Morgunblaðið - 20.11.1991, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 20. NOVEMBER 1991
Minning:
~ • •
Þorsteinn O.
Stephensen
Fæddur 21. desember 1904
Dáinn 13. nóvember 1991
Fyrrverandi leiklistarstjóri Ríkis-
útvarpsins, Þorsteinn Ö. Stephen-
sen er látinn tæplega 87 ára að
aldri.
Þorsteinn var einn elstu manna
í frumhveijasveit Ríkisútvarpsins,
þar sem hann réðst til starfa 1935
og vann síðan óslitið til 1974, er
hann lét af störfum fyrir aldurs
sakir. Lengst af gegndi hann starfi
leiklistarstjóra, og hann lætur eftir
sig spor í menningar- og leiklistar-
sögu þjóðarinnar, sem eru mörgum
í minni og fennir vonandi ekki yfir.
Metnaður Þorsteins vegna stéttar
sinnar og átarfs var mikill. Hann
vildi gera útvarpið fullgildan aðila
að leiklistarflutningi, og hann skorti
ekki stálvilja og aðra hæfileika til
að gera drauma sína um það efni
að veruleika. Leiklistin var köllun
Þorsteins. Hann hafði notið náms
í listgrein sinni við skóla Konung-
lega leikhússins í Kaupmannahöfn
eins og fleiri kunnir leikarar á fyrri
hluta aldarinnar. Þorsteinn var fjöl-
hæfur maður. Hann var frábær ís-
lenskumaður í ræðu og riti, hafði
ágætan framburð, fullkomið brag-
eyra og kunni vel að yrkja, þótt
eigi legði hann skáldskap fyrir sig
nema glettnisvísur og samkvæmis-
bragi auk þess sem hann orti fyrir
börnin.
Vandvirkni og virðing fyrir við-
fangsefninu var annað einkenni
Þorsteins. Hann kastaði aldrei
höndum til nokkurs verks, en vand-
aði til alis eins og kostur var. Tii
þess sparaði hann hvorki erfiði né
ómak. Hann hélt á lofti virðingu
útvarpsins og raunar sjálfs sín á
svo sannfærandi hátt að einhveijum
kynni að hafa ofboðið og talið jaðra
við ofríki, en hann vildi sýna fyrst
og fremst menningarhlutverk út-
varpsins og hvílíkt gildi það hefur
fyrir þjóðina, ef rétt er á haldið.
Það er ástæða til að minna á þetta
nú á tíma óvissu, þegar mörg ís-
lensk menningarverðmæti eiga í
vök að veijast og allra veðra er von.
Gott er til þess að vita að Þor-
steinn skildi eftir hjá útvarpinu gild-
an sjóð, en þar mun að fínna þau
leikrit sem hann valdi til flutnings,
leikstýrði og lék í um 27 ára skeið.
Er þar mikinn fróðleik að finna um
leiklistarstarfsemi stofnunarinnar
og verður vonandi gaumur gefinn
af þeim sem vilja kynnast þróun
íslenskrar leikmenntar á þessari öld
mikilla umbrota og framfara.
Þess skal hér getið, að Þorsteinn
var mjög stéttvís maður og gætti
vandlega hagsmuna stéttarsystkina
sinna og var framarlega í forystu
samtaka þeirra. Hann hafði líka
næmt auga fyrir ungum rithöfund-
um sem tóku smám saman að leggja
sig eftir leikritagerð. Fengu nokkrir
þeirra fyrst birt verk sín í útvarpinu.
Hér er stiklað á stóru. Þorsteinn
Ö. Stephensen kom ákaflega víða
við á sinni veraldargöngu. Hann lék
mörg og ólík hlutverk bæði í út-
varpi og á leiksviði og loks í sjón-
varpi, var einn vinsælasti flytjandi
framhaldssagna og þó ennþá frem-
ur ljóða. Hann naut ómældra vin-
sælda útvarpshlustenda alla tíð, og
hafa víst fáum hlotnast slíkar.
Þorsteinn Ö. Stephensen var
höfðinglegur álitum og í fram-
göngu, meðalmaður á. hæð, þrek-
lega vaxinn, enda afrendur að afli.
— En „elli hallar öllum leik.” —
Hann bar sig lengst af vel í elli
sinni, þótt hann yrði stirðlegri í
hreyfingum en áður. Hann bar með
sér þokkafullt fas hvar sem hann
fór. Fáum var gefið sem honum að
bregða stórum svip á umhverfi sitt.
