Morgunblaðið - 29.01.1989, Blaðsíða 10

10 c
'■.v íu)viAi es’í aiaAjfíHuaaoM
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. JANÚAR 1989
HAGFRÆÐI/Erfjöldaatvinnuleysiframundan?
Atvinnuleysivofan —
eða atvinnulausa vofan?
Mikil verðbólga, óstöðugt efna-
hagslíf og lítið atvinnuleysi.
Þessi þrjú atriði standa upp úr í
íslensku efnahagslífi þegar leitað
er samanburðar við önnur vestræn
lönd. Að þessu
sinni er ætlunin að
líta aðeins á at-
vinnuleysi. Þótt
atvinnuleysi hafi
verið hverfandi
lítið á íslandi hefur
það oft verið ofar-
lega í efnahags-
umræðunni.
Bráðabirgðalög um efnahagsmál
eru ósjaldan réttlætt með orðum
eins og „til að koma í veg fyrir
atvinnuleysi“, eða „til að treysta
atvinnustig". Þegar árin eru að
kveðja er fastur liður að ráðamenn
þjóðarinnar þakki sér sérstaklega
að „komið var í veg fyrir atvinnu-
leysi“, á milli þess sem þeir rifja
upp skólaljóðin með „góðum íslend-
ingum“. Osjaldan hefur atvinnu-
leysisgrýlan verið vakin upp sem
nú á tímum þjóðargjaldþrotsins.
Er valið verðbólga eða
atvinnuleysi?
í stað glímunnar við atvinnuleys-
ið á árunum milli stríða varð verð-
bólga það meginvandamál, sem við
var að etja í efnahagsmálum Vest-
urlanda eftir stríð. Arið 1958 setti
A.W. Philips fram þá kenningu, að
val stæði á milli verðbólgu og at-
vinnuleysis. í kenningu hans fólst
að ekki væri hægt að minnka at-
vinnuleysi án þess að auka verð-
bólgu. Um þessa kenningu,
Philips-kúrvuna, hafa staðið deilur
meðal hagfræðinga í 3 áratugi.
Þótt margir hagfræðingar í dag
telji samband vera milli verðbólgu
og atvinnuleysis ríkir muh meiri
svartsýni meðal þeirra um að draga
megi úr atvinnuleysi með aukinni
verðbólgu. Milton Friedman o.fl.
hafa haldið því fram, að um nátt-
úrulegt eða eðlilegt atvinnuleysi sé
að ræða í hveiju landi. Atvinnu-
leysi geti ekki vikið frá þessu stigi
til langframa, nema þá og því að-
eins að verðbólga stigmagnist. Hér
má eflaust finna samsvörun við
íslenskt efnahagslíf, og spyija má
hvort verðbólga verði kveðin niður
til frambúðar, án þess að atvinnu-
leysi aukist?
Atvinnuleysi
Atvinnuleysis hefur ekki orðið
vart á íslandi svo heitið geti í meira
en hálfan annan áratug. Síðan
blessuðu stríðinu lauk hefur raunar
atvinnuleysis aðeins orðið vart
tvisvar sinnum, þ.e. á árunum upp-
úr 1950 og síðan 1968-1969. At-
vinnuleysið fór á þessum árum
hæst í 5% 1969. Ennfremur fluttu
flölmargir til útlanda og má ætla
að nokkur hluti útflytjenda hefði
að öðrum kosti orðið atvinnulaus
hér heima.
Atvinnuleysis-leysi
Atvinnuástand batnaði hins veg-
ar brátt og atvinnuleysi mældist
um 1% árið 1971 og var um og
innan við 0,5% af mannafla fram
til loka 8. áratugarins. í upphafi
þessa áratugar jókst atvinnuleysi
nokkuð og mældist 1,3% árið 1984.
Atvinnuleysi hefur síðan rénað ár
frá ári á tímabilinu 1984 til 1987,
og var enn á ný 0,5% 1987.
Atvinnuleysisleysis-leysi?
Meðal viðlaganna í barlómssöngi
þjóðkórsins, sem nú er efstur á vin-
sældalistanum, er að „atvinnuleysi
hefur aukist frá því í fyrra“.
Umfjöllun fjölmiðla um þetta er
oft á tíðum ákaflega villandi. At-
vinna er jafnan mest á sumrin og
eykst atvinnuleysi jafnan með
haustinu og fram á vetur. I nóvem-'
ber sl. voru 1.156 manns atvinnu-
lausir, eða 0,9% af mannafla, sem
er nær tvöfalt meira en í júní. Af
þessu er þó ekki hægt að draga
ályktanir um, að atvinnuleysi sé að
aukast. Þótt hitastig í nóvember
hafi verið helmingi lægra en í júní
er vart hægt að spá ísöld í nánd
af þeim sökum!
