Morgunblaðið - 22.09.1991, Síða 20

20 C
, í. l"
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. SEPTEMBER 1991
FÉLAG ÍSLENSKRA LEIKARA 50 ARA
eftir Svein Einorsson
ÞESSI GULLNU blik. Breski leik-
húsmaðurinn John Gielgud hefur
lýst þeim betur en flestir í Iítilli
bók, Ábendingar á sviðinu (Stage
directions). Hann segir: „En ekk-
ert getur jafnast á við töfra sjálfs
andartaksins í leikhúsinu; það er
fyrir mér hin sanna dýrð þessarar
listar forgengileikans: lifandi leik-
ari fyrir framan lifandi áhorfend-
ur, þögnin, titringurinn í loftinu,
innkomur á sviðið og útgöngur,
hlátur og klapp, fínleg skiptin
hvernig sýning tekst frá kvöldi til
kvölds; sú nautn að vita að manni
hefur tekist, hræðslan við að
verða of mikið á sömu nótunum
og ná ekki í skottið á blæbrigðun-
um, stoltið yfir að kunna sitt fag,
skelfingin gagnvart því að finnast
maður vera að endurtaka sig,
gremjan og vonbrigðin, þegar
mistekst, tilfinningin að hinum
eilifa ófullkomleik, að ná aldrei
markinu, — þetta allt, ásamt með
þessum andartökum, sem stöku
sinnum koma, þegar manni er
launað með því að ná örvandi sam-
bandi við sérlega næman áhorf-
endaskara; þetta. er persónuleg
uppskera leikarans, umbun hans
og ánægja, fáein andartök, laun
fyrir allar tilraunirnar og allt erf-
iðið og margra ára vonbrigði."
John Gielgud hefur staðið í
fararbroddi leikara heimsins
í mannsaldur og getur trútt
um talað. Fæstir hafa lifað
sigra sem hann á leiksviðinu. Eigi
að síður er honum ljóst að von-
brigðin og mistökin, takmarkanir
okkar sem listamanna og mann-
eskja — eru nauðsynlegir og óhjá-
kvæmilegir partar ræðunnar, ef
við eigum að hafa erindi sem erf-
iði: þessi fáu gullnu blik. Ég segi
við, leikarinn á þau aldrei einn
með sjálfum sér, haldi hann það
er hann á villigötum; hann á þau
með áhorfendum sínum, og við,
sem sitjum í salnum, hvort sem
við erum fiskverkamenn eða bank-
astjórar - ellegar leikstjórar og
höfundar - við eigum þau með
leikaranum, þegar okkur tekst að
anda í takt við hann og þegar
honum tekst að láta okkur hlusta
á æðaslög lífsins.
Þessi gullnu blik. Gielgud kallaði
leiklistina líst forgengileikans, og
það hafa fleiri gert. Eigum við
þessi gullnu blik nema þangað til
við höfum mettast af óróseminni
og erum orðin mold aftur? Geta
hjálpartæki nútímans — hljóðupp-
tökur, myndbönd, kvikmyndir —
nokkurn tíma gert skil þessu óræða
lífi, sem hinn breski leikari var að
lýsa? Meira að segja þegar hljóð
er magnað upp í söngleikjum nú-
tímans: er þar ekki komið inn
ljúgfijótt vitni, sem lokar með
málmhljómi leynihólfum mann-
legra blæbrigða? Ég man eftir, að
einu sinni hlýddi ég á upptöku með
hinni frægu leikkonu Sögu Bem-
hardt. Vissulega var um frum-
stæða upptöku að ræða, tæknin
var ekki komin svo langt á þessu
sviði þá — en það lá við, að þeir
sem á hlýddu skelltu uppúr. Var
þetta í alvöru rödd, sem hafði töfr-
að heila kynslóð manna og haldið
þeim í sæluvímu? Um smekk skal
ekki deila, og smekkur breytist
sem betur fer. Það er enginn kom-
inn til að segja að músíkölsk kveð-
andi í texta sé verri list en eftirlík-
ing hversdagslegs hljóðfalls. Ekki
fór á milli, að leikkonan kunni sitt
fag, og í tækni átti hún fátt ólært.
En hið gullna blik hafði ekki kom-
ist yfir á sívalninginn.
En hvað skal segja? Okkur þyk-
ir þó vænt, að bæði Stefanía Guð-
mundsdóttir og Guðrún Indriða-
dóttir eru festar á filmu. í þeim
atriðum, þar sem frú Stefaníu
bregður fyrir í Sögu Borgarættar-
innar, er ljóst að þar fer mikilhæf
listakona, hógvær og trú, þegar
hlutverkið krefst slíks, nærfærin
og næm og sönn í hveiju við-
bragði, þroski og helgun skín af
öllu hennar æði. Og þar sem Guð-
rúnu bregður fyrir, er ljóst, hver
er sá æskuþokki, sem heillaði leik-
húsgesti í Reykjavík á fyrstu ára-
tugum aldarinnar. Ekki veit ég
hvort þau Gunnþórunn Halldórs-
dóttir og Friðfinnur Guðjónsson
eru til á lifandi mynd, en þau eru
til í fjölda af upptökum úr útvarpi
— með þvi alþýðlega tungutaki
upprunans, sem aldrei verður til-
lært og situr í sálinni og hjartanu
og öllum frumum líkamans; tökum
Vilborgu grasakonu: þú sýður ekki
grös rétt nema þú trúir því að
grös hafí lækningamátt og þú rek-
ur ekki út illa ára, nema þú vitir,
að eitthvað óhreint geti sótt að
fólki. Gaman hefði verið að eiga
fleiri slíka vitnisburði um list ann-
arra af kynslóð frumheijanna,
Áma Eiríkssonar, Kristjáns 0.
