Morgunblaðið - 02.12.1989, Blaðsíða 16

16 C
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2. DESEMBER 1989
íslenzk hagslj óm
eftir Gunnar
Tómasson
í lok mesta hagsældartímabils í
sögu hins íslenzka lýðveldis er staða
efnahagsmála verri en nokkru sinni
fyrr frá lokum síðari heimsstyijald-
ar. í grein þessari leitar höfundur
svars við spurningunni — Hvað fór
úrskeiðis?
Forystumenn í stjómmálum,
bankamálum og hagfræði telja að-
steðjandi vanda íslenzkra hagstjórn-
ar vera sprottinn utan eigin garðs —
forysta jafngildir frávísun ábyrgðar.
Vel menntuð læknastétt og öflug
heilsugæzla haldast í hendur. Um
árabil hefur höfundur verið þeirrar
skoðunar, að hagstjórn endurspegli
ágæti ráðandi hagfræðihugmynda —
sú skoðun er ekki vinsæl í íslenzkri
hagfræðingastétt.
Hæfileikamenn í stéttinni skortir
hvorki vit né vilja til góðra verka.
Handvömm á sviði hagstjórnai' á sér
aðrar orsakir, sem standa djúpum
rótum í kennisetningum_nútíma hag-
fræði, sem íslenzkir hagfræðingar
hafa gert að sínum.
Fremsti hagfræðingur aldarinnar,
John Maynard Keynes, sá hvert
stefndi við lok síðari heimsstyijaldar
— nútíma hagfræði er „nýtízkulegt
kjaftæði, afvegaleitt, innantómt og
einfeldningslegt" voru síðustu orð
hans um málið.
Keynes féll frá vorið 1946 — í
minningargrein galt höfuðsmiður
nútíma hagfræði, bandaríski hag-
fræðingurinn Pául Samuelson, hon-
um rauðan belg fyrir gráan.
Samuelson sagði Keynes hafa ver-
ið „ruglukoll alla sína ævidaga“ varð-
andi þau grundvallaratriði, sem lágu
að baki skarpskyggni hans. Seðla-
banki Svíþjóðar veitti Samuelson
Nóbelsverðlaun í hagfræðivísindum
árið 1970.
í skýrum kollum Samueisons og
lærisveina hans á íslandi eru himin-
háir vextir á íjármagnsmarkaði af
hinu góða — þeir endurspegla
(ímynduð) gullin tækifæri til hag-
vaxtar, sem samfélagið og einkaaðil-
ar hafa ákveðið að hagnýta sér.
Tvöföldun skuldabyrði hins opin-
bera og einkaaðila á íslandi á síðustu
tíu árum er hugsuðum þessum ljúfur
vorboði — hún er vísbending tvíefldr-
ar hagsældar, sem verður þegar
Krafla og Hafskip byija að mala lán-
takendum gull.
Hrun eiginfjárstöðu og ógnvekj-
andi skuldasöfnun aðila í íslenzkum
sjávarútvegi, samvinnuhreyfingu og
einkarekstri síðan 1986 eru lítilvæg
mótrök sértrúarsöfnuði, sem veit að
hagnaðarvon ræður sókn í lántökur
og hæð vaxta.
Á mörkum hagvísinda og hags-
muna víkur bókin fyrir buddunni —
í nafni siðgæðis boða hagvísinda-
menn tryggmgu pappírsauðs gegn
brostnum vonum nútíðar og binda
kynslóðum framtíðar skuldabagga í
nafni vísindalegrar hagstjómar.
„Hægri“ akstur vaxtastefnu helg-
ast af bókstafnum en „vinstri" akst-
ur gengisstefnu malar eigendum
pappírsauðs gull í mynd raunvaxta,
sem tvöfaldar jafngildi hans í gjald-
eyri á einu kjörtímabili eða svo.
„Ég er tilbúinn til þess að. breyta
um skoðun í Ijósi nýrra staðreynda,"
sagði Keynes þegar einhver bar hon-
um á brýn skoðanaskipti í ákveðnu
máli. „Hvað gerir þú þegar svo ber
undir?“
Yfirmaður í Seðlabanka íslands
segir tvo „vitlausa" hagfræðinga
vera eina um þá skoðun, .að yfir-
stjórn íslenzkra peningamála sé óvit-
ræn — höfundur óskar hinum „ruglu-
kolli“ íslenzkrar hagfræðingastéttar
til hamingju með nafngiftina.
