Morgunblaðið - 03.07.1988, Blaðsíða 16

16 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. JÚLÍ 1988
■ Frá markaönum í Maputo. Élna og sjá má vlrtlst ekkl
skorta þar á matvmli ef penlngar voru fyrlr hondl tll þess
aö kaupa fyrlr.
■ Hluti herfylgdarlnnar f vfgalagum stelllngum á palll
Benz-vörubflsins.
aðeins ellefu þúsund manna bær,
en þó sá stærsti á stóru land-
svæði, því hundruð kflómetra eru
f allar áttir til næstu bæja af sam-
svarandi stærð. Vegimir, ef vegi
skyldi kalla, eru ótrúlegir, svo
vægt sé til orða tekið. Islensku
hálendisvegimir hljóta fyrstu ein-
kunn í samanburði við þá. En, vel
að merkja, þetta eiga að heita
þjóðvegir; moldarvegir eða mddir
slóðar, sem greinilega hafði ekki
verið haldið við í mörg ár, grasi-
grónir af lítilli notkun.
Ferð í herfylgd
Ég heimsótti þorp flóttamanna
8-10 kflómetra fyrir utan bæinn
og það tók 50 mínútur að komast
þessa leið á Benz-vömbfl, einu af
fáum og glæsilegri farartækjum
staðarins. Bfllinn og bflstjórinn
höfðu orðið innlyksa í þorpinu
fyrir tveimur ámm, þegar bfllinn
kom frá Lichinga, sem er í um
300 kflómetra fjarlægð, en vegna
skæmliðanna hafði ekki verið
óhætt að fara til baka. Bflstjór-
inn, glaðlegur náungi, sem vildi
að ég tæki myndir af sér í sífellu,
virtist ekki taka það nærri sér,
þó hann ætti þar konu og böm.
Hann var frá þessu héraði og
sýndi mér stoltur húsakynni móð-
ur sinnar, sem samanstóðu af
nokkmm strákofum, umgirtum
háum húsagarði.
Ferðin var farin í herfylgd.
Annað er ekki óhætt vegna hugs-
anlegra árása skæmliða. Herinn
samanstóð af 8-10 manna hóp
vopnuðum rifflum og einni
sprengjuvörpu. Þeim var öllum
skipað upp á pallinn, en ég, gest-
urinn, ásamt leiðsögumanni, sat
frammí hjá bflstjóranum. Ekki
fannst mér herfylgdin traustvekj-
andi og ekki til stórræðanna ef á
okkur yrði ráðist. Sú varð sem
betur fer ekki raunin og aldrei sá
ég skoti hleypt af í ferðinni.
„Hvernig verða
börnin ... ?“
Leiðsögumaðurinn hét Wilson
Silva, starfsmaður Kirkjuráðs
Mozambique, og hefur með neyð-
arhjálpina í Nyassa að gera. Hann
var að fara í eftirlitsferð til svæð-
isins og við vomm saman í nokkra
daga og ræddum margt þann
tíma, enda hann einn af fáum
þarlendum sem talaði sæmilega
ensku. Mér fannst ég fínna greini-
lega hjá honum hvað vandamálin
sem við var að glíma voru yfír-
þyrmandi og vonleysið mikið sem
þrúgar svo marga þama. „Hvað
á að verða um þetta land?“ sagði
hann iðulega við mig og talaði
um það að bömin sem em í sæmi-
legu öryggi í borgunum njóti ekki
skólagöngu og þau sem séu úti á
landsbyggðinni upplifí ótrúlegar
hörmungar. Þau séu mörg hver
handtekin af skæruliðum og
neydd til þess að berjast. „Hvem-
ig verða bömin þegar þau vaxa
upp? Það verða engir til þess að
taka við,“ sagði hann. Sjálfur átti
hann um sárt að binda vegna
stríðsins. Amma hans háöldrað
hafði verið myrt af skæmliðum
og faðir hans hátt á sjötugsaldri
var í haldi hjá þeim. Wilson hafði
haft fregnir af því með flótta-
manni að faðir hans undirbyggi
flótta, en fyrir skömmu frétti ég
til íslands að það hefði ekki tekist
og hann verið myrtur af skæmlið-
um.
