og þrenningu guðdómsins,
friðþægingu og meyjarfæðingu.
Betur var þeim tekið í Englandi
og víðar.
Hann stofnaði engan söfnuð
um sig í lifanda llfí, en aðdáend-
ur hans í Englandi og fleiri
löndum urðu til þess röskum
áratug eftir dauða hans. — Og
enn lifa Swedenborgssöfnuðir
góðu lífí, einkum þó í Englandi
og í Ameríku.
Hvað er það sem hann leggur
mesta áherzluá í boðun sinni og
kemur að hvað eftir annað: I
fyrsta lagi: Guð er einn, ein per-
sóna, en þríeinn I eðli. í öðm
lagi: Biblían er guðdómlegt verk,
sem ber að túlka andlega. í þriðja
lagi: Maðurinn verður hólpinn
fyrir trú og vandað líferni, verð-
ur að velja milli góðra og illra
anda, og loks: Maðurinn rís upp
strax eftir dauðann í andlegum
líkama.
Swedenborg var greftraður í
Lundúnum, þar sem hann andað-
ist, en árið 1908 var duft hans
sent til Svíþjóðar og er geymt í
dómkirkjunni í Uppsölum.
S.G.

s-

Swedenborg varfjölfræðingur, m.a. hafði hann áhuga
áflugi og lofiaflsfræði, teiknaði t.d.flugvél meðfostum
vængjum og knúna áfram með e.k. hreyfli.