Við árekstur staðreynda íslenzks
efnahagslífs og skoðana hagvísinda-
manna hafa staðreyndir orðið að láta
í minni pokann víðar en við Arnar-
hól — t.d. var „vinstri" aksturgengis-
stefnu rómaður af höfundi
Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins
fyrir ári.
„Tregða núverandi ríkisstjómar til
þess að fallast á gengislækkun svo
um munar er auðvitað ein leið til
þess að knýja atvinnurekstur tiL að
grípa til róttækra sparnaðar- og ha-
græðingarráðstafana."
Róttækasta leiðin til aukinnar
ávöxtunar fjármagns við „hægri“
vaxta- og „vinstri" gengisstefnu er
sala fastafjár atvinnufyrirtækja og
fjárfesting andvirðis í pappírsauði á
fjármagnsmarkaði — leið íslenzkra
aðalverktaka.
Peningastefiia
Keynes var þeirrar skoðunar, að
bankamenn skorti ekki greind til
þess að skilja peningamál — vandinn
væri sá, að hagfræðingar hefðu ekki
sett fram haldbærar hugmyndir þeim
til vegvísunar við stjórn peninga- og
vaxtamála.
Samuelson lagði homsteininn að
nútíma peningahagfræði fyrir hálfri
öld — árangurinn má m.a. ráða af
því, að fremsti sérfræðingur Breta,
Charles Goodhart, segir stöðu hennar
í dag marka afturför frá áranum
eftir 1930.
Um haustið 1982 gafst höfundi
tækifæri til þess að kynna íslenzkum
hagfræðingum og bankamönnum
hliðstæðar niðurstöður sjálfstæðra
rannsókna sinna.
Höfundur hafði ekki erindi sem
erfiði á fundi þessum, sem boðað var
til af Verzlunarráði íslands. Sjö áram
síðar era neytendur hagfræðihug-
mynda reynslunni ríkari og verður
þráðurinn því tekinn upp að nýju í
grein þessari.
I kjölfar fundarins hlýddu tals-
menn ríkjandi peninga- og vaxta-
stefnu kalli skyldunnar og lögðu drög
að róttækum efnahagsaðgerðum
ríkisstjórnar Steingríms Hermanns-
sonar vorið 1983.
Höfundur taldi aðgerðirnar vera
„fyrir neðan allar hellur“ — hér væri
„tjaldað til einnar nætur", þótt öðra
yrði haldið fram, er strandsigling
hagstjórnar væri komin á leiðarenda.
Fyrir nokkram mánuðum lýsti
Steingrímur Hermannsson því yfir,
að aðgerðir ríkisstjórnar hans vorið
1983 hefðu verið slæm „mistök" —
ráðgjafar meðal hagfræðinga og
bankamanna kenna ytri aðstæðum
og dáðlausu ríkisvaldi um hrakfarirn-
ar. Þorsteins Pálssonar vorið 1987 —
með stöðugu gengi og vaxtafrelsi á
fjármagnsmarkaði skyldi þjóðarskút
unni búið var á lygnum sjó.
Árangurinn lét ekki á sér standa
— ávöxtun sparifjár á íjármagns-
markaði í erlendri mynt margfald-
aðist á áranum 1987 og 1988 frá
meðaltali áranna’1983-86 en eigin-
fjárstaða útflutningsfyrirtækja og
samkeppnisiðnaðar hrandL
„Gengisfestan, sem er hornsteinn
stjórnarstefnunnar“ sagði í árs-
skýrslu Seðlabanka íslands fyrir
1987, „[.. .] var úrslitaskilyrði þess,
að þensla tæki að réna á ný og verð-
lag færi ekki úr böndunum.“
„Báðar ríkisstjómirnar höfðu
.áframhaldandi gengisfestu á stefnu-
skrá sinni,“ sagði í ársskýrslu Seðla-
banka fyrir 1988 — hins vegar reynd-
ist yfirstjórn bankans „torvelt að
greina“ áhrif þess á „óvenjumörg og
stór gjaidþrot" á árinu.
Að loknum lestri stefnuskrár ríkis-
stjórnar Þorsteins Pálssonar vorið
1987 taldi höfundur skipbrot boðaðr-
ar vaxta- og gengisstefnu vera í sjón-
máli um mitt ár 1988 — óvenjumörg
og stór gjaldþrot kömu hugsandi
mönnum ekki á óvart.
Líkið í lestinni
Hinn virti leiðtogi Sjálfstæðis-
flokksins, Ólafur Thors, gerði hnittna
athugasemd um íslenzk stjómmál á
landsfundi flokksins árið 1958.