Föt úr trjáberki
Þorp flóttamannanna saman-
stendur af strákofum, auk einnar
mosku úr múrsteini. Það var ekki
að sjá að fólkið væri illa haldið,
enda hafði aðstoð verið að berast
því í nokkra mánuði áður en ég
kom og uppskemtíminn var að
hefjast. Hins vegar hefði ömgg-
lega ekki veitt af lækni og lyfjum,
enda aðeins einn sjúkraliði á öllu
þessu svæði. Sumt fullorðna fólk-
ið og bömin vom með ígerðir, sem
auðvelt hefði verið að lækna. Wil-
son var óþreytandi við að benda
mér á klæðnað fólksins, en það
var margt hvert í fatnaði gerðum
úr tijáberki, sem lagður er í bleyti
í vikutíma og síðan barinn og
þurrkaður. Aðrir vora hins vegar
klæddir í boli og buxur á vest-
ræna vísu og sagði hann að það
væm gjafír frá hjálparstofnunum.
Bömin störðu undrandi á þessa
fígúm frá öðram heimi og sjálf-
sagt hafa sum þeirra verið að sjá
hvítan mann í fyrsta skipti. Þau
minnstu urðu skelfingu lostin þeg-
ar taka átti af þeim myndir, há-
grétu og földu sig að baki mæðra
sinna, sem tóku brosleitar þeirri
uppákomu. Sennilegast hefur
bömunum þótt myndavélin ógn-
vekjandi tæki, þó Wilson teldi að
bömin hræddust hvíta menn
vegna þess að þau hefðu slæma
reynslu af hvítum Suður-Afríku-
búum, en mér fannst þau fullung
til þess.
Dreifingin erfið-
leikum bundin
Það kom skýrt fram hjá land-
stjóranum á svæðinu að þó hjálp
berist til bæjarins em mörg
vandamál óleyst og miklum erfíð-
leikum bundið að dreifa þaðan
hjálpargögnum. Mikill skortur er
á flutningatækjum og á eldsneyti
fyrir þau og herinn verður að
fylgja þeim, til þess að tryggt sé
að þau falli ekki í hendur skæm-
liðum eða verði eyðilögð. Því
gengur hægt að dreifa hjálpar-
gögnum út á landsbyggðina og
þó þau hefðu borist í á annan
mánuð hafði ennþá ekki tekist að
ná til allra svseðanna í kring.
Hann sagði að hjálpin hefði þegar
bjargað þúsundum og myndi
bjarga enn fleiram, héldi hún
áfram að berast.
Fátækt vex í
Afríku
Tom Colvin, skoskur prestur
við öldungakirkjuna í Malawy,
sem verið hefur í rúma þijá ára-
tugi í Afríku, hefur umsjón með
hjálparstarfí norrænu kirknanna
þaðan. Þetta er yndislegur karl á
sjötugsaldri, sem veit hvað hann
syngur þegar Afríka er annars
vegar og ber haria og fólkið mik-
ið fyrir bijósti. Ást hans á Afríku
leynir sér ekki þegar hann ræðir
um þau vandamál sem við er
glíma, fátækt, fáfræði, reynslu-
skort og þá sem reyna að græða
á hjálpinni, svo fátt eitt sé nefnt.
Áhuginn er brennandi. Hann full-
yrðir að fátækt fari vaxandi í
Afríku yfírleitt en ekki öfugt og
það sé aðeins eitt til ráða, sem
kæmi að virkilegu gagni, það að
erlendum lánum verði aflétt af
þjóðunum þar. Skuldabyrðin sé
að sliga þjóðimar og fátækt sé
áberandi meiri nú í Malawy eh
var fyrir tíu ámm vegna þessa.
„Vesalings Afríka," sagði hann
við mig og var greinilegt að hann
meinti það og var ekki bjartsýnn
á að ástandið batnaði í bráð.
