Morgunblaðið - 20.11.1991, Síða 17

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 20. NÓVEMBER 1991
17
Villihunang, 1985-1986.
og leikarar; hann var með nokkrum
hætti dæmi um það sem Englend-
ingar kalla „actormanager” og var
þekkt fyrirbæri í ýmsum löndum á
nítjándu öld. Starf hans að leikhús-
rekstri og félagsmálum má vissu-
lega ekki gleymast, en í vitund þjóð-
arinnar var eðlilegt, að hann yrði
öllu öðru fremur leikarinn, sem á
sviði, í útvarpi og á seinni árum
sjónvarpi og kvikmyndum leiddi
fram persónur sem lifa í minning-
unni. Þegar ferill mikilhæfra leikara
er skoðaður vaknar ætíð sú spurn-
ing hvers konar manngerðir þeim
hafi látið best að skapa; á hvaða
sviðum mannlegrar sálar gáfa
þeirra hafi notið sín best. Það kann
að virðast erfitt að svara þeirri
spurningu, þegar í hlut á leikari sem
á að baki stærra persónusafn en
flestir íslenskir leikarar — safn sem
þar að auki er að talsverðu leyti
varðveitt á segulbandi, aðgengilegt
fræðimönnum og gagnrýnendum
framtíðarinnar. Þó er ekki hægt að
leiða hana með öllu hjá sér. Olík-
legt er ekki, að margir minnist
hans einkum sem dramatísks leik-
ara, enda stóðu stórbrotnir hug-
sjónamenn og andlegir leiðtogar
honum nærri; Brynjólfur biskup í
Skálholti, Arnas Arneus í íslands-
klukkunni, Róbert Belford í Marm-
ara Kambans eru dæmi um slíkt
og úr safni útvarpsins koma í hug-
ann menn eins og Stockmann lækn-
ir í Þjóðníðingi Ibsens og Galileo í
samnefndum leik Brechts. En svo
einkennilegt sem það kann að virð-
ast, þá lét honum ekki síður að
fást við fremur einfalda menn,
gjarnan úr alþýðustétt; menn án
mikillar skólagöngu sem höfðu
kannski því betur varðveitt með sér
óbrotið og upprunalegt hjartalag.
Mér hefur ávallt fundist, að það
hafi verið í slíkum mönnum sem
list hans sem leikara reis hæst.
Stundum er fullyrt, að einungis
mjög gáfaður leikari geti sýnt treg-
gáfaðan mann trúverðuglega á
sviði. Sé einhver fótur fyrir þeirri
kenningu þá hefur enginn íslenskur
leikari sannað hana betur en Þor-
steinn. Má þar nefna til þá Lenna
í Músum og mönnum Steinbecks
og Kranz birkidómara í Ævintýri á
gönguför, sem hann lék báða á
sviði við mikla hrifningu og síðar í
útvarpi. Eitt ríkasta einkenni hans
var þessi óviðjáfnanlega, persónu-
lega kímni, sem sjálfsagt opinberaði
mannlegt innsæi hans og greind
betur en flest annað. Sú kímni gat
sannarlega orðið háðsk, en átti ekki
til kaldrana eða grimmd; þegar
hlustað er á upptökur með honúm
er þvert á móti eins og hann taki
alltaf með hlýju, mér liggur við að
segja blíðu, á persónum sínum. 111-
menni eða menn haldnir einhverri
innri veiklun eða sjúklegum hugar-
klofningi — en þannig eru nú einu
sinni býsna mörg af þakklátustu
hlutverkum leiksviðsins — voru ekki
hans sterka hlið, enda var hann
húmanisti að lífsskoðun; ég held
að hann hafi ekki fundið jafn margt
illt í mannskepnunni og sumir af
meisturum Ieikbókmenntanna hafa
gert. En ég er einnig viss um, að
í bijósti hans bjó sterkur trúarlegur
strengur, sem gerði honum kleift
að lýsa þeim barnslega hreinleik
sálarinnar, sem er aðal heilagra
manna, á sannari og látlausari hátt
en nokkur annar íslenskur leikari
hefur getað gert. Um það vitna
skýrast pressarinn í Dúfnaveislu
Laxness, trúboðinn Líkafrón í
Snjómokstri Geirs Kristjánssonar
og Bjöm í Brekkukoti í kvikmynd-
inni af Brekkukotsannál.
