Morgunblaðið - 15.07.1990, Blaðsíða 22

22 C
MORGUNBLAÐIÐ MENNIINIGARSTRAUMAR SUNNUDAGUR 15. JÚLÍ
LEIIiHÚS/Setur heimsókn Kantors spor t íslenskt
leikhúslíff
Umáhrífamátt
meistarans
I SIÐASTA pistli var vikið stuttlega að komu pólskra leikliús-
mannsins Tadeus Kantors, sem áhugafólk um leiklist hreifst mjög
af, ef marka má undirtektir áhorfenda á síðustu sýningu hans.
Viðbrögðin við Kantor vekja upp ýmsar spurningar Um gagnrýni
og umræðu í leiklist hérlendis. Vandinn er sá, að okkur hættir til
að láta segja okkur fyrirfram hvað sé gott og vont í leikhúsi, án
þess að fá tækifæri til að mynda okkur sjálfstæða skoðun á því
eftir að sýningu er lokið.
Og þannig var það í tilviki
Kantors. Flestum þótti hann
og leiklist hans geðug. Framkall
leikhópsins og lófatak áhorfenda
var eins og eftirleikur við sýning-
una og fór fram
við undirleik af
segulbandi — en
eitt af stílbrögð-
um Kantors er
öflug tónlistar-
beiting, sem er
ótvírætt einn af
sterkustu áhrifa-
miðlunum í upp-
setningum hans. Tónlistin sem
hann velur verkum sínum er til-
finningaleg eðlis og verkar sefj-
andi á áhorfandann m.a. vegna
stöðugrar endurtekningar á sömu
stefum og minnum. Þannig tókst
Kantor að sameina alla áhorfend-
ur í þeirri leikhúsupplifun sem það
hafði beðið spennt eftir að verða
hluti af.
Hrifning íslenskra áhorfenda
er svo sem engin undantekning,
Kantor hefur farið sigurför víðs
vegar um heim þar sem leikhús-
menning er ríkjandi. Hann er
umtalaður, dáður, goðsögn í lif-
anda lífi, merkilegasti leikhús-
maður aldarinnar, vilja sumir
meina.
Það er alltaf dálítið skoplegt
að vera viðstaddur heimsókn er-
lendra leikhúsgúrúa til íslands. í
litla leikhúsheiminum okkar fer
oggulítil múgsefjun í gang og á
meðan er ekki talað um annað.
Það verður mætingarskylda hjá
úrvalsliðinu og reyndar hjá öllum
deildum leikhússins. Engan má
vanta. Maður verður að taka þátt
í samkomunni og helst að segja
hallelúja með hinum. Enginn sem
vill láta kenna sig við leiklist er
maður með leikhúsmönnum ef
hann hefur ekki séð Kantor. Og
ef honum hefur ekki þótt neitt
sérstaklega gaman, eða hrifíst
ofboðslega, þá hefur hann ekki
nógu næmt auga fyrir listinni, því
listin er stærri og meiri hjá Kant-
or en flestum öðrum. Allir verða
helst að vera á sama máli um
snilld hans, sem er ekki hvað síst
fólgin í því að skapa stemningu,
ná áhorfendum á sitt vald með
sviðsgöldrum. Um leið og lófatak-
inu lýkur og áhorfendur standa
úr sætum sínum byija spurning-
arnar: „Hvernig fannst þér?“ eða
það sem er enn algengara:
„Fannst þér ekki gaman?“ Og án
þess að fá ráðrúm til að hugsa
eða melta með sér það sem fyrir
skilningarvitin bar kemur aðeins
tvennt til greina; að finnast gam-
an eða leiðinlegt. Gott eða vont.
Já eða nei. Svart eða hvítt. Með
eða á móti. Ef skoðanir okkar eru
persónulegar, þá litast þær um
of af duttlungum og geðþótta,
annaðhvort geðjast okkur að við-
komandi listamanni eða höfum
vanþóknun á honum. Það er ekk-
ert þar á milli. Þar með er málið
útrætt og við gefum ekki færi á
að rætt sé málefnalega um for-
sendur og innihald listviðleitni
hans. Þannig verður umræðan
afskaplega klippt og skorin og
dálítið geld.
Svo fyrnist
yfir, fólk
gleymir Kantor
jafn fljótt og
það uppgötvaði
hann. Heim-
sókn hans var
vissulega kær-
komin og
áhugaverð að
mörgu leyti.