„Einn hinna
heppnu“
Ein saga er lýsandi dæmi fyrir
ástandið. Til Colvins leitaði ungur
piltur og bað um ölmusu, eins og
algengt er í Malawy. Colvin hélt
þetta vera venjulegt betl og sagði
honum að koma daginn eftir, en
strákurinn sem var um tvítugt
gafst ekki upp. Colvin rétti honum
því einhveija smápeninga og við
það féll hann grátandi á kné og
vildi þakka fyrir sig með því að
kyssa á hönd Colvins, eins og
Portúgalir kenndu innfæddum að
þakka fyrir sig. í ljós kom að pilt-
urinn var frá Mozambique. Hann
hafði búið í vesturhluta landsins,
en orðið viðskila við foreldra sína
þegar skæmliðar gerðu árás á
bæinn, þar sem þau störfuðu, og
hafði ásamt öðmm bæjarbúum
gengið í vikutíma matarlaus áður
en hópurinn komst til Malawy.
Þar var hann settur í flóttamanna-
búðir, uns kanadískur biskup tók
hann upp á arma sína og ætlaði
að sjá honum fyrir ákveðinni pen-
ingaupphæð á mánuði svo hann
gæti menntað sig, en hann hafði
notið nokkurrar menntunar í
tækniskóla í einni borga Moz-
ambique áður en hann fluttist
þaðan burt með foreldram sínum.
Það vildi þó ekki betur til en svo,
að kanadíski biskupinn fékk
hjartaáfall og dó áður en hann
gat gert ráðstafanir vegna
drengsins og hann hafði því ráfað
um í nokkrar vikur allslaus áður
en hann varð á vegi Colvins. Nú
lifir hann á jafngildi um fímm
dollara, um 220 íslenskra króna,
á viku, sem hann fær frá Colvin,
og stundar enskunám með það
að markmiði að geta farið í frek-
ara nám síðar. Hann vonast til
þess að komast í nám á Vestur-
löndum þegar hann hefur lært
enskuna nógu vel, þvl hann segir
að eina von sín sé að mennta sig
og svarar því furðulostinn neit-
andi þegar hann er spurður hvort
hann vilji snúa aftur til Moz-
ambique. Það fáránlega við þetta
allt saman er að þessi piltur er
einn hinna heppnu. Þeir em svo
ótalmargir sem eygja enga von
og hafa enga möguleika.
Texti og myndir:
Hjálmar Jónsson.
„Þeir komu úr austri
við sólarupprás“
MARK van Kovering er banda-
rískur jarðræktarfræðingur,
sem starfað hefur í Mozambique
á vegum Kirkjuráðsins frá þvi f
april á siðasta ári. Hann vann
að verkefni i Homoine, þegar
fjöldamorðin voru framin þar
fyrir tæpu ári siðan og yfir 400
drepnir, þar af helmingurinn
konur og 40 böm. Sjálfur slapp
hann lífs með þvi að fela sig í
gluggalausri korageymslu og
halda þar kyrru fyrir meðan
skothrfðin glumdi fyrir utan.
Þetta er hávaxinn, alskeggjaður
maður um þrítugt. Hann er í Moz-
ambique á vegum trúarsafnaðar,
sem vinnur sjálfboðaliðastörf I þró-
unarlöndunum. Röddin er lágvær
og geðshræringarlaus nema ein-
staka sinnum þegar við ræðum
þessa atburði. Hann bar með sér
jafnvægi og rólyndi, heldur sig við
staðreyndir þegar hann ræðir þenn-
an atburð, nefnir ekki þær tilfinn-
ingar sem bærðust með honum
þegar þetta gekk yfír, og aðeins
augun segja þér hve hræðileg
lífsreynsla þetta hefur verið.
„Þeir komu úr austri við sólar-
upprás og fóm ekki hljóðlega held-
ur heyrðust blístur og skipanir
langar leiðir," segir hann. Hann
stóð upp á svölum með Evrópubúa
og fylgdist með hávaðanum færast
nær og fólkinu í þorpinu hlaupa
um í örvæntingu. Skæmliðamir
komu marsérandi í átt að þorpinu
í skipulegum röðum undir stjóm
foringja. Þeir virtust agaðir og vel
þjálfaðir og hlýddu skipunum for-
ingjans umyrðalaust. Betur en
vamarliðið, sem var skipað fáein-
um hermönnum og illa vopnuðu
heimavamarliði, enda var mótstað-
an ekki mikil. Mark og Evrópubú-
inn ákváðu að ekki væri skynsam-
legt að halda kyrra fyrir á svölun-
um, fóm niður í bakgarðinn og
földu sig þar í komgeymslu. Marg-
ir klukkutímar virtust líða áður en
skothríðinni linnti. Þegar Mark
kom út lá fólk, menn, konur og
böm, eins og hráviði um allt, sumt
dáið og annað sært.