Persónuleg kynni okkar Þor-
steins Ö. Stephensens hófust ekki-
fyrr en atvikin höguðu því svo, að
ég tók við starfi leiklistarstjóra
Útvarps fyrir tfu árum. Hann hafði
þá að mestu dregið sig í hlé frá
erli dagsins, enda aldurinn tekinn
að færast yfir og heilsan að bila.
Honum fannst vald sitt yfir rödd-
inni heldur ekki hið sama og áður
og var orðinn tregur til þess að
koma aftur að hljóðnemanum, þó
að stundum léti hann til leiðast,
þegar vel stóð á. Það var t.d. sérs-
takt ánægjuefni, að hann skyldi
geta tekið þátt í fyrsta útvarps-
leiknum sem var tekinn upp í nýju
leiklistarstúdíói Útvarpsins fyrir
rum árum, en síðast kom hann
fram í litlu þlutverki gamals manns
í flutningi Útvarps á Macbeth Will-
iams Shakespeares síðla hausts
1989. En þó að líkamlegur þróttur
færi dvínandi var hugurinn vakandi
sem fyrr. Þorsteinn átti þessa heið-
ríku hugsun sem fáum er gefin og
hann var meistari tilsvarsins, ekki
aðeins á leiksviðinu. Hann gjör-
þekkti þann jarðveg sem hann var
sprottinn úr og vissi fullvel hvaða
takmarkanir lífsstarfi hans höfðu
verið settar. Auðvitað bjó hann yfir
miklum skapsmunum, það duldist
engum sem kynntist honum, en
hann hafði lært að temja þá og
grunar mig þó, að þeirri glímu hafi
í rauninni seint verið lokið. í fari
hans mátti finna mikið stolt og
mikla auðmýkt, hvassan skilning,
og afar hlýlega góðvild, andstæður
sem einungis yfirburðarmönnum er
gefið að sameina og lifa með.
Síðasta spöl ævinnar var oft
þungt fyrir fæti og ég hygg að
lausnin hafi að lokum verið orðin
langþráð. En Þorsteinn var svo lán-
samur að eiga stóra og samhenta
fjölskyldu sem stóð þétt við hlið
honum, þó að eðlilega reyndi þar
mest á konu hans, Dórótheu, en
hún er ein þeirra sem ellin virðist
ekki geta unnið á og yngjast með
hækkandi aldri. Það var einstakt
að sjá með hvílíkri alúð og um-
hyggju hún hlúði að bónda sínum
í allri raun hans, og til hennar og
fjölskyldunnar leitar hugurinn nú,
þegar gangan langa er á enda.
Jón Viðar Jónsson
Kveðja frá Leikfélagi
Reykjavíkur
Með Þorsteini Ö. Stephensen,
leikara og fyrrum leiklistarstjóra,
er fallinn frá einn mesti höfuðsnill-
ingur íslenskrar leiklistar.
Þorsteinn var í hópi þeirra fram-
sýnu manna sem ákváðu að halda
starfsemi Leikfélags Reykjavíkur
áfram þegar raddir voru uppi um
að leggja það niður eftir að Þjóðleik-
húsið tók til starfa 1950. Má leiða
getum að því að minna hefði orðið
úr starfi félagsins ef hans hefði
ekki notið við á þeim árum og þó
ekki væri fyrir annað stendur Leik-
félag Reykjavíkur í ævarandi þakk-
arskuld við Þorstein Ö. Stephensen.
En þó að Þorsteinn væri alla tíð
mikill Leikfélagsmaður og bæri hag
félagsins fyrir bijósti, skildu leiðir
um tíma þegar hann sagði sig úr
félaginu vegna skoðanaágreinings
við ráðamenn þess. Það kom þó
ekki í veg fyrir að hann léki hjá
félaginu áfram og vildi veg þess
sem mestan og þar kom að hann
gekk aftur í Leikfélag Reykjavíkur
sem fagnaði honum einlæglega og
gerði hann þegar í stað að heiðurs-
félaga sínum.
Hér stendur ekki til að rekja lífs-
hlaup Þorsteins Ö. Stephensen né
reyna að gera skil því mikla starfi
sem hann lagði af mörkum fyrir
leiklistina í landinu. Hann var lengi
einn af burðarásum Leikfélags
Reykjavíkur og formaður félagsins
um skeið. Hann var einn af stofn-
endum og fyrsti formaður Félags
íslenskra leikara og lét sig málefni
þess alltaf miklu varða. Þá var hann
fyrsti leiklistarstjóri Ríkisútvarps-
ins og lagði grunninn að því sem
nú er stundum kallað stærsta leik-
hús þjóðarinnar.