Við sáum leik-
hóp, sem ger-
samlega laut
meistara sínum
og ástríðum
hans. Sjálfur
tók hann óbein-
an þátt í sýn-
ingunni, persóna hans sveif yfir
vötnunum. Án leikstjóra síns væri
leikhópurinn líklega ekki til.
Áhrifamáttur hans er athyglis-
verður á tímum, þar sem listrænt
vald leikstjórans er sífellt dregið
í efa. Kantor sjálfur kemur áreið-
anlega aldrei aftur, nú eigum við
bara eftir að sjá hvort hann setti
einhver spor í íslenskt leikhúslíf.
eftir Hlín
Agnarsdóttur
SÍGILD TÓNLIST /Verdur neistaflug
á Norburlandi?
r
FIHstendur sig
beturenFHH
ELÍSABET Waage hörpuleikari er stödd á íslandi um þessar mundir
en hún hefur verið búsett í Hollandi hátt í 8 ár, eða allt frá því hún
hóf þar framhaldsnám í Den Haag. Mörgum eru eflaust enn þá í
fersku minni skemmtilegir tónleikar Elísabetar og Peters Verduyn
Lunel flautuleikara er þau léku nútímatónlist í safni Siguijóns Ólafsson-
ar í vetur. Því miður ætlar Elísabet ekki að spila hér iyrir sunnan að
þessu sinni, en ferðinni er heitið norður í land ásamt fíðlulcikaranum
Laufeyju Sigurðardóttur og leika þær fjölbreytta elhisskrá á Húsavik,
Reykjahlíð og Akureyri um næstu helgi.
Elísabet og Laufey verða með
sónötu eftir Spohr, Laufey leik-
ur Sonorities VI, einleiksverk fyrir
fiðlu eftir Magnús Bl. Jóhannsson,
en þetta ljúfa verk frumflutti Lau-
fey á listahátíð í
sumar. Þá flytur
Elísabet sarabande
og tokkötu eftir ít-
alann Nino Rota
sem er kannski
kunnastur fyrir
kvikmyndatónlist
sína. Og ennfremur
fá tónleikagestir að
heyra. fantasíu eftir Saint Saens og
Vokalise eftir Rakhmanínov.
Elísabet hefur mikið spilað kamm-
ertónlist en einnig í hljómsveitum og
einleik. Hún fór t.a.m. í
tónleikaferð með lítilli
hljómsveit um Holland
og spilaði Debussy-dans-
ana sem hún frumflutti
svo hér heima með
Kammersveit Reykjavík-
ur. Eg spurði Elísabetu
hvemig væri að vera tón-
listarmaður I Hollandi.
„Ég hef ekki langa
reynslu, en í Holiandi
þarf maður helst að hafa
skapað sér nafn, annars
hefur verið nóg að gera
í spilamennskkunni hjá mér en ekki
eins vel borgað og hér. FHH stendur
sig ekki eins vel og FIH. Það eru
alls konar minni klúbbar sem skipu-
leggja tónleika og fá þá efnilegt fólk
til að spila. Það er líka umboðsmann-
akerfi en þrátt fyrir það er ekki eins
vel borgað. Hljómsveitir hafa þó sér-
samninga. Það er að mörgu leyti
gott að hafa nóg að gera, þú getur
t.a.m. endurtekið prógramm, sem er
alveg nauðsynlegt að geta gert.
Styttri tónleikar eru mjög vinsælir í
Hollandi, t.d. hádegistónleikar eða
kaffitónleikar.“
Er einhver munur á tónleikum hér
og þar?
„Ég get ekki dæmt um allt Hol-
land, en még man eftir því í Den
Haag að á tónleikum voru fáir áheyr-
endur úr tónlistarskólanum, það var
frekar eldra fólk sem var með áskrif-
endakort og stundum fannst mér
vanta þetta neistaflug sem myndast
oft milli áheyrenda og tónlistarmann-
anna. Hér finnst mér meiri áhugi á
nýrri tónlist og það myndast oft
meiri spenna á tónleikum
þótt listamennirnir spili
kannski færri feilnótur
þar. Þetta hefur eitthvað
með stærð landsins og
fólksíjöldann að gera.
Hollendingar eru ekki
eins miklir einstaklings-
hyggjumenn og við. Það
hefði líka verið óhugsandi
að ég hefði verið að frum-
flytja Debussy-dansana í
Hollandi eins og ég gerði
hér. Tónlistarhefðin er
miklu eldri úti. En það
er einhver frumherjahugur í okkur
íslendingum sem mér h'kar vel við.“
Elísabet ætlar að búa á íslandi
næsta vetur og það verður spenn-
andi að fylgjast með henni og ég
hvet Norðlendinga að láta tónleika
þeirra Elísabetar og Laufeyjar ekki
framhjá sér fara.
eftir Jóhönnu V.
