Morgunblaðið - 05.07.1992, Blaðsíða 17

16
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. JÚLÍ 1992
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. JÚLÍ 1992
17
Jttttgt Útgefandi utWhifrlfe Árvakur h.f., Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmif Gunnarsson.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórnarfulltrúi Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Miklibankí og
Barentshaf
Alvarleg tíðindi hafa borizt
frá Kanada, þar sem
stjómvöld hafa ákveðið að
banna allar þorskveiðar á norð-
anverðum Miklabanka næstu
tvö árin. Til þessa neyðarúrræð-
is er gripið til að koma í veg
fyrir algjört hrun þorskstofns-
ins. Á Miklabanka hafa um ald-
ir verið talin einhver gjöfulustu
fískimið sem þekkjast í heimin-
um, en nú er svo komið að
þorskstofninn þar er að hruni
kominn vegna rányrkju.
Ákvörðun kanadísku ríkis-
stjómarinnar er að sjálfsögðu
mikið áfall fyrir byggðimar,
sem næstar em miðunum, Ný-
fundnaland og Labrador, og
hætta er á mikilli röskun eða
jafnvel eyðingu heilla byggða
þar um slóðir. Talið er að þorsk-
veiðibannið bitni á um 20 þús-
und sjómönnum og fískvinnslu-
fólki í 400 byggðum. Þetta fólk
hefur brugðist hart gegn
ákvörðun stjómarinnar, sem
kemur strax til framkvæmda.
og fengu sjómenn eina viku til
að taka veiðarfæri sín úr sjó.
Þeir telja ekki réttlátt að þeir,
sem lengi hafa varað við ofveiði
og krafíst vemdunaraðgerða,
skuli fyrst og fremst fá skell-
inn. Þá telja þeir bætumar, sem
þeim em boðnar, alltof litlar.
Það hefur lengi verið vitað,
að um ofveiði hefur verið að
ræða á miðum Miklabanka, en
þar hefur verið erfítt að grípa
til ráðstafana sem duga. M.a.
vegna þess að hluti hrygningar-
slóðar á þessum víðfeðmu físki-
miðum er utan 200 sjómílna
markanna, þannig að Kanada-
stjóm hefur talið sig eiga erfítt
um vik samkvæmt alþjóðalög-
um. Fyrr í vetur urðu talsverðar
deilur milli hennar og Evrópu-
bandalagsins, en í febrúar
bannaði Kanadastjóm allar
veiðar stærri togara úr þorsk-
stofninum. Deilan leystist að
lokum þegar EB ákvað að
draga skipin af miðunum,
a.m.k. tímabundið. Um aldir
hafa íjölmargar þjóðir stundað
hin gjöfulu mið Miklabanka og
virtist lítið láta á sjá lengi vel
en þegar veiðiskipin stækkuðu,
ryksuguskipin komu til sögunn-
ar, fór ofveiði að magnast.
Það er ekki aðeins við strend-
ur Nýfundnalands sem brestur
er í þorskveiðinni. Þorskveiði
hrandi í Barentshafí og það
sama má segja um Norðursjó
og Eystrasalt. Aflinn hefur
dregist saman á íslandsmiðum
þrátt fyrir margvíslegar vemd-
unaraðgerðir um árabil. Nú
stendur ríkisstjórnin frammi
fyrir þeirri erfiðu ákvörðun að
ákveða aflakvótann, en sem
kunnugt er hefur Hafrann-
sóknastofnun lagt til að þorskk-
vótinn verði enn minnkaður í
190 þúsund tonn á næsta
kvótaári og í 175 þúsund tonn
næstu tvö ár þar á eftir. Miklar
umræður fara nú fram um
málið í þjóðfélaginu og sitt sýn-
ist hveijum, enda miklir hags-
munir í húfí, ekki aðeins fyrir
sjávarútveginn heldur þjóðfé-
lagið allt.
í tengslum við þessa umræðu
má benda á þá staðreynd, að
vegna hrans á þorskveiðum í
Barentshafí vora þær meira og
minna stöðvaðar um nokkurra
ára skeið. Nú hefur þorskstofn-
inn þar náð sér aftur að því er
virðist og bæði Norðmenn og
Rússar hafa aflað þar vel.