Langt er síðan atvinnuleysi hefur
verið jafn lítið og á árinu 1987, er
það mældist 0,5% af mannafla.
Atvinnuástand á því ári einkenndist
af mikilli manneklu og sýndu kann-
anir Þjóðhagsstofnunar, að at-
vinnurekendur hefðu viljað fjölga
starfsmönnum um 3-4% (þar á bæ
heitir þetta „umfram-eftirspurn-
eftir-vinnuafli“). Atvinnuleysi á
þessu ári stefnir í að verða 0,1-0,2%
hærra en í fyrra, það er svipað og
meðaltal áranna 1980-1988.
Nokkur umskipti hafa orðið á
atvinnuástandi nú í haust. Athugun
Þjóðhagsstofnunar í haust sýndi að
mannekla hefur minnkað og „um-
fram-eftirspum“ lækkað í sem
svarar 0,5% af mannaafla. Þá er
fjöldi atvinnulausra í október og
nóvember nokkru meiri en undan-
farin ár. Enn má nefna, að uppsagn-
ir á starfsfólki hafa færst í vöxt
og gjaldþrotum ijölgað og eftir-
vinna hefur minnkað.
Réttlæta þessi umskipti þá álykt-
un að framundan sé stórfelld aukn-
ing atvinnuleysis? Eða er atvinnu-
ástand að færast í eðlilegt ástand
eftir þenslu undanfarinna missera?
Vinnuveitendasamband Islands
dregur upp dökka mynd af atvinnu-
ástandi þessa árs og samkvæmt spá
þeirra bíður atvinnuleysi tuttugasta
hvers launþega. Og það sem meira
er, framkvæmdastjórinn er svo viss
í sinni sök að þegar Seðlabankinn
tekur ekki undir með þeim sam-
bandsmönnum, telur hann bankann
boða gengisfellingu. Hér er ein-
hvers konar kremlólógía á ferð.
Miðað við reynsluna í fyrri sam-
dráttarskeiðum í íslensku þjóðarbúi
er ákaflega ósennilegt að nú komi
til stórfellds atvinnuleysis. Þjóð-
hagsstofnun gerir nú ráð fyrir að
framleiðslan minnki um 4-5% sam-
tals árin 1988-1989, eða sem svar-
ar til um 12 milljarða kr. Árið 1983
dróst landsframleiðslan saman um
4%, en atvinnuleysi jókst einvörð-
ungu um 0,3 prósentuhluta.
Samdráttarskeið á að nota til
umbyggingar hagkerfísins. Þetta
hefur svo sem verið reynt áður,
fyrir tveimur áratugum með inn-
göngu í EFTA o.fl. Umbygging
efnahagslífsins nú felst í samruna
fyrirtækja og lokun óarðbærra fyr-
irtækja. Af þessu gæti leitt fækkun
starfsfólks, en ekki er sjálfgefíð að
atvinnuleysi myndi aukast með
þessu. Valið stendur e.t.v. á milli
höktandi hagkerfís með lágri fram-
leiðni og duldu atvinnuleysi, sem
hrekst frá bullandi þenslu til dýpstu
lægða, og hagkerfis með jafnan
vöxt framleiðslu og framleiðni, þótt
um nokkurt atvinnuleysi gæti verið
að ræða.
LÆKNISFRÆÐIl/// velgjörbamaburinn?
LTSTER
Joseph Llster
hefurveriðkallað-
ur mesti velgjörða-
maður mannkyns,
og svo mikið er
víst að framlag
hans til skurð-
lækninga skiptir
sögu þeirra í
tvennt.
Skömmu eftir að fyrstu pistl-
amir um ýmsa mannlífs-
strauma skriðu úr eggjum hér í
blaðinu á liðnu hausti rakst höf-
undur eins þeirra á gamlan sam-
starfsmann á
fömum vegi. „Þú
byijar með því
að líta um öxl,“
sagði hann, „og
tínir til eitt og
annað sögulegt
um þróun lækn-
isfræðinnar en
gleymir samt
skurðlækningunum. “
Sá er pistilinn skrifaði fékkst
ekki til að játa á sig gleymsku
en bjóst við að nefna síðar meir
nöfn einhverra þeirra sem manni
koma í hug þegar sagan er rifyuð
upp. Og skal þá fyrst frægan telja
— föður nútíma-skurðlækninga.
Joseph Lister hefur verið kall-
aður mesti velgjörðamaður mann-
kyns, og svo mikið er víst að fram-
lag hans til skurðlækninga skiptir
sögu þeirra í tvennt. Allt fram á
hans daga vom sár, bæði af völd-
um slysa og læknisaðgerða, stór-
háskaleg og oft banvæn. Engar
ráðstafanir vora gerðar til að
veija þau fyrir aðvífandi óhollustu
enda voru sýklar óþekktir og eng-
inn vissi hvemig á því stóð að í
flestum sárum gróf.
