Morgunblaðið - 14.04.1991, Qupperneq 7

MORGUNBLAÐÍÐ’ SUNNTJDAGURT4.' APRÍL' 1991
C T
um 30.000 skæruliðum að skipa.
Aðrir flokkar Kúrda eru miklu
minni. Sá þriðji helzti, Sósíalista-
flokkur Kúrdistans í írak (KSPI), er
undir forystu Rasoul Manend og lög-
fræðingsins Mahmoud Othman og
fylgir harðari þjóðernisstefnu en
PUK. Pjórði flokkurinn, Alþýðulýð-
ræðisflokkur Kúrdistans (KPDP), er
aðallega verkfæri þekkts þjóðernis-
sinna, Sami Abdurrahman, sem
reyndi að ná völdunum í KDP af
Barzani-feðgum.
í íran njóta Kúrdar réttinda í
menningarmálum, en lítið ber á bar-
áttu þeirra þar. íranski byltingar-
vörðurinn hefur bælt niður tilraunir
Kúrda í íran til að öðlast sjálfstjóm
síðan í byltingunni 1979.
Breytingar í Tyrklandi
í Tyrklandi hafa Kúrdar lengi
barizt fyrir sjálfstjórn í suðaustur-
hlutanum. Tyrkneskir Kúrdar em
fjórðungur landsmanna, en hafa
sætt misrétti og jafnvel kúgun og
eru ekki viðurkenndir opinberlega
sem þjóð.
í tæplega 70 ára sögu tyrkneska
lýðveldisins háfa herlög verið í gildi
í 46 ár. Samkvæmt sérstökum lögum
frá 1983 má halda Kúrdum í einangr-
un í 30 daga óg pyntingar em al-
gengar. Refsivert er að tala eða
skrifa á kúrdísku eða hlusta á kúr-
díska tónlist. Á síðustu 10 árum
hafa 670.000 Kúrdar verið hand-
teknir í Tyrklandi.
Turgut Ozal forseti hefur tekið
upp ftjálslyndari stefnu á síðustu
mánuðum. Lagt hefur verið fram
frumvarp á þingi um að kúrdíska
' verði leyfð. Leiðtogi Kúrdíska verka-
mannaflokksins (PKK), Abdullah
Ocalan, virðist ekki lengur krefjast
sjálfstæðis alls Kúrdistans, aðeins
sjálfstjórnar. Ocalan óttast. einangr-
un, enda er PKK fámennur flokkur.
Hann aðhyllist marxisma og er eini
flokkur Kúrda, sem hefur verið viðr-
'iðinn hryðjuverk.
Ozal forseti virðist einnig hafa
sætt sig við að Kúrdar í írak fái sjálf-
stjórn. Hann reynir að tryggja Tyrkj-
um aðild að Evrópubandalaginu og
honum mun hafa verið ráðlagt. að
styðja pólitískar umbætur og breyta
stefnunni gagnvart Kúrdum.
Hermt er að Ozal teljí skárra að
Kúrdar í Irak fái sjálfstjórn en að
áhrif írana og Sýrlendinga aukist
og landið liðist í sundur. Hann mun
því vilja að Bush forseti hjálpi Kúrd-
um í Irak. Ozal er sagður hafa óttazt
að Kúrdar geti fyllzt svo miklu von-
leysi að hugmyndinni um sjálfstætt
Kúrdistan aukist fylgi.
reisn hófst með stuðningi írana, ísra-
elsmanna og Bandaríkjamanna, sem
vildu veikja Iraka vegna stuðnings
þeirra við Sovétríkin.
Uppreisnin var svo alvarleg að í
marz 1975 komst Saddam að sam-
komulagi við íranskeisara. íranar
hættu að styðja Barzani og gengið
var að kröfum þeirra um smábreyt-
ingar á landamærunum við Shatt
al-Arab. Henry Kissinger, þáverandi
utanríkisráðherra Bandaríkjanna,
átti þátt í því að þetta samkomulag
var gert. Uppreisnin fór út um þúfur
og Barzani eldri flúði til írans og
síðan til Bandaríkjanna. Hann lézt
1979.
Massoud Barzani tók upp merki
föður síns eftir að styijöld Iraka og
írana brauzt út 1980. Stjórn Sadd-
ams greip til harkalegra ráða gegn
Kúrdum í stríðinu. Efnavopnum var
beitt gegn kúrdískum borgurum,
þorp vorujöfnuð við jörðu ogþúsund-
ir Kúrda voru neyddir til að flýja til
nýrra heimkynna. Um miðjan ára-
tuginn reyndi Saddam að komast að
samkomulagi við flokk Talabani,
PUK, en án árangurs.
Árásin á Halabja
í lok stríðsins myrtu írakar um
5.000 karla, konur og. börn í eitur-
gasárás á bæinn Halabja til þess að
refsa Kúrdum, sem höfðu tekið af-
stöðu með írönum í stríðinu. Fjöl-
mennt lierlið var sent gegn vígjum
kúrdískra uppreisnarmanna þegar
samið hafði verið um vopnahlé við
írana í ágúst 1988.