Veiðikvóti er áfram í gildi til
öryggis, en sjómenn telja þorsk-
stofninn geta gefíð af sér miklu
meiri veiði en heimiluð hefur
verið, svo vel hafí hann tekið
við sér á ný.
Þessi tvö dæmi, hran þorsk-
stofnsins á Miklabanka og upp-
bygging hans í Barentshafi, era
alvarlegt umhugsunarefni fyrir
okkur Islendinga þessa dagana.
Það er fráleitt fyrir okkur að
taka nokkra áhættu með auð-
lind þjóðarinnar, sem hún bygg-
ir lífsafkomu sína á, þjóðfélagið
þyldi ekki algjört þorskveiði-
bann í tvö ár. Þá er betra að
taka á sig tímabundna erfíð-
leika á meðan við eram að
byggja fískistofnana upp á ný.
steini sögunnar og ástæðulaust að
vekja upp þann draug á ný, enda
fullyrðir Jeltsín að marxismi eigi
ekki afturkvæmt í Rússlandi — og
betur að satt sé. Helzta vonin um
lækkaðan kostnað í heilbrigðiskerf-
inu, svo enn sé á það minnzt, er
þekking og framfarir; auk aðhalds
sem nú er reynt að efla. Með nýrri
tækni í skurðaðgerðum er nú þegar
hægt að stórlækka útgjöld til heil-
brigðismála. Ný tæki og hæfni ein-
staklinga munu ráða úrslitum um
virkni velferðarkerfisins því enn
trúum við því unnt sé að reka það
án sukks og sóunar; án yfirvofandi
gjaldþrots. Ný tækni ýmiskonar
styttir sjúkrahúslegu, dregur úr
sársauka sjúklinga — og útgjöldum
spítalanna. Lausnin felst í þekkingu
og samræmdu átaki þeirra sem hlut
eiga að máli. Það er ekki óhyggi-
legt að taka tillit til aðstæðna. En
á það skortir. Pólitískar ákvarðanir
eiga ekki að valta yfir verðmæti,
heldur hlú að þeim. Við eigum að
endurbæta heilbrigðiskerfið með
kerfisbundnu átaki, ekkisízt þeirra
sem við það starfa.
Við höfum enn frest, en þó ein-
ungis gálgafrest einsog nú háttar.
Það er raunar meira í húfí en svo
hægt sé að trúa pólitíkusum og
embættismönnum einum fyrir því
sem breyta þarf. Við þurfum að
gera út á hugarfar hugsjónamanna;
þeirra sem þekkja stytztu leiðina
milli þekkingar og hagkvæmni;
menntaðra einstaklinga sem kunna
sitt fag og breyta þekkingu í hag-
vöxt. Við eigum nóg af slíku fólki.
Sumt af því vinnur mikilvæg störf
í gróðurhúsum einstaklingshyggj-
unnar og má þar nefna krabba-
meinsfélög og Hjartavemd. M.
(meira næsta sunnudag.)
EN SNÚUM
• okkur að öðru
og tökum upp þráðinn
þarsem frá var horfið.
Vinstri menn ættu
að taka Krist sér til
fyrirmyndar. Zakkeus
var lítill en Kristur sá hann í mann-
þrönginni. Og meistarinn kom í hús
þessa bersynduga manns einsog og
ekkert væri. Vinstri menn ættu
ekki að forðast bersynduga hægri
menn. Þeir ættu að skimast eftir
þeim í mórbetjatrénu og ganga
fagnandi til fundar við þá í húsi
þeirra; þ.e. verkum þeirra ef þau
skipta einhverju máli á annað borð.
Það gerir ekkert til þóað þeir séu
litlir einsog Zakkeus. Við erum
hvorteð er öll svo lítil þama i mann-
þrönginni.
Mér er ekki kunnugt um að borg-
aralegt fólk fúlsi við góðum lista-
mönnum af þeirri ástæðu einni að
þeir eru sósíalistar, hvaðsem það
merkir úrþvísem komið er. Sjálfur
er ég ekki alinn upp undir því ask-
loki. Eitthvert mesta ævintýri lífs
míns er Unnskiptingastofa Þór-
bergs.