En hér er aðeins fátt eitt nefnt
af störfum Þorsteins í þágu ís-
lenskrar leiklistar og ótalið það sem
mestu varðar; sem leikari átti Þor-
steinn Ö. Stephensen ekki sinn líka
og má fullyrða að enginn hafi leik-
ið sig inn í hug og hjörtu þjóðarinn-
ar eins og hann.
Leikfélag Reykjavíkur hefur
lengst af átt tilveru sína undir lista-
mönnum sínum sem hafa sett
markmið leiklistarinnar ofar öllu
öðru og hagsmuni Leikfélagsins
ofar sínum eigin. Einn af þeim var
Þorsteinn Ö. Stephensen og Leikfé-
lagsmenn minnast hans með djúpri
virðingu o g þökk fyrir hans ómetan-
lega starf.
Sigurður Karlsson
Þá er hann allur, einn af máttar-
stólpum íslenskrar leiklistar um
’ár‘aiú£r,' Þotístélnn Ö. SteþheVis'eHí
Skarð hans verður ekki fyllt í bráð,
slík var fjölhæfni þessa stórbrotna
leikara og leikhúsmanns. Þorsteinn
var meðal þeirra fyrstu, sem sigldu
utan og stundaði leiklistarnám, var
við Konunglega leikhúsið í Kaup-
mannahöfn 1934-35. Hann starfaði
sem þulur við Ríkisútvarpið eftir
heimkomuna og varð síðar fyrsti
leiklistarstjóri þess. Því starfi
gegndi hann af metnaði, dirfsku og
ósérhlífni allt þar til hann lét af
störfum fyrir aldurs sakir um miðj-
an áttunda áratuginn'.
Eins og alþjóð er kunnugt stjórn-
aði Þorsteinn ekki aðeins deildinni,
heldur.gjarnan leikritum líka, þýddi
og lék og varð með tímanum og
reynslunni fremsti útvarpsleikari
okkar. Hann skóp þar ógleymanleg-
ar persónur í tuga- og jafnvel
hundraðatali. Hin hlýja og vinalega
rödd hans tældi mann að útvarps-
tækinu strax á barnsaldri. En Þor-
steinn varð með tímanum ekki ein-
ungis rödd í útvarpi, heldur einn
af föstu punktum tilverunnar,
óbrigðull þáttur í heimilislífi lands-
manna í áratugi, merkur kapítuli í
íslenskri samtímasögu.
Þorsteinn hóf að leika hjá Leikfé-
lagi Reykjavíkur eftir heimkomuna
frá Danmörku, sigldur og menntað-
ur leikari. Meðal fyrstu hlutverka
hans þar voru Jeppi á Fjalli og
Dagur Vestan í Straumrofi Lax-
ness. Þegar Þjóðleikhúsið var opnað
1950 litu margir svo á, að nú hefði
Leikfélag Reykjavíkur eignast eigið
leikhús og æskilegast væri að
leggja félagið niður. Þorsteinn skip-
aði sér þá í hóp þeirra, sem ákváðu
að starfa áfram hjá Leikfélagi
Reykjavíkur, hann lék að vísu í
opnunarsýningum Þjóðleikhússins
Björn hreppstjóra í Fjalla-Eyvindi
og Arnas Arnæus í Íslandsklukk-
unni. Síðat' átti hann eftir að koma
nokkrum sinnum við á sviði Þjóð-
leikhússins, síðast í hlutverki Jóns
alþingismanns í Uppreisninni á
ísafirði.
Hann lék þó aðallega hjá Leikfé-
lagi Reykjavíkur, svo til óslitið allt
fram til 1970 og gegndi auk þess
formennsku og stjórnarstörfum, var
m.a. formaður félagsins í tvígang.
Við vígslu Borgarleikhússins var
Þorsteinn gerður að heiðursfélaga
Leikfélags Reykjavíkur og síðustu
ár ævinnar naut hann heiðurslauna
listamanna.