Það tekur á hann að ri§a þetta
upp. „Þeir vildu láta heyrast í sér,“
segir hann og skýrir fyrir mér að
þegar fólkið flúði undan aðalárás-
inni út úr þorpinu hafi verið gerðar
á það hliðarárásir úr báðum áttum.
„Þar dóu flestir," og hann er í
engum vafa um að tilgangurinn
hafi verið að myrða sem flesta og
velq'a ógn og skelfingu, því þorpið
hafi ekki haft neitt hemaðarlegt
gildi. Hins vegar hafi verið hætt
við verkefnið sem hann vann að í
Homoine vegna öryggisvandamála,
enda hafi bændumir yfirgefið jarð-
ir sínar og flutt sig til ömggari
svæða.
„Fyrir árásina höfðu verið gerð-
ar nokkrar árásir á smáþorp ekki
langt frá Homoine. í sérhveijum
mánuði virtist hringurinn vera að
þrengjast og þegar maður Htur til
baka mátti vera ljóst að eitthvað
mundi gerast. Maður hugsar hins
vegar ekki um hættuna á hveijum
degi og segir við sjálfan sig að ef
þeir komi nær, þá ætlirðu að fara,
en þegar það gerist hinkraðm enn
við og áður en þú veist af em þeir
á dyraþrepinu hjá þér,“ segir hann
um aðdragandann.
Hann segist hafa verið í tvær
■ Mark van Koverlng.
og hálfa viku I Homoine eftir flölda-
morðin. Það hafi verið mikilvægt
fyrir hann táknrænt séð og eins
hafí honum gefist tækifæri til þess
að taka þátt í sorg fólksins. í sept-
ember hafi hann farið til Banda-
ríkjanna vegna þess að faðir hans
lést, dvalið þar I tvo mánuði og
notað tækifærið til að ræða ástand-
ið í Mozambique við fulltrúa stjóm-
arinnar og sagt frá því í kirkjum
og háskólum.
„Viðbrögðin í Bandaríkjunum
vom almennt jákvæð. Flestir vissu
lítið um ástandið og þeir sem vissu
eitthvað gerðu það vegna Qölda-
morðanna í Homoine, sem urðu að
miklu fréttaefni vegna þess að
Bandaríkjamaður var þar. Það varð
þessu fólki því kennslustund að fá
að vita að aðskilnaðarstefnan hefur
áhrif I öllum suðurhluta Afríku og
að það er ekki hægt að ræða
ástandið í þessum landshluta án
tilvísunar til hennar. Sumir vom
hins vegar mjög neikvæðir, einkum
mjög íhaldssamir hópar og bók-
stafstrúarmenn, sem sjá heiminn í
svörtu og hvftu. Annars vegar er
lýðræðis- og frelsiselskandi fólk,
svo notuð séu þeirra orð, og hins
vegar kommúnistar og andstæð-
ingar kristinnar trúar. Þegar Moz-
ambique er lýst sem landi kommún-
ista, þá er það sjálfkrafa skilgrein-
ing á ástandinu. Þeir em óvinimir
og allt sem berst á móti kommún-
istastjóminni hlýtur þess vegna að
vera af hinu góða. Þessar andstæð-
ur er hægt að heimfæra upp á all-
ar aðstæður í hvaða löndum sem
er, samkvæmt þessum hópum, og
það er sama hvað skæruliðar gera
eða em, þeir em að beijast gegn
kommúnistum."
Mark verður að minnsta kosti
þijú ár í Mozambique og segist til-
búinn til þess að fara aftur út á
landsbyggðina, til Homoine eða
annað. Hins vegar hafi ekki verið
hægt að koma öðm verkefni í gang
vegna öryggisvandamála, en það
sé erfítt að skilgreina öryggi í
Mozambique. Það breytist frá degi
til dags.
■