Það var franski efnafræðingur-
inn Louis Pasteur sem „fann upp
bakteríumar" eins og stundum er
sagt í gamni og alvöru, og kenn-
ingar hans komu slíku róti á huga
Listers að hann unni sér ekki
hvfldar fyrr en hann hafði ráðið
gátu sýkingarinnar. Pasteur sýndi
fram á að örsmáar lífagnir valda
geijun í víni en rotnun í kjöti og
öðram fæðutegundum. Hann
hafði einnig sannað með einföld-
um og auðskildum tilraunum að
hægt er að losna við þessar lífagn-
ir með upphitun. Og Lister braut
heilann: Var ekki ígerðin í sáran-
um og drepið í kringum þau líka
rotnun, þótt í lifandi líkama væri?
Ekki var hægt að hita sár sjúkl-
inganna upp eins og tilraunaflösk-
ur Pasteurs. En reyna mátti ein-
hver rotvamarefni; vínanda, salt-
vatn eða karbólsýra. Hann valdi
karbólsýrana.
Lister fæddist í nágrenni Lund-
úna árið 1827. Hann las læknis-
fræði og skrapp norður til. Edin-
borgar að námi loknu og hugðist
vinna þar á spítala um skamma
hríð. En dvöl hans í Skotlandi
varð lengri en til stóð. Eftir sjö
ára starf í Edinborg gerðist hann
prófessor í skurðlækningum í
Glasgow og dvaldist þar í áratug
en fluttist þá aftur til Edinborgar
og bjó þar önnur sjö ár. Þaðan lá
leiðin til London; þangað kom
hann nú frægur maður, fimmtug-
ur að aldri, og þar andaðist hann
í hárri elli árið 1912.
í Glasgow vann hann þau verk
sem áttu eftir að bera hróður
hans vítt um lönd. Síðla vetrar
1865 vætti hann líntrefjar í karb-
ólblöndu og lagði við opið bein-
brot, með öðram orðum brot þar
sem beinflaski hafði stungist í
gegnum húðina og þannig valdið
sári. Sjúklingurinn var svo langt
leiddur að þessi nýi læknisdómur
megnaði ekki að bjarga lífi hans,
og heilir fímm mánuðir liðu áður
en karbólsýran var reynd í annað
sinn. Sá sjúklingur var ellefu ára
drengur sem var fluttur á spítala
vegna opins fótbrots. Fyrstu dag-
ana bar ekkert til tíðinda en það
var ekki að marka, því að venju-
lega komu verkir í sárin á íjórða
degi og gáfu til kynna að ígerðar-
bólgan væri að ná sér niðri. Fjórða
daginn kom Lister eftirvænting-
arfullur að rúmi drengsins og
spurði um líðan hans. James litli
kvartaði um sviða í fætinum en
var hress í bragði og át matinn
sinn með góðri lyst, en það var
sjaldgæft þegar bólguþrautir voru
komnar í spilið. Lister losaði um-
búðimar varlega. Engin graftar-
lykt, engin bólga; aðeins smá-
vægilegur roði þar sem sýran
hafði ert skinnið. Það var í þessar
afrifur sem stráksa sveið, og
skemmst er frá að segja að honum
batnaði fljótt og vel.
Tveimur áram síðar skýrði List-
er opinberlega frá tilraunum
sínum og reynslu af þeim. Sú
reynsla sannfærði hann sjálfan
um að bati drenghnokkans með
fótbrotið var engin tilviljun heldur
stórsigur í baráttu við grimman
óvin. Þegar hér var komið sögu
hafði hann beitt hinni nýju aðferð
við ellefu sjúklinga með opin brot
og gat státað af betri árangri en
áður þekktist. Aðeins einn hafði
dáið og annar misst lim.
Þótt undirtektir margra stétt-
arbræðra væra í fyrstu blandnar
tortryggni leið ekki á löngu uns
kenning hans og aðferðir tóku að
festa rætur. Ny öld skurðlækn-
inga var rannin upp, öld Listers
og fylgismanna hans. Meðan List-
er var enn í skóla sagði einn af
kennuram hans, frægur skurð-
læknir á sinni tíð, að þótt skurð-
tækni kynni í framtíðinni að taka
einhveijum breytingum yrði lækn-
um samt um aldur og ævi fyrir-
munað að seilast inn í þijú holrúm
mannslíkamans — kviðarholið,
bijóstholið og heilabúið.
Það hefur löngum verið erfitt
að spá!
\