I hinu fjölskrúðuga manngerða-
safni sem Þorsteinn hefur lífgað á
leiksviðinu svo ógleymanlegt verður
þeim, er sáu, eru m.a. Lenni í leik-
ritinu Mýs og menn, Róbert Belford
í Marmara, Krans kammerráð í
Ævintýrinu, Jean Valjean í Vesal-
ingunum, Þorleifur alþingismaður í
Kjarnorku og kvenhylli, gamli mað-
urinn í Stólunum og Firs í Kirsu-
bétjagarðinum, Tvíýegis hlaút Þor-
st’einn ‘SilfuríáAi'pánn, 'viðúrkenn-
.mnu
ingu íslenskra leikgagnrýnenda:
fyrir leik sinn sem Crocker-Harris
í Browning-þýðingunni 1957 og
fyrir pressarann í Dúfnaveislu Lax-
ness 1966. í báðum þessum hlut-
verkum nutu sín til hlítar helstu
kostir hans sem leikara, það hversu
heill og sannur hann ætíð var, ein-
lægur og eðiilegur, hann kunni þá
list öðrum betur að láta hveija setn-
ingu hljóma sem væri hún að kvikna
í fyrsta sinn á sviðinu þá stundina,
hugsuð af viðkomandi persónu og
óhugsandi í munni annarra.
Eg átti því láni að fagna að starfa
undir stjórn Þorsteins á leiklistar-
deild útvarps um skeið og varð það
upphafið að einstaklega ánægju-
legri samvinnu okkar á sviði leiklist-
arinnar. Sem leikstjóri leikstýrði ég
honum iðulega í útvarpi, þótt aldrei
færi á milli mála hvor lærði meira
á þeirri samvinnu, slíkur reynslu-
brunnur var hann úr að ausa. Það
var skeiomtileg tilviljun og þó
kannski ekki algjör tilviljun að hann
lék aðalhlutverkið hjá mér í síðasta
útvarpsleikriti, sem tekið var upp í
húsnæði leiklistardeildarinnar á
Skúlagötunni og einnig í fyrsta leik-
ritinu sem tekið var upp í hinu
nýja og glæsilega leiklistarstúdíói
útvarpshússins við Efstaleiti. Þá var
líka skálað í sherrí, sem annars tíðk-
aðist nú ekki á þeim bæ.
Þegar litið er yfir feril Þorsteins
sem leikara, leikstjóra og leikhús-
stjóra í stærsta leikhúsi þjóðarinn-
ar, útvarpsleikhúsinu, er með ólík-
indum hve stórhuga og framsækinn
hann hefur verið. Fyrir hans til-
stilli var ráðist í hvert stórvirki leik-
bókmenntanna á fætur öðru. Hann
sannaði að einungis það besta er
nógu gott. Hafði mótandi og mennt-
andi áhrif á heilu kynslóðirnar með
verkefnavali sínu og listflutningi.
Það var mérkilegt tímanna tákn
eftir á að hyggja,' að maður skyldi
sitja límdur við útvarpstækið, tólf
ára gamall, þijár vikur í röð og
hlusta á harmleik Eugene O’Neill:
Eigi má sköpum renna, og síðan
var ekki um annað meira rætt í
skólanum næstu daga, því að allir
höfðu hlustað á þetta magnþrungna
verk, og við vorum 12 ára! Slíkur
var máttur útvarpsins og listarinn-
ar.
Þorsteinn var skarpgreindur
maður, víðsýnn og réttsýnn. Frá
honum stafaði, á sviði sem utan
sviðs, óvenjulegri hlýju, mann-
gæsku og mannviti. Ekki var hann
mikill hávaðamaður en hafði ætíð
sitt fram, með festu, sjálfsögðum
skynsemisrökum og skapþunga, ef
á þurfti að halda.
Hann var ekki í hópi þeirra sem
kjósa lúðraþyt og söng um eigið
ágæti, enda var margreynt að gera
um hann bæði útvarps- og sjón-
vafpsþætti en án árangurs. Eg veit
| um ejijn sjík^n var til
útsendingar og mikil vinna hafði
verið lögð í, m.a. viðtöl við Þorstein
sjálfan en á síðustu stundu stöðvaði
hann þáttinn, hvort sem það nú
getur flokkast undir hógværð eða
gikkshátt.