Forsaga málsins var tillaga höf-
undar og sjö annarra ungra manna
um ýtrasta sparnað í opinberum
framkvæmdum vegna aðstæðna í
íslenzku efnahagslífi — talaði höf-
undur fyrir tillögunni í fundarlok á
laugardegi.
Árla sunnudags kom Ólafur Thors
siglandi inn í anddyri Sjálfstæðis-
hússins, með hatt sinn í hendi og
frakka á handlegg, og stefndi beint
á okkur ungliðana, þar sem við lögð-
um á ráðin um framhald umræðunn-
ar.
„Strákar mínir,“ sagði hann, „ég
vil að þið dragið tillögu ykkar til
baka“ — við voram ekki til viðræðu
um það. Ólafur byrsti sig: „Þið skul-
uð þá fara í framboð í Gullbringu-
og Kjósarsýslu," sagði hann og sner-
ist á hæli.
Tillagan fékk góðar undirtektir
fundarmanna. Ólafur Thors kvaddi
sér þá hljóðs og fagnaði frumkvæði
hinna ungu manna — hugmyndir
þeirra væra afbragðsgóðar og taldi
hann kjörið að þær yrðu sendar mið-
stjórn til umfjöllunar.
Ég veitti því þó athygli," hélt Óláf-
ur áfram, „að flutningsmenn tillög-
unnar era samtals átta — þegar líkið
er stórt, bera átta menn það til graf-
ar.“ Tillagan var grafín í kyrrþey í
miðstjórn.
Líkið stóra er enn í lest þjóðar-
fleytunnar — Glamur, umframeyðsla
og framkvæmdagleði landsfeðranna
fær orð í eyra við hver stjóraar-
skipti, en ríður síðan húsum fram
að næsta kjördegi.
Úr viðreisn í gjaldþrot
Á sjöunda áratug aldarinnar höfðu
Sjálfstæðisflokkur og Alþýðuflokkur
með sér stjórnarsamstarf og virtist
um tíma sem markaðsbúskapur væri
í uppsiglingu.
Deilur um skiptingu þjóðartekna
á vinnumarkaði voru með hefðbundn-
um hætti, en neikvæðir raunvextir á
lánsfjármagni tryggðu afkomu at-
vinnulífs gegn óraunhæfum launakr-
öfum.
Eftir valdatöku ríkisstjórnar Ólafs
Jóhannessonar árið 1971 hefur hefð-
bundin „félagshyggja" í mynd fram-
kvæmdagleði og umframeyðslu hins
vegar orðið umbótaviljanum yfír-
sterkari.
Samtímis hefur orðið upplausn í
gjaldeyriskerfí heimsins og nýir siðir
hafa rutt sér braut á erlendum lána-
mörkuðum — landsfeðram opnuðust
ómæld tækifæri til skuldsetningar
börnum sínum og bamabörnum svo
Glámur mætti dafna.
Lán til arðbærra framkvæmda era
íslenzku hagkerfi jafn nauðsynleg
og lán til fjármögnunar opinberrar
umframneyðslu og hallareksturs at-
vinnulífs era skaðleg, þótt vaxta-
kenning nútíma hagfræði leggi slík
lán að jöfnu.
Á grandvelli handbærra gagna
setti höfundur fram þá skoðun árið
1976, að erlend lán vestrænna banka
væra langt umfram skynsamleg
mörk og endurgreiðsluvandræði
gætu skaðað peningakerfi heimsins.
Slík vandræði era vitaskuld útilok-
uð í hugmyndaheimi nútíma peninga-
hagfræði — þar ræðst eftirspurn eft-
ir lánum af hagnaðarvon, sem árvak-
ir og skarpskyggnir bankamenn vega
og meta áður en lánabeiðnir era sam-
þykktar.
Erlend skuldasöfnun hefur um
árabil fjármagnað neyzlu í íslenzku
hagkerfí. Innanlands hefur Seðla-
banki íslands sett viðskiptabönkum
leikreglur, sem leyfa nær hömlulaus
útlán nýprentaðra peninga án nokk-
urs raunhæfs mats á hagnaðarvon.
Um vorið 1983 riðaði spilaborgin
til falls er verðbólgan fór yfir 100%
á ársgrundvelli — nútíma peninga-
hagfræði var augljós ógnvaldur á
vettvangi íslenzkrar hagstjórnar.
Innlent hugvit var því virkjað til
varaar. Var sá kostur talinn vænstur
að skera hlutdeild launþega í þjóðar-
tekjum úr 69% í 60% á einu ári svo
lát yrði á verðbólgunni.