Rúmlega 3.000 þorp í fjöllunum
voni jöfnuð við jörðu og að minnsta
kosti 300.000 íbúar þeirra flæmdir
burtu. Minnst 60.000 íraskir Kúrdar
leituðu hælis í Suðaustur-Tyrklandi.
Nokkrir sneru aftur til íraks þegar
heitið var náðun, aðrir fóru til írans
og um 27.000 dveljast enn í flótta-
mannabúðum í Tyrklandi.
Ári áður en stríðinu lauk ákváðu
kúrdísk stjórnmálasamtök í írak að
hætta innbyrðis átökum og mynda
heildarsamtökin „íraska Kúrdistan-
fýlkingin". Massoud Barzani og Jalal
Talabani eru forsetar hreyfingarinn-
ar. Massoud fer lítið frá aðalstöðvum
sínum í tjöllunum og hefur fleiri og
betri hermenn en Talabani. Talabani
er fyrrverandi lögfræðingur, tæplega
sextugur að aldri og hefur dvalizt
til skiptis í Damaskus og London.
Ættflokkar ráða enn miklu í flokki
Massouds, KDP, sem er enn öflug-
asti flokkur Kúrda. Flokkur Talaban-
is, PUK, vár upphaflega hópur
vinstrisinnaðra borgarbúa, en mun-
urinn á honum og KDP er minni en
áður. Flokkarnir hafa til samans á
flótta
og
stjórnar-
herinn
veitti
þeim eftir-
för eftir fall
Sulaimani-
ya, eins síð-
asta vígis
þeirra - þar
sem uppreisnin
hófst.
Skæruliðar
segjast enn veita
viðnám og vona að
barátta þeirra verði ekki til einskis.
Andstæðingar Saddams hafa heitið
Kúrdum sjálfstjórn og ef lýðræðis-
sinnar komast tii valda í Bagdad
verður kannski talið óhjákvæmilegt
að veita Kúrdum einhverja sjálf-
stjórn.
Sundruð þjóð
Tugþúsundir kúrdískra skæruliða
- peshmergas - hafa barizt í fjöllun-
um árum og áratugum saman með
dyggum stuðningi flestra íbúa
Kúrdahéraðanna. Þúsundir þorpa
hafa verið jöfnuð við jörðu án þess
að stjórnin í Bagdad hafi megnað
að bijóta mótspyrnuna algerlega á
bak aftur.
Heimkynni Kúrda á svæðinu milli
landamæra Sovétríkjanna og olíu-
ríkjanna við Persaflóa hafa mikla
hernaðarþýðingu. Þar hafa þeir búið
frá því áður en Evrópa byggðist og
tunga þeirra er indó-evrópsk, en
flestir þeirra eru súnnízkir múha-
meðstrúannenn. Þótt þeir séu 20-25
milljónir hafa þeir aldrei fengið full-
veldi eða sjálfstjóm eins og miklu
fámennari þjóðir.
Áður en þjóðríki komu til sögunn-
ar réðu Kúrdar málum sínum að
miklu leyti sjálfir. Voldugir nágrannj
ar, Tyrkir og Persar, þrengdu að
þeim og skiptu Kúrdistan á milli sín,
Nú eru Kúrdar sundrað og kúgað v
þjóðarbrot í nokkrum löndum - aðal-'
lega í írak (4-5 milljónir eða 20-25%
íbúanna), íran (5 milljónir) og Tyrk-
landi (10-12 milljónir), en einnig.í
Sýrlandi (600.000) og Sovétríkjunum
(300.000).
Þjóðimar, sem undiroka Kúrda, ■
hafa engar breytingar viljað á rikj-
andi skipulagi og Kúrdar hafa verið
fangár þess. Þótt þeir búi í ánauð í
ýmsum löndum hafa þeir varðveitt
menningartengsl sín og aldrei gefið
upp vonina um að sameinast. Yfir-
leitt hafa þeir þó háð þjóðernisbar-
áttu sína innan ramma þess stjórn-
skipulags sem þeir búa við. Nú orðið
er takmark þeirra sjálfstjórn fremur
en algert
sjálfstæði.
Þannig virðast
margir Kúrdar hafa neyðzt til
að viðurkenna að kröfur þeirra um
sjálfsákvörðunarrétt séu draumórar.
„Pólitísk markmið verða að byggjast
á raunsæi," sagði einn helzti leiðtogi
þeirra, Jalal Talabani, í vetur. „Við
viljum ekki verða eins og Palestínu-
menn og fara fram á það sem er
ekki framkvæmanlegt. Ef lýðræðis-
leg stjórn væri við völd í Irak mund-
um við sætta okkur við að vera írak-
ar.“
Ríkisstjórnir Miðausturlanda hafa
átt erfitt með að samþykkja að Kúrd-
ar fái að ráða málum sínum sjálfir.