Oft var ég búinn að leggja að
honum að hann festi á blað allan
þann ótæmandi fróðleik íslenskrar
leiklistarsögu sem hann sjálfur
hafði skapað og lifað eða hann léti
skrá ævisögu sína, en allt var það
á sömu bókina lært. Reyndar held
ég að Þorsteinn hafi verið heldur
feiminn maður, eins og reyndar svo
margir leikarar, sem fremur kjósa
að blómstra og breiða úr sér í líki
annarra. Hann var sannur sjéntil-
maður, þar sem saman fóru hóg-
værð og reisn. Gat verið ótrúlega
háðskur og meinhæðinn í orðum
en alltaf með þessari yndislegu
kímni eða bara bliki í auga, sem
dró úr þunga ummælanna eða gerði
þau enn eitraðri eftir því hvort
menn kusu. Og svo þessi þurri en
hlýi hlátur. Sem nú hljómar aðeins
í minningunni.
En útvarpsleikinn eigum við.
Þessi grein leiklistarinnar hefur þá
ánægjulegu sérstöðu fram yfir
sviðsleikinn, að hún er til varðveitt
í sinni upprunalegu mynd. Þar eiga
komandi kynslóðir dýrmætan ijár-
sjóð úr að ausa.
Við hjónin sendum Theu og af-
komendum þeirra Þorsteins innileg-
ustu samúðarkveðjur og allt fyrr-
verandi samstarfsfólk í Þjóðleikhús-
inu sendir einnig hugheilar kveðjur
sínar. En syrgjum ekki, heldur
gleðjumst yfir að hafa notið þeirrar
gæfu að vera samtíma þessum
djarfhuga og fjölhæfa listamanni
og fengið að njóta hans lífs lifandi.
Blessuð sé minning hans.
Stefán Baldursson
Látinn er á góðum og virðulegum
aldri nestorinn í íslenskri leiklist,
Þorsteinn Ö. Stephensen.
Þorsteinn var löngum oddviti
sinna félaga — fyrsti formaður Fé-
lags ís]. leikara, fyrsti leiklistar-
stjóri Útvarpsins, fyrsti formaður
Starfsmannafélags Útvarpsins, for-
maður Leikfélags Reykjavíkur á
ögurstund og því var það vænt, að
hann fékk að lifa að skipa heiðurs-
flokk íslenskra listamanna sem full-
trúi okkar sem höfum fylkt okkur
undir merki Thalíu.
En reyndar hafði hann ævinlega
verið höfðingi í okkar augum — ef
ekki endilega höfðingi á friðarstóli,
því að sögufölsun væri að segja,
að stundum hafi ekki blásið um
Þorstein, enda maðurinn með heitt
skap, sterkan vilja, skýrt mótaðar
skoðanir, stundum þunga þykkju
eða ósveigjanleika hugsjónamanns-
ins. Þorsteinn bjó líka yfir skörpum
gáfum, mikilli mannlegri hlýju og
hárfínni, stundum hárbeittri kímni.
Ég kynntist Þorsteini fyrst, eins
og reyndar öll þjóðin, þegar hann
stóð fyrir útvarpsleikhúsinu á
stríðsárunum — á þeim tíma, þegar
helstu verk heimsbókmenntanna
voru tíðir gestir á öldum ljósvak-
ans; í starfi sínu sem leiklistarstjóri
fylgdi Þorsteinn nefnilega skýrri
menningarstefnu. Manninn sjálfan
sá ég fyrst í samkvæmum hjá forn-
vini hans, Lárusi Blöndal bóka-
verði, og síðan í húsi foreldra
minna, ekki síst eftir að faðir minn
hafði komið á fót því sem hann
kallaði leikflokk sinn, en sá hópur
flutti Hávamál, Lilju, Völuspá og
önnur gömul stórverk okkar bók-
mennta; þarna voru, auk Þorsteins,
Lárus Pálsson, Finnborg Örnólfs-
dóttir, Alda Möller, Arndís Björns-
dóttir, Herdís Þorvaldsdóttir, Einar
Pálsson, Róbert Arnfinnsson að mig
minnir og ugglaust fleiri.
Seinna, eftir að ég var kominn í
nám í fræðunum og farinn að þreifa
fyrir mér í leikstjórn í Svíþjóð, þá
kom til tals ég stýrði sýningu hjá
Þorsteini í útvarpinu og jafnvel
reyndi fyrir mér með þýðingar. „Ég
vil þá hafa það eitthvað bitastætt,”
sagði ég í oflæti æskunnar. „Já,
viltu þá ekki þýða The Lady is not
for burning eftir Christopher Fry,”
spurði Þorsteinn. Ég skildi um leið
og skall í tönnum, og enn í dag