Launþegar litu málin öðram aug-
um — í Gullbringu- og Kjósarsýslu
setti urg í háttvirta kjósendur en
■ alvarlegan skrekk í arftaka Ólafs
heitins Thors.
Skerðing hlutdeildar launþega í
þjóðartekjum var meginforsenda
stefnumótunar vorið 1983 — ótti við
dóm kjósenda réð hins vegar ákvörð-
un um „vinstri" akstur gengisstefnu,
sem dauðadæmdi sjálfa forsendu
hagstjórnarstefnunnar.
Hlutdeild launa í þjóðartekjum
hækkaði úr 60% í 71% frá 1983-1987
— „hornsteinn stjórnarstefnunnar",
sem ársskýrsla Seðlabanka íslands
fyrir 1987 nefndi svo, hafði orðið
Gunnar Tómasson
*
„I stuttu máli, þá telur
höfundur reynslu
síðustu ára sanna ótví-
rætt að fjármögnun at-
vinnulífs verður að
flytjast; í miklu meira
mæli en verið hefiir af
íjármagnsmarkaði og
inn í atvinnulífíð sjálft.“
vitrænni hagstjórn réttnefndur steyt-
ingarsteinn.
Hlutverk
fjármagrismarkaðar
í markaðshagkerfum er hlutverk
peningakerfís tvíþætt: 1. að þjóna
þörfum atvinnulífs og verðmæta-
sköpunar, og 2. að vera milliliður
þeirra, sem hafa tekjur umfram út-
gjöld, og hinna, sem stefna að út-
gjöldum umfram tekjur.
Meginhlutverki sínu gegnir kerfið
með nýsköpun peninga, en aukahlut-
verkið felst í útlánastarfsemi, sem
fjármögnuð er með sparifé.
Seðlabanki íslands setur við-
skiptabönkum landsins leikreglur
varðandi nýsköpun peninga — útlán.
Stjórnendur bankanna veita síðan lán
með hliðsjón af leikreglum þessum
og eigin mati á einstökum lántakend-
um.
Leikreglur Seðlabanka taka mið
af þörfum atvinnulífs, verðþróun, og
greiðslujöfnuði við útlönd. Við
ákvörðun útlánaþaka Seðlabanka er
hæð vaxta á fjármagnsmarkaði eitt
þeirra atriða, sem haft er í huga.
í fræðilegum umræðum telja
íslenzkir bankamenn vexti ráða
framboði lánsfjármagns, þótt ný-
sköpun peninga sem ræðst af leik-
reglum Seðlabanka sé augljóslega
uppspretta langvarandi verðbólgu-
vanda í íslenzku hagkerfí.
Því var það talið ganga guðlasti
næst, er höfundur ályktaði á fundi
sínum með bankamönnum árið 1982,
að vextí viðskiptaútlána bæri að miða
við prentunarkostnað og önnur út-
gjöld viðskiptabanka en ekki við spa-
rifjárvexti.
Nýsköpun pening’a
Fyrr á tímum tengdist nýsköpun
peninga gulli og öðrum góðmálmum.'
Gullsmiðir tóku góðmálma til
geymslu og kvittuðu fyrir móttök-
una. Handhafar þessara kvittana
gátu framselt þær til annarra aðila
— paþpírspeningar urðu til.
Þar sem gulltryggðir pappírspen-
ingar þjónuðu þörfum atvinnulífs, þá
var alltaf einhver hluti þeirra í um-
ferð —. viðskiptabankar urðu til þeg-
ar gullsmiðir byrjuðu að gefa út
„gullti-yggðar" kvittanir sínar án inn-
leggs lántakenda.
Á fundi Verzlunarráðs íslands
haustið 1982 vora menn ekki á eitt
sáttir, hvort starfsemi íslenzkra við-
skiptabanka á sviði nýsköpunar pen-
inga — útlána — væri nauðsynlega
tengd innlánum viðskiptavina, sem
fá slíka peninga í hendur.
Ef gullsmiðir geta gefíð út „gull-
tryggða" pappírspeninga án móttöku
gulls, þá hljóta viðskiptabankar að
geta skapað peninga — útlán — án
undanfarandi innlána viðskiptavina.
Hið augljósa verður hagfræðingum
hins vegar oft ágreiningsefni.
Vandinn er sá, að leikreglur Seðla-
banka íslands fela í sér ákveðin
tengsl milli heildarinnlána viðskipta-
banka og leyfílegrar nýsköpunar
þeirra á peningum.