Þorgrímssonar, Helga Helgasonar
og Jens B. Waage, svo að fá nöfn
ein séu nefnd, en því er ekki að
heilsa og verður við að una.
Þeim mun betur erum við auðvit-
að sett með næstu kynslóð. Og þó.
Ég veit ekki hvort til er neinn lif-
andi vitnisburður um list Soffíu
Guðlaugsdóttur nema upptakan af
Galdra-Lofti, þar sem samleikur
þeirra Lárusar Pálssonar í hlut-
verki Lofts sló gneistum. Steinunn
í túlkun Soffíu er stór í broti og
þar er leikið á marga strengi og
farið vfir víðan tónstiga; það kem-
ur manni svolítið á óvart, hversu
rómantísk túlkunin er fyrir eyru
nútímamanns; hitt er ljóst að þarna
er á ferð raunveruleg „tragédi-
enne“, ein þeirra fáu sem við höf-
um eignast af þeirri stærð. Hitt
veit ég reyndar, að Soffía átti
margt fleira til en dramatíkina;
eitt fyrsta leikrit, sem ég sá í Iðnó,
var gamanleikur, Gift eða ógift
eftir Priestley, og þar lék Soffía á
öðrum nótum og vakti ósvikinn
hlátur með beiskum athugasemd-
um og fínlegu háði: maður hennar
í leiknum var eins og það hét í
Reykjavík í gamla daga undir tuffl-
inum og því .kunni Soffía heldur
betur að gera sér og áhorfendum
skemmtilega mat úr. Það hefur
stundum flogið mér í hug, að gam-
an væri að draga upp samtímis
andlitsmyndir af Soffíu og fínnsku
leikkonunni Ellu Eronen, svo líkar,
sem þær virðast vera um margt,
þó að hin ytri skilyrði til að sinna
list sinni hafi ótvírætt verið finnsku
leikkonunni í hag. Eða að bæta
við pólsku leikkonunni Irinu
Eichlerówu, sem nýlátin er, og ég
sá einu sinni skila hlutverki Klýt-
emnestru af miklum tilþrifum. Þar
var líka margt með skyldum.
Ekki veit ég heldur, hversu mik-
ið hefur varðveist til vitnis um list
Öldu Möller. Ég veit, að til er í
útvarpi upptaka á lítið eftirminni-
legum gamanleik, þar sem Alda er
í aðalhlutverki, og má það heita
kaldhæðnislegt, ef það er hið eina
sem við eigum af ferli þessarar
mikilhæfu listakonu — fýrir utan
fáeinar ljósmyndir, sem sýna okkur
heiðan svip, sem kvikmyndaleik-
stjórar okkar daga hefðu slegist
um að festa á filmu. Reyndar má
um fleiri leikara þessarar kynslóð-
ar varpa fram þeirri spumingu,
hvort það sem við eigum, gefi í
raun nokkra sannferðuga mynd
af því sem við erum að reyna að
skila til næstu kynslóðar. Eigum
við nokkuð efni með t.d. Haraldi
Böðvarssyni, Gesti Pálssyni eða
Jóni Aðils, þar sem list þeirra stóð
hæst?
Allar þessar hugleiðingar bein-
ast í átt, sem ég held að ekki verði
komist lengur hjá að horfa í: að
koma upp leiksögusafni, líkt og
aðrar menningarþjóðir gera. I
fyrstu þarf það ekki að vera annað
en mjór mikils vísir. En þama
þurfa að vera ljósmyndir af leikur-
um og leiksýningum, af leikhúsum,
leikmyndir, líkön, búningar og leik-
munir, hljóðupptökur og mynd-
bandsupptökur. Ekkert af þessu
FÉLAGIÐ REYNST
HEILLADRJÚGT
ÞAÐ VAR á haustdögum árið
1941, sem nokkrir leikarar komu
saman á fundi í Iðnó og stofnuðu
sitt fyrsta stéttarfélag. Það hlaut
nafnið Félag íslenskra leikara.
Tuttugu og fjórum leikurum var
boðin þátttaka í þessum samtök-
um, en aðeins 16 þeirra mættu á
umræddan fund og teljast þeir því
vera stofnfélagar.
Á fundinum voru samþykkt
fyrstu lög félagsins, en í þeim
kemur glöggí fram markmið og
stefnumörkun samtakanna, en það
var að vinna að bættum kjörum
og aðbúnaði stéttarinnar, og enn-
fremur að velferð og þroska
íslenskrar leiklistar um alla
framtíð. Stofnfundur félagsins
var haldinn þann 22. september
1941 og er því Félag íslenskra
lcikara 50 ára.
egar litið er til baka yfir sögu
félagsins í hálfa öld verða á
vegi okkar nöfn nokkurra
manna, sem öðrum fremur hafa
varðar veginn og byggt upp þá fé-
lagsstarfsemi, sem reynst hefur
heilladijúg fyrir leikstarfsemina í
landinu á liðnum árum. Þeir sem
völdust í fyrstu stjóm félagsins og
hafa eflaust átt drýgstan þátt í öll-
um undirbúningi að stofnun þess,
voru menntaðir í dönskum leiklist-
arskóla, þ.e.a.s. hjá Konunglega
Haraldur Björnsson
Þorsteinn Ö. Stephensen
Lárus Pálsson