ÞAÐ SEM ER NÝTILEGT
• í marxismanum hefur vaxið
og blómgazt í velferðarríkjum lýð-
ræðislanda. Mér er nær að halda
að Marx sjálfur hefði tekið vel þess-
ari ábendingu, ef hann hefði lifað
nú og við þær aðstæður sem við
þekkjum. Þótt karlinn hafí boðað
hörku og pólitískt miskunnarleysi á
sínum tíma, hefði hann örugglega
ekki hreykt sér af einræðisbrölti
lærisveinanna í kommúnistaríkjum
einsog Kúbu og Kína, en þar eru
arftakar Stalins enn við stjómvöl
og miðstýra gúlaginu. Ætli Marx
gamli hefði ekki hall-
að sér að einhverskon-
ar „velferðarsósíal-
isma“ sem nú er að-
vísu á heljarþröminni
og fer einsog mein-
vörp um óvarið og
margspillt kerfí bogaralegrar
mannúðarhyggju. Hún er aðvísu
góðra gjalda verð og önnur betri
hugsjón óþekkt. En hún kallar á
svigrúmsmeira kerfí en við nú búum
við og endumýjunarkraft einstakl-
ingsins, hæfileikar hans em mestu
verðmæti sem þjóðfélagið á. Við
eigum að leysa afl hans úr læð-
ingi; metnað hans og mannúð. Nátt-
úran leyfír frávik innan lögmála
sinna, svo okkur er engin vorkunn.
Við eigum að þola svigrum, jafnvel
talsvert frelsi, innan velferðarkerf-
isins, þótt nauðsynlegt sé að varð-
veita það sem slíkt. Annars staðnar
það í viðmiðunarlausa sjálfsaf-
greiðslu. Það má ekki gerast, því
þá deyr það úr uppdráttarsýki. Það
yrði ægilegt slys því velferðarhjálp-
in og heilbrigðisþjónusta eru ein-
hver bezta arfleifð okkar.
Við eigum tilaðmynda að leyfa
starfsfólkinu á Landakoti að einka-
væða einstakar deildir spítalans í
stað þess að breyta honum í biðsal
dauðans. Við eigum að einkavæða
sem flestar þjóðnýttar stofnanir,
hvaðsem möppudýrin segja. í þýzka
alþýðulýðveldinu gamla sem Þjóð-
veijar smyggluðu hljóðalaust inní
Evrópubandalagið er verið að
einkavæða mörghundruð fyrirtæki
og stofnanir á mánuði hveijum,
svoað okkur ætti ekki að vera vork-
unn. Einstaklingar kunna betur til
verka og hafa meiri áhuga á fram-
förum en staðnað kerfí. Sósíalismi
liggnr nú undir mosagrónum leg-
HELGI
spjall
IFYRRADAG, FIMMTUDAG,
flutti Margrét Thatcher, fyrrum
forsætisráðherra Breta, jóm-
frúrræðu sína í lávarðadeild
brezka þingsins. í raéðunni
gagnrýndi hún Maastricht-sam-
komulagið enn einu sinni harð-
lega, hvatti til þess að brezka
þjóðin fengi að greiða atkvæði um það og
gaf til kynna að hún mundi greiða at-
kvæði gegn því í lávarðadeildinni. Jafn-
framt tók hún upp hanzkann fyrir Dani
og varaði við því að þeir yrðu beittir ein-
hvers konar þrýstingi vegna afstöðu þeirra
til samkomulagsins.
Morgunblaðið skýrði frá því í gær, föstu-
dag, að símakönnun sem þýzk sjónvarps-
stöð hefði gert daginn áður benti til að
mikill meirihluti Þjóðveija væri andvígur
Maastricht-samkomulaginu, en því var
sem kunnugt er hafnað i þjóðaratkvæða-
greiðslu í Danmörku í byijun júnímánaðar.
í maímánuði sl. skrifaði Margrét
Thatcher grein í evrópska vikublaðið The
European, þar sem hún lýsti miklum efa-
semdum um Maastricht-samkomulagið.