Þórhallsdóttur
Elísabet Waage
hörpuleikari.
MYNDLIST /Er menningþab sem fólkib vill?
Hlutverk myndlistar
EINHVERN veginn er það svo, að á sumrin daprast öll umræða um
menningu og listir. Landsmenn eru í sumarfríi, og hafa þessar
vikurnar meiri áhuga á tijárækt, sumarhúsum, ferðalögum og íþróttum
en andans málum. Um þau heyrist lítið frá öðrum en þeim, sem hafa
sett sér að koma málefnum listanna á framfæri við öll möguleg
tækifæri, hvort sem aðrir væru móttækilegir fyrir slíku eða ekki.
Nýlega skrifaði þó ungur maður
kjallaragrein í eitt dagblaðanna
þar sem hann fjallaði um menningar-
mál, og samspil markaðarins og lista.
í máli hans kom sterklega fram, að
hann teldi að opin-
berir aðilar ættu
helst engin afskipti
að hafa af menn-
ingarmálum, en
eftirláta markaðn-
um að styðja það
starf sem ætti sér
stað á því sviði.
Þessa skoðun sína
'byggði hann á þeirri skilgreiningu,
að menning væri það, sem fólkið
vildi — og þá væntanlega að markað-
urinn sæi sér hag í að bjóða upp á
þá menningu sem fólkið vill.
Af þessu má ráða, að markaðs-
hyggjan er farin að rugla margan
manninn illilega í riminu. Sú skoðun
að fijáls markaður vinsælda og fjár-
magns, framboðs og eftirepurnar,
leysi öll vandamál mannfélagsins, er
að verða hættulega ríkjandi meðal
þeirra sem hrífast af einföldum
skyndilausnum. Því er rétt að benda
á nokkrar sögulegar afleiðingar
slíkra lausna, og síðan hvernig hlut-
verk myndlistar í mannlegu samfé-
lagi hefur stundum verið skilgreint,
sérstaklega af þeim sem hafa valið
sér það erfiða hlutskipti að starfa að
myndlist.,
Ef það sem fólkið vill er þá um
leið hin æðsta menning, verður að
endurskoða margt í sögu mannsins.
Þá verður að telja helsta framlag
rómverska keisaradæmisins til
heimsmenningarinnar fólgið í því að
bjóða upp á blóðugar fórnarathafnir,
þar sem villidýr rifu í sig varnarlaúsa
fanga og skylmingaþrælar murkuðu
lífið hver úr öðrum, þar til aðeins
einn stóð uppi. Þetta voru jú vinsæl-
ustu skemmtanir fólksins á þeim tím-
um, og því ótvíræðir menningarat-
burðir. En um leið er rétt að gleyma
þeim verkum Rómveija, sem oft er
bent á þeim til framdráttar, svo sem
vatnsveitum, vegakerfum, verkfræði-
undrum eins og hvolfþaki Pantheon
og Kólosseum-leikvanginum, þar sem
fimmtíu þúsund áhorfendur gátu se-
tíð undir yfirdregnu seglþaki sem
hlífði þeim við sólinni og horft á
hvort sem var sviðsetta leiki eða sjó-
orrustur. Og jafnframt má gleyma
sagnaritun Rómveija og eftirmynd-
um af grískum höggmyndum, sem
oft eru einu heimildirnar um gríska
list.
Við þurfiim á list að halda sem
ber í bakið á okkur.
Á áratugunum kringum síðustu
aldamót var París ótvíræð menning-
armiðstöð Evrópu, og því hlýtur það
sem fólkið sóttist eftir þar að vera
merkasta framlag þess tíma til menn-
ingarsögunnar. Djaifasti dansinn var
Can-Can, vinsælasti skemmtistaður-
inn Rauða Myllan og skuggalegasti
tískudrykkurinn var absinta. Þetta
var það sem fóikið vildi. Það hafði
enginn áhuga á list Van Goghs, sem
svifti sig lífi fyrir einni öld, og hafði
einungis selt eitt verk á meðan hann
lifði; fáir höfðu áhuga á framlagi
Monets, sem þó barðist áfram, Seur-
ats, sem einnig dó ungur, og í byijun
átti Picasso, sem kom til Parísat' rétt
eftir Eiiík
Þorlóksson
eftir aldamót, fáa aðdáendur.