Þar til borgir fóru að stækka fyrir
um tveimur áratugum voru þeir
frumstæðir og á ættflokkastigi, en
nú virðast sumir stuðningsmenn
þeirra á Vesturlöndum telja að frels-
isbaráttan hafi gert þá að frumheij-
um lýðræðis í Miðausturlöndum.
Málefni þeirra hafa alls staðar verið
vanrækt og litið hefur verið á þá sem
undirróðursafl. Þeir búa við slæm
lífsskilyrði, en hafa þó notið góðs af
eflingu olíuiðnaðar í Irak.
Það hefur háð Kúrdum að þeir
hafa enga trausta bandamenn átt í
utanríkismálum. Þar sem Vestur-
veldin hafa reynt að halda Sovétríkj-
unum í skefjum í Miðausturlöndum
síðan 1917 hafa þau myndað ýmis
bandalög þar með þátttöku Tyrkja
og stundum íraka og írana - þeirra
þjóða sem reyna að halda Kúrdum
■ niðri. Vesturveldin hafa litið á vanda-
mál Kúrda sem innanlandsmál við-
■ kómandi bandamanna.
Bezta tækifærið
fCúrdar hafa aldrei fengið jafngott
•tækifæri til að lýsa yfir sjálfstæði
óg éftir fyrri heimsstyijöldina, þegar
Bretar og Frakkar skiptu Tyrkja-
;véldi. Eðlilegt var talið að Kúrdar
fengju sjálfstæði eins og Irakar, Sýr-
lendingar og fleiri þjóðir, en tækifær-
ið rann þeim úr greipum.
Kúrdistan hlaut sjálfstjórn sam-
kvæmt samningnum í Sevres 1920.
Réttur Kúrda til að stofna sjálfstætt
ríki á svæði því sem nú er Austur-
Tyrkland var viðurkenndur og olíu-
auðug héruð byggð Kúrdum, Kirkuk
og Mosul, áttu að verða hluti af nýju
Kúrd-
istan.
En endurskipu-
lagður her Tyrkja náði hér-
uðum Kúrda á sitt vald 1922. Þjóð-
ernissinnar komust til valda í Tyrkl-
andi undir forystu Kemals Atatrks
og Tyrkir höfnuðu Sevres-sáttmálan-
um. Fyrirætlanir um sjálfstjóm eða
sjálfstæði Kúrda urðu að engu og í
Lausanne-samningnum 1923 _var
ekki minnzt á réttindi þeirra. Árið
1925 innlimuðu Bretar Kirkuk og
Mosul í nýtt ríki araba - írak.
Kúrdar lögðu þó ekki árar í bát
og nær stöðugar uppreisnir þeirra
hófust. Þær hafa verið þrálátastar í
Irak, þar sem brezki flugherinn tók
þátt í að bæla þær niður í fyrstu.
Engin uppreisn Kúrda hefur orðið
ríkisstjórn að falli í írak, en mis-
heppnaðar tilraunir til að sigra upp-
reisnarmenn áttu þátt í falli nokk-
urra ríkisstjórna áður en flokkur
baathista komst til valda 1968.
Aðeins einu sinni hafa Kúrdar
unnið sigur í baráttu sinni, en sigur-
inn var skammlífur. Einu ári eftir
stðari heimsstyijöldina lýsti skæru-
liðaforinginn Mustafa Barzani yflr
stofnun Kúrdalýðveldis á svæðinu
umhverfis borgina Mahabad í Norð-
ur-íran með stuðningi sovézkra her-
sveita, en það varð aðeins nokkurra
vikna gamalt. Uppreisnunum var
haldið áfram og Barzani lýsti aftur
yfir sjálfstæði 1961.
Innbyrðis átök
Síðan hafa skipzt á bardagar og
viðræður og við hafa bætzt innbyrð-
is átök Kúrda. Aðallega hafa átzt
við tvær höfuðfylkingar - Kúrdíski
lýðræðisflokkurinn (KDP), sem
Barzani stofnaði 1946 og sonur hans
Massoud stjórnar nú, og Föðurlands-
fylking Kúrdistans (PUK), sem klauf
sig úr KDP löngu síðar og er undir
forystu Jalals Talabani.
Arið 1970 bauð stjórnin í Bagdad
Kúrdurn samning um sjálfstjórn.
Samkvæmt honum áttu þeir að fá
þátttöku i ríkisstjórn, kúrdíska átti
að verða opinbert tungumál ásamt
arabísku og kúrdískir embættismenn
áttu að fara með stjórnina á svæðum
sem voru byggð Kúrdum.
Fjórum árum síðar rann út frest-
ur, sem var tilgreindur í samningn-
um. Saddam Hussein, sem þá var
varaforseti, lýsti yfir sjálfstjórn
Kúrdahéraðanna og einn flokkur
Kúrda, Kúrdíski byltingarflokkurinn,
gekk að skilyrðum' hans. Barzani
neitaði að ganga að þeim og ný upp-