Hann háfði alist upp suður við
Skerjafjörð; — meira en hálfa öld
hafði hann síðan átt heimili sitt í
miðbæ Reykjavíkur í húsinu við
Laufásveg 4. Hann hafði gjörla
fylgst með þróun höfuðstaðarins
úr litlum bæ í nýja stóra borg, höf-
uðborg landsins, — lifað hér nánast
allar hreyfíngar sem gengið hafa
yfir borgina á þessari öld. Nú er
hann allur, en eftir lifa minningar
um listamann sem hreif samborg-
ara sína og landsmenn alla.'mann
sem allir báru kennsl á hvar sem
hann fór. Reykjavík hefur misst
drátt úr ásýnd sinni.
Konu Þorsteins, Dórotheu Guð-
mundsdóttur Breiðfjörð, sem lifir
mann sinn, votta ég innilega samúð
sem og börnum þeirra hjóna og
öðrum vandamönnum — Hvíli hann
í Guðs friði.
Andrés Björnsson
Við kveðjum í dag með söknuði
ástsælan félaga, frábæran leikara
og merkan frumheija, Þorstein Ö.
Stephensen. Með honum er fallinn
frá síðasti hvatamaðurinn að stofn-
un Félags íslenskra leikara. Hann
var einn frumkvöðlanna sem af eld-
móði og visku markaði stefnu nýrr-
ar atvinnustéttar í þessu landi.
Þessir menn hvikuðu hvergi þrátt
fyrir mótbyr, enda báiu þeir ein-
læga virðingu fyrir því lífsstarfi sem
þeir höfðu kosið sér.
Þorsteinn Ö. Stephensen var
fyrsti formaður Félags íslenskra
leikara og gegndi því starfi í sex
ár samhliða leiklistinni og öðrum
störfum. Hann lét sig æ síðan varða
málefni félags síns, stór sem smá
og miðlaði gjaman af þekkingu
sinni og reynslu til þeirra sem á
eftir komu. En Þorsteinn var braut-
ryðjandi á fleiri sviðum. Hann var
einn af stofnendum Starfsmannafé-
lags Ríkisútvarpsins og síðar fyrsti
leiklistarstjóri þeirrar stofnunar.
Þannig átti hann þátt í að efla leik-
list í landinu og einnig með því að
beijast fyrir áframhaldandi tilveru
Leikfélags Reykjavíkur er Þjóðleik-
húsið tók til starfa.
Þorsteinn Ö. Stephensen var
stórkostlegur listamaður og átti sér
glæstan leikferil á sviði, í sjónvarpi
og útvarpi. Hann var útvarpsleikar-
inn með hlýju röddina sem öll þjóð-
in kunni svo vel að meta. Undirrituð
er afar þakklát fyrir að hafa fengið
að vera samferða þessum merka
manni um hríð og fengið að upp-
götva að hlýjan var ekki aðeins í
röddinni.
Þorsteinn lifði þau tímamót er
Félag íslenskra leikara varð fimm-
tíu ára, 22. september sl. Því miður
var hann orðinn of veikburða til að
fagna með félögum sínum. En dótt-
ursonur hans og nafni, Þorsteinn
Guðmundsson, sem jafnframt er
nýútskrifaður leikari, flutti okkur
kveðju frá afa sínum í hátíðardag-
skrá í Borgarleikhúsinu. Hann var
hjá okkur í huganum þann dag —
og við hjá honum.
Félag íslenskra leikara sendir frú
Dórotheu, börnum þeirra Þorsteins
og fjölskyldum þeirra, einlægar
samúðarkveðjur. Félagsmenn fyrr
og síðar eiga Þorsteini Ö. Stephen-
sen mikið að þakka. Hans verður
minnst um ókomna tíð sem eins
fremsta merkisbera íslenskrar leik-
arastéttar.
F.h. Félags ísler.skra leikara,
Guðrún Alfreðsdóttir.
Kveðja frá Leiklistar-
skóla íslands
Það er ungri listmenntastofnun
mikilvægt að framúrskarandi lista-
menn láti sig varða það starf sem
þaV erilitinío ög' fniðli Uppíenriáhdi
listamönnum af reynslu sinni; hvetji
unga fólkið til dáða og gagnrýni
það af innsæi og ást á listinni.
Slíkur listamaður var Þorsteinn
Ö. Stephensen. Hann reyndi að láta
sig aldrei vanta á sýningar Nem-
endaleikhússins eða við skölaslit og
lagði á sig það erfiða ferðalag sem
það var orðið fyrir hann að ganga
stigana upp til okkar svo lengi sem
þess var nokkur kostur.
Fyrir þessa tryggð þökkum við
nemendur og kennarar Leiklistar-
skóla íslands honum, þökkum þann
styrk sem hann veitti okkur og fyr-
ir að vera okkur ómetanleg fyrir-
mynd í listrænu starfi.
Aðstandendum hans vottum við
samúð okkar. Blessuð sé minning
Þorsteins Ö. Stephensen.
Helga Hjörvar, skólastjóri.