Nei, það er auðsætt að tískusveifl-
ur hafa lítið með menningu að gera,
og menn eru sfaldan raunsæir dómar-
ar um menningarverðmæti eigin
tíma. Því er einasta ráðið til að
tryggja listræna grósku og sköpun
menningarverðmæta hveiju sinni að
ýta undir alla hugsanlega listsköpun
í samtímanum og láta síðari tíma
velja hið bitastæða úr. Til að tryggja
að ekki aðeins það, sem tímabundnar
vinsældir hreykja hæst, fái að njóta
sín á hveijum tíma, þarf að koma til
víðtækur stuðningur við sköpunar-
freisi listamanna, bæði frá samfélag-
inu, samtökum einstaklinga og stofn-
unum. Jafnframt er nauðsynlegt að
sá stuðningur sé algjörlega án skil-
yrða, því að skilyrði eru ekkert annað
en haft á listafólk. — Þessu til
áherslu má benda á að nú á sér stað
sorgleg þróun varðandi opinberan
stuðning við listsköpun í Bandaríkj-
unum, þar sem þingmenn eru að
reyna að skilyrða opinbera styrki til
sýningahalds og uppsetningar nýrra
listaverka; þetta er þegar farið að
hafa neikvæð áhrif á bandaríska list-
amenn og starf þeirra.
Orðabók Menningarsjóðs skil-
greinir menningu sem „þroska mann-
legra eiginleika mannsins, þjálfun
mannsins, þjálfun hugans". Sama
bók skilgreinir list sem þá „íþrótt að
búa til e-ð fagurt eða eftirtektar-
vert“. Nokkuð vel að orði komist; þó
er víst að hver og einn á sér sína
einkaskilgreiningu um þessa hluti,
útfrá eigin reynslu. Marcel Duchamp
sagði að list væri vanabindandi lyf,
og Turner skilgreindi listiná sem
skrítið starfssvið. Ásmundur Sveins-
son taldi höggmyndalistina einfald-
lega vera spurningu um að taka
-efni, forma það og láta ijósið leika
við það; hún væri leikur að ljósi.
Þannig geta viðhorfin verið margvís-
leg, en til hvers er þá myndlist í
mannlegu samfélagi?
í samræmi við skilgreiningu orða-
bókarinnar hér að framan telja sum-
ir að myndlist eigi að vera skreyting
við mannlífið, fegra það og bæta; hún
eigi aðeins að vera mönnum til
ánægju. Þetta viðhorf hefur stundum
verið kallað aðdáun á „stofulist".
Aðrir telja að listin eigi að hreyfa
við fólki, og hér er gott að vitna til
orða Ásmundar Sveinssonar:........ég
er á móti sefjunarlistinni. Þessari
list, sem við höfum ánægju af. Við
þurfum á list að halda sem ber í
bakið á okkur. Ýtir við okkur. Þegar
karlar og kerlingar koma á sýningar
og segja: „Ó, hvað þetta er fallegt!"
þá gerist ekkert. En ef fólkið segir:
„Hver andskotinn er nú þetta?“ þá
gerist eitthvað. Spurningar vakna,
grunur læðist að og fólk vex til lífs-
ins. Vaknar til meðvitundar um að
það er ekki skynlausar skepnur."
Víst er, að í list sinni vann Ás-
mundur sjálfur eftir þessum for-
merkjum, og naut lengi vel lítillar
hylli landsmanna fyrir; því var jafn-
vel hótað 1952 að ákveðin verk hans
yrðu mölbrotin, yrðu þau reist á opin-
berum stöðum. Nú gætu fáir hugsað
sér Öskjuhlíðina án „Vatnsberans",
eða Laugardalinn án „Móður Jarðar“,
en svipuð viðhorf eru stöðugt uppi í
garð nýrri listar af öllu tagi, eins og
stundum kom í ljós á nýliðinni Lista-
hátíð.
En í raun eru slík viðbrögð fagnað-
arefni, ef málið er skoðáð í réttu
ljósi; því þau sýna ótvírætt, að mynd-
listin heldur áfram að gegna því hlut-
verki sínu að ögra fólki og ýta við
því, vekja það til lífsins. Þá er eitt-
hvað að gerast — og listamenn því
enn á réttri braut, eins og Ásmundur
Sveinsson hefði sagt.