Leikreglur þessar era íslenzkum
bankamönnum jafngildi náttúralög-
mála við nýsköpun peninga — því
reynist þeim erfítt að sjá augljósar
staðreyndir málsins:
a. Ef innlán ráða framboði á pen-
ingamarkaði, þá hljóta innlán að
vera forsenda útlána.
b. Ef leikreglur Seðlabanka ráða
slíku framboði, þá hljóta leikreglur
Seðlabanka að vera forsenda útlána.
Á fundi Verzlunarráðs íslands
haustið 1982 urðu miklar umræður
um þessar staðreyndir. Að fundi
loknum áréttaði höfundur eftirfar-
andi atriði í greinarkorni til banka-
stjóra Landsbankans, sem birtist í
Morgunblaðinu:
Nýsköpun peninga jafngildir ný-
sköpun innlána — innlán verða til
við kaup viðskiptabanka á skulda-
viðurkenningum lántakenda gegn
færslu samsvarandi upphæðar inn á
innlánsreikninga þeirra.
Innlán/peningar era skuldaviður-
kenningar viðskiptabanka skapaðar
af bókhaldsdeildum þeirra sam-
kvæmt tilskipun bankastjóra, sem
starfa eftir leikreglum Seðlabanka
við nýsköpun innlána/peninga.
Bankastjórinn svaraði, að hér
væri sagan aðeins hálfsögð — hæð
innlánsvaxta væri mikilvægt stjórn-
unartæki á vettvangi greiðslujafnað-
ar íslands gagnvart útlöndum.
Þetta var lokaorðið í umræðu þess-
ari. Hitt er svo annað mál, að gengi
íslenzku krónunnar en ekki innláns-
vextir ræður mestu um greiðslujöfn-
uð íslands gagnvart útlöndum.
Bankamenn keppa um innlán til
þess að auka leyfileg útlán í sam-
ræmi við leikreglur Seðlabanka ís-
lands — áhrif þessa á greiðslujöfnuð
era nákvæmlega engin.
Bankamenn keppa ekki um innlán
af hugsjónaástæðum — staða
greiðslujafnaðar við útlönd er hvorki
þeirra mál né aðila „gráa markaðar-
ins“.
Fullsögð er sagan því harður dóm-
ur yfír kenningum nútíma peninga-
hagfræði, sem bankamenn hafa gert
að sínum, málstað íslenzkrar hag-
stjómar til tjóns.
Hlutverk spariQár
Atvinnufyrirtæki og einstaklingar
bera rekstrarkostnað íslenzkra við-
skiptabanka í mynd „vaxtamunar" á
bilinu 10-12%, og mun hærra hlut-
fall vandfundið erlendis.
Vöxtur „gráa markaðarins"
síðustu árin er vísbending þess, að
hið hefðbundna bankakerfí sé ekki
samkeppnisfært á sparifjármarkaði
— samkvæmt eðlilegum markaðslög-
málum áttu viðskiptabankar að
hætta samkeppni við „gráa markað-
inn“.
Svo verður hins vegar ekki að
óbreyttum leikreglum Seðlabanka.
Almennir útlánsvextir kunna því að
endurspegla að hluta taprekstur ban-
kanna á sparifjármarkaði — almenn-
um vöxtum kann að vera haldið uppi
af „handafli".
Bókhaldsleg aðgreining sparifjár-
deilda viðskiptabanka myndi sýna
kostnað, sem þannig kann að vera
endurheimtur í mynd vaxta á útlán-
um nýskapaðra peninga, sem bank-
amir einir mega ástunda.
Slík aðgreining almennra lána og
endurlána sparifjár myndi einnig
auðvelda alla umfjöllun um hlutverk
sparifjár í íslenzku atvinnulífí —
nútíma hagfræði umvefur viðfangs-
efnið mikilli gerningaþoku, sem illt
er við að eiga.
Sú meinvilla peningahagfræði að
innlán viðskiptabanka séu forsendur
útlána þeirra er ímynd þeirrar kór-
villu almennrar hagfræði, að sparifé
sé upþspretta fjárfestingar í verð-
mætasköpun atvinnulífs.
Þótt sparnaður sé upphaf auðs,
þá gegnir öðra máli þegar atvinnu-
rekendur hafa lagt út- ákveðinn
kostnað vegna framleiðslu, en laun-
þegar spara síðan hluta af samsvar-
andi tekjum og kaupa ekki þá fram-
leiðslu, sem um er að ræða.
Keynes benti á þessa einföldu