Hún sagði að samkomulagið mundi ekki
tryggja og efla lýðræðislega stjómarhætti
heldur flytja mikil völd og áhrif frá ríkis-
stjórnum aðildarlandanna til miðstýrðs
skrifstofukerfis. í því fælist samkomulag
um einn gjaldmiðil, sem Bretar hefðu að
vísu fyrirvara á en einn gjaldmiðill þýðir
'sömu vexti, sömu peningastefnu, sömu
efnahagsstefnu og að lokum einn efna-
hagsmálaráðherra, sagði Thatcher og
bætti því við að yfírráð yfír efnahags-
stefnu og peningastefnu væri kjaminn í
lýðræðislegum stjórnarháttum, sem
byggja á þingræði.
Málflutningur Margrétar Thatcher og
afstaða Dana em ekki einu merki þess að
á ýmsu gangi í sameiningarþróuninni í
Evrópu. Framkvæmdastjórn Evrópu-
bandalagsins í Bmssel virðist vera að átta
sig á því að hún hefur farið of hratt yfír
sviðið og að ekki dugar að sameina Evr-
ópu hraðar en almenningur í einstökum
aðildarríkjum Evrópubandalagsins sættir
sig við. Að því vék Thatcher raunar einnig
í ræðu sinni í lávarðadeildinni. Eftir at-
kvæðagreiðsluna í Danmörku talar Delor,
forseti framkvæmdastjórnar EB, í allt
annarri tóntegund en hann hefur gert fram
til þessa. Ekki eingöngu vegna afstöðu
Dana heldur líka vegna þess að í ýmsum
öðmm aðildarríkjum EB gætir efasemda
um Evrópuþróunina, þótt samkomulagið
hafí verið samþykkt með miklum meiri-
hluta atkvæða á írlandi. Ljóst er að brezki
íhaldsflokkurinn er þrælklofinn í málinu
eins og m.a. hefur mátt marka af yfírlýs-
ingum Thatcher síðustu daga. Sennilega
er minnihluti þingflokks íhaldsmanna að
baki henni en samt nægilega stór minni-
hluti til að valda verulegum vandræðum.
Að þessu er vikið hér vegna þess að
senn hefíast miklar umræður um þá samn-
inga sem við höfum gert um aðild að hinu
Evrópska efnahagssvæði. Fleiri raddir
hafa komið fram að undanfömu en áður
um að við eigum að stíga skrefið til fulls
og óska eftir aðild að Evrópubandalaginu.
Talsmenn þeirra skoðana tala gjarnan á
þann veg að sameiningarþróunin í Evrópu
sé óstöðvandi og í þeim efnum sé brautin
bein og breið. Við fslendingar gætum misst
af einhveiju ef við sláumst ekki í hóp með
öðrum EFTA-ríkjum, sem hafa lýst yfír
því að þau muni sækja um aðild.
Því fer hins vegar fjarri að brautin sé
bein og breið til sameiningar Evrópu. Nær
er að halda því fram að Evrópa öll sé í
miklu uppnámi og þá er ekki bara átt við
aðildarríki Evrópubandalagsins heldur
einnig önnur Evrópuríki, þ. á m. fyrrum
leppríki Sovétríkjanna og fyrrum lýðveldi
Sovétríkjanna. Þar sem óhjákvæmilegt er
að ástandið í Evrópuríkjunum í austri hafí
áhrif á þróun mála innan Evrópubanda-
lagsins er ekki fráleitt að halda því fram
að þau ríki sem sækja um aðild að Evrópu-
bandalaginu nú geti staðið frammi fyrir
allt öðruvísi ríkjabandalagi þegar nálgast
aldamótin.
Kostir þess að Evrópuríkin sameinist
um einn gjaldmiðil hafa mjög verið til
umræðu og þá ekki sízt eftir að Maastricht-
samkomulagið var gert. En nú heyrast þær
raddir frá sérfræðingum í efnahagsmálum
að einn gjaldmiðill í Evrópu muni ekki
hafa í för með sér efnahagslegan ávinning
fyrir Evrópuríkin og að raunar megi búast
við að í sumum tilvikum geti hann haft
neikvæð áhrif fyrir einstök aðildarríki
bandalagsins. Þess vegna sé eini raunveru-
legi ávinningur af einum gjaldmiðli póli-
tískur.