Hún var ekki há í loftinu hnátan
sem stóð við spegilinn og skildi
ekkert í því að hún sá sig sjálfa í
speglinum. „Gáðu á bak við spegil-
inn,” sögðu frændur hennar sem
sátu og kímdu góðlátlega yfir litlu
stúlkunni. Stúlkan hlýddi og gáði
aftur og aftur en skildi ekki eðli
spegilsins, en hún man enn, rúmum
ljórum áratugum seinna, hve
frændumir hlógu innilega.
Þessir elskulegu frændur telp-
unnar, Stebbi og Steini, eru nú
báðir horfnir úr þessum heimi en
minningar um liðna atburði leita á
hugann. Steini lagði í sína hinstu
för í síðustu viku, en sú ferð er í
raun eini fasti punktur tilverunnar.
Hvenær við lútum sól þessa heims
hinsta sinni er okkur öllum hulið.
Litla hnátan við spegilinn hélt
áfram að stækka og þroskast en
hún var svo heppin að alast upp í
kjallaranum í Hólabrekku og í því
húsi var jafnan gestkvæmt. Ur eld-
húsglugga kjallarans mátti sjá fæt-
ur gestanna er á loftið komu og
mjög fljótt lærði stúlkan að þekkja
fætur og fótatak Steina er hann
kom í heimsókn og leið þá ekki á
löngu þar til hún þurfti aðeins að-
bregða sér á loftið. Alltaf voru
móttökurnar þær sömu. Hann fékk
koss á kinnina, hún fékk bros og
hlýtt handtak. Síðan var spjallað
saman og ávallt virtist Steini hafa
sömu áhugamál og litla frænkan.
Með tímanum fór hún að taka
strætisvagn til bæjarins og að lokn-
um sendiferðum var oft komið við
á Laufásveginum. Þar var alltaf
sama hlýleikann að fínna og þau
hjónin tóku litlu frænkunni sem
hátíðlegum gesti. Henni fannst líka
alltaf veisla á Laufásveginum þegar
hún var að dúka borð og bera fram
pönnukökur og jólaköku með mikl-
um rúsínum. A 17. júní var Laufás-
vegur 4 aðaihótel bæjarins, þar sem
allir voru velkomnir og glatt var á
hjalla. Þó er hápunktur minninga
stúlkunnar frá þessum þjóðhátíðar-
dögum þegar Steini rétti henni ann-
inn og sagðist vilja bjóða henni upp
í dans á Læjartorgi. Stolt og hreyk-
in af frænda sínum leiddi hún hann
eftir Lækjargötunni að dansstaðn-
um og henni fannst allir horfa á
þau. Slíkar sælustundir hefur stúlk-
an geymt með sér alla tíð. Áhuga
frænkunnar á leikritum og leikhús-
lífi má án efa rekja að einhveiju
leyti til samskipta hennar við
Steina. Það var setið við og fylgst
með útvarpsleikritum og ófáar voru
ferðirnar í gamla Iðnó og þá ekki
síst til að fylgjast með Steina í
nýjum hlutverkum. Oft tóku tárin
að renna ef frændi var misrétti
beittur og erfitt var að sætta sig
við hann í hlutverki-skúrka. Og hún
varð oft afbrýðisöm fyrir hönd Theu
ef hlutverkin kröfðust blíðuatlota
við konur. Það gekk nú of langt
að mati barnsins.
Með árunum fækkaði samveru-
stundunum en sambandið við
frænda sem náði að festa rætur á
æskuárum telpunnar hélst þó alla
tíð. Þar skipti mestu hlýjan og upp-
örvunin frá Steina og sem fyrr seg-
ir hafði hann alltaf áhuga á því sem
hún tók sér fyrir hendur. Það kom
best í ljós nú á síðustu vikum er
hún var að ljúka ákveðnum áfanga
í námi að hann vildi vita allt um
verkefnið og samgladdist henni á
lokadegi.
Það mætti draga upp margar
myndir úr dagbók minninganna en
hér verður látið staðar numið. Sæll
er sá er getur yljað sér við slíkar
minningar um góðan frænda.
Elsku Thea og fjölskylda. Inni-
legar samúðarkveðjur til ykkar
allra. Lokaerindi Sólarljóða verður
hinsta kveðja frænkunnar til Steina.
Hér við skiljumst
og hittast munum
á feginsdegi fira;
drottinn minn
gefi dauðum ró
en hinum líkn, er lifa.
Ingibjörg Einarsdóttir
Ég er ekki viss um, að við íslend-
ingar nútímans leiðum hugann
nægilega oft að því, hversu ótrúleg
viðreisn í listrænum og menningar-
legum efnum átti sér stað hér á
landi á fyrri hluta þessarar aldar.