Þegar horft er yfír sviðið allt er ljóst
að enginn stjórnmálamaður í Evrópu,
hversu áhrifamikill sem hann kann að
vera í dag, getur haft uppi nokkrar fullyrð-
ingar um það hvernig Evrópa þróast á
næstu árum fram til aldamóta og á fyrstu
árum nýrrar aldar. Fyrir smáþjóðir getur
einmitt verið hyggilegast að bíða og sjá
hver þessi þróun verður. Þess vegna er
samningurinn um Evrópska efnahags-
svæðið svo mikilvægur fyrir okkur íslend-
inga. Hann tryggir viðskiptahagsmuni
okkar í Evrópu á næstu árum, sem er það
sem mestu máli skiptir. En jafnframt er
nauðsynlegt að við höfum heildarmyndina
í huga í þessum umræðum. Öryggismálin,
sem hafa verið lykilþáttur í utanríkispóli-
tík okkar síðustu áratugi, eru einnig í
deiglunni, svo og afstaða Bandaríkja-
manna til Evrópu. Við höfum átt svo náið
samstarf við Bandaríkin að það skiptir
verulegu máli fyrir okkur hvernig þau
tengsl þróazt.
Upplausnin
í austur-
hluta Evr-
ópu
AUSTURHLUTI
Evrópu er bersýni-
lega í mikilli upp-
lausn. Verst er
ástandið í fyrrum
lýðveldum Júgó-
slavíu en ekki má
mikið út af bregða
til þess að sams konar ástand skapist víða
í fyrrum lýðveldum Sovétríkjanna. Sú til-
fínning er augljóslega sterk meðal ráða-
manna í sumum þessara ríkja að Vestur-
lönd hafí fyllst fögnuði yfir falli Sovétríkj-
anna og hruni kommúnismans en hafí hins
vegar ekki verið undir það búin að taka
afleiðingum þess og þess vegna ekki
brugðizt við með réttum hætti. Sem dæmi
má nefna að um 80% af útflutningi Ung-
veija fóru til Sovétríkjanna. Þegar þau
féllu urðu Ungveijar að beina útflutningi
sínum í vesturátt en þá mættu þeim toll-
múrar Evrópubandalagsins.
Þegar þýzku ríkin sameinuðust eftir 43
ára skiptingu voru þjóðartekjur á mann í
Vestur-Þýzkalandi um 20 þúsund Banda-
ríkjadalir en í Austur-Þýzkalandi um fímm
þúsund dalir. Sams konar mismunur er á
þjóðartekjum aðildarríkja Evrópubanda-
lagsins og Evrópuríkjanna í austri. Fyrir
nokkrum vikum sagði Demirel, forsætis-
ráðherra Tyrklands, á fundi í Búdapest
að ekki væri hægt að tryggja jafnvægi í
álfunni með slíkum efnamun. Morgunblað-
ið hefur stundum sagt að í okkar fámenna
samfélagi hér á íslandi mætti efnamunur
ekki verða of mikill, ella væri hætta á
ferðum. Demirel orðar sömu hugsun, þótt
sviðið sé margfalt stærra.
Eftir fall Sovétríkjanna er staðan sú að
um 25 milljónir Rússa búa í öðrum lýðveld-
um en Rússlandi. Þeir eiga enga útgöngu-
leið. Þeir eru hataðir og fyrirlitnir þar sem
þeir eru, útlendingar í nýjum ríkjum, en
þeir eiga þess ekki kost að snúa aftur til
Rússlands. Rússneska lýðveldið getur ekki
tekið við þeim, hvorki tryggt þeim hús-
næði, atvinnu né mat. Hvenær sem er
má búast við að þeir verði beittir ofbeldi
í einhveijum lýðveldanna og þá er hættan
mest í Miðasíulýðveldunum. Um leið og
það gerist getur skapazt sams konar
ástand og í fyrrum lýðveldum Júgóslavíu.
Hversu lengi mundi rússneski herinn sitja
aðgerðalaus hjá? Að sumu leyti getur skap-
azt svipað ástand og þegar fyrrum ný-
lenduveldi yfírgáfu nýlendur sínar. Víða
kostaði brottför þeirra mikið blóð. Hvenær
hellist þetta vandamál yfír vesturhluta
Evrópu?