Ef við reynum eitt andartak að
setja okkur í spor manna hér um
síðustu aldamót þá eru umskiptin
slík, að torvelt er fyrir okkur, börn
allsnægtanna, að gera okkur þau í
hugarlund. í myndlist, tónlist og
leiklist var þá ekki um annað að
ræða en fátæklegar tilraunir sem
sinnuleysi samtíðarinnar, vantrú
þjóðarinnar á eigin krafta, virtist
æði oft gera sitt besta til að drepa
niður. Þó fór það aldrei svo, að for-
ráðamönnum hins nýstofnaða leik-
félags í Reykjavík tækist ekki árið
1899 að kría út úr Alþingi og bæjar-
yfírvöldum ofurlitla hungurlús til
þess að létta á þeirri skuldabyrði
sem þá var að gera út af við félags-
skapinn eftir aðeins tveggja ára
úthald. Sá styrkur var að vísu ekki
sjálfsagðari en svo, að félagið þurfti
næstu árin alltaf að leggja nýja
umsókn fyrir hvert þing; ýmsir
þingmenn voru að sjálfsögðu vissir
um, að hér væri verið að kasta fjár-
munum á glæ. Þannig bjuggu
stjórnvöld sem sé að innlendri leik-
listarviðleitni um það leyti sem ný
öld var að ganga í garð. Aðeins
tæpum tveimur mannsöldrum síðar
er staðan algerlega breytt og öflug-
ur vísir fjölbreyttrar nútímamenn-
ingar runninn upp. Því miður er
íslensk menningarsaga tuttugustu
aldar enn óskrifuð og þeir fáir sem
hirða að leita svara við þeirri spurn-
ingu, hvað það var sem gerði þetta
kraftaverk að veruleika. En spurn-
ingin leitar sterkt á, þegar jafn
harkalega er sótt að menningarlegu
sjálfstæði okkar og nú er raunin á
og sérstaklega áleitin ætti hún að
verða þegar maður eins og Þor-
steinn Ö. Stephensen er borinn til
moldar.
Þorsteinn var nefnilega einn í
hópi þeirra miklu frumheija sem
við eignuðumst á fyrri hluta aldar-
innar í öllum aðalgreinum listanna
og það er mikilvægt, þegar ævi-
starf hans er hugleitt, að einskorða
það ekki við þann starfsvettvang
sem honum var kosinn. Á mótun-
arárum hans voru íslenskir lista-
menn ekki teknir að reisa þá múra
milli listgreina sem þeim hefur nú
tekist með góðum árangri að koma
upp, enda var barátta fyrir vel-
gengni Listarinnar — með stóru L-i
— þá barátta upp á líf og dauða.
Nú virðast of margir forkólfar lista-
manna líta á það sem aðalhlutverk
sitt að gæta þrengstu stéttarhags-
muna gagnvart menningarstofnun-
um og verður það því miður að
segjast alveg eins og er, að sú hags-
munagæsla eitrar listalíf sam-
tímans á miklu alvarlegri hátt en
fólk gerir sér almennt grein fyrir.
Á manndómsárum Þorsteins Ö.
þurftu menn hins vegar að beijast
fyrir því að stofnanir, sem héldu
uppi reglubundinni starfsemi og
gerðu leiklistarfólki kleift að helga
þessari köllun krafta sína, mættu
þrífast hér yfirleitt. Það þurfti að
beijast fyrir því að Þjóðleikhúsinu
yrði komið í höfn á 5. áratugnum,
síðan tók við barátta fyrir endur-
reisn Leikfélags Reykjavíkur eftir
að Þjóðleikhúsið var tekið til starfa,
innan Ríkisútvarpsins þurfti að
beijast fyrir því, að þar væri haldið
uppi öflugum leikritaflutningi og
rekin sjálfstæð leiklistardeild. í öll-
um þeim átökum tók Þorsteinn þátt
með afdrifaríkum og heilladijúgum
hætti, þessi mikli baráttumaður, þó
að þeirri sögu verði ekki gerð nein
skil hér og nú. Eins og allir sem
standa í langvinnum styijaldar-
rekstri hlaut hann sjálfur á stundum
að bíða tilfinnanlega ósigra og ugg-
laust skildi slagurinn eftir ör sem
mæddu. En Þorsteinn var ekki einn
þeirra manna sem hlaupa til af eld-
móði og missa svo móðinn við fyrsta
andbyr. Sem listamaður fór hann
einnig vaxandi eftir því sem á ævina
leið og stóð ugglaust á hátindinum
á árunum milli fimmtugs og sjö-
tugs, enda hafði hann þá að flestu
leyti betri skilyrði til að stunda list
sína en framan af ævi.
Þorsteinn Ö. Stephensen var einn
þeirra sjaldgæfu manpa sem geta
sameinað það að vera stjornendur
Þorsteinn Ö. Stephensen og Þorsteinn Gunnarsson í Browningþýðing-
unni. ‘ 1