Á fyrrnefndum fundi í Búdapest lýsti
rússneskur blaðamaður ástandinu á þess-
um slóðum þannig að upplausnin væri
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 4. júlí
Morgunblaðið/Þorkell.
svipuð og eftir byltinguna 1917. Hann
benti á að á þeim tíma hefðu Finnland,
Pólland, Úkraína, Georgía og Eystrasalts-
ríkin orðið fijáls en það frelsi hefði ekki
staðið lengi. Hann benti líka á að land-
fræðilega hefði heimsveldi bolsévikka verið
grunsamlega líkt heimsveldi keisaranna,
þótt hugmyndafræðin og orðin hefðu verið
kommúnísk.
Pólskur áhrifamaður lýsti á sama fundi
þeirri skoðun að sameinuð Evrópa væri
fjarlægur draumur. Hann benti á að sterk
þjóðemiskennd, sem væri að bijótast fram
í fyrrum lýðveldum og leppríkjum Sovét-
ríkjanna, væri beinlínis sálræn þörf fyrir
þessar þjóðir. í kommúnistaríkjunum hefðu
þjóðleg sérkenni verið bæld niður og nú
væru þessar þjóðir að leita að sjálfum sér.
Pólveijinn hélt því fram að í öllum þessum
ríkjum færi þjóðemiskennd vaxandi og
umburðarlyndi minnkandi, jafnvel væri
aukin andúð á gyðingum.
í sömu umræðum kom fram að landa-
mæri í austurhluta Evrópu væm fyrst og
fremst niðurstaðan af hugarórum Jóseps
Stalíns. Hann hefði búið þau til í því skyni
að sundra þjóðum. Það væri engin leið að
breyta landamærum á sanngjarnan hátt,
þess vegna ætti ekki að breyta þeim, held-
ur opna þau.
Það er ljóst að bæði í austurhluta og
vesturhluta Evrópu hafa menn áhyggjur
af því að ný þjóðernisstefna geti skotið
rótum í Vestur-Evrópu. Þar er vísað til
þess að hægrisinnuð öfgaöfl hafa náð fót-
festu bæði í Þýzkalandi og Frakklandi,
þótt með mismunandi formerkjum sé.
Austurhluti Evrópu er í upplausn. At-
hygli Evrópubandalagsins mun í vaxandi
mæli beinast að þessum ríkjum og vanda-
málum þeirra. Einstök aðildarríki EB, sér-
staklega Þýzkaland og að einhveiju leyti
Frakkland, munu beina þeirri orku sem
þau hafa yfir að ráða til þess að hjálpa
þessum þjóðum við að koma fótunum und-
ir sig. Þar ráða m.a. eiginhagsmunir, bæði
viðskiptalegir og pólitískir. Það eru miklir
viðskiptahagsmunir tengdir því fyrir Þjóð-
veija að í austurhluta Evrópu rísi upp öflug
velmegunarríki sem verða ákjósanlegur
markaður fyrir þýzkar framleiðsluvörur.
Það eru líka miklir pólitískir hagsmunir
tengdir slíkri þróun fyrir Þjóðveija, sem
af sögulegum ástæðum hafa mikil tengsl
við þessar þjóðir. Að hluta til má segja
það sama um Frakka.
Evrópubandalagið á eftir að breytast
af þessum sökum. Það verður ekki endi-
lega lokaður klúbbur efnaðra velmegunar-
þjóða þegar fram líða stundir. í umræðum
um afstöðu íslands og annarra EFTA-
ríkja til Evrópubandalagsins er nauðsyn-
legt að hafa þennan veruleika í huga.
Menn verða að hafa yfírsýn yfir Evrópu
alla en horfa ekki á Evrópubandalagið sem
einangrað fyrirbæri.
inn í þessar
»'i umræður blandast
Bandarikin að sjálfsögðu ör.
Og Evrópa yggismál Evrópu
og staða Banda-
ríkjamanna í Evrópu. Bandaríkjamenn
hafa tvisvar sinnum á þessari öld komið
lýðræðisríkjum Evrópu til bjargar þegar
einræðisöfl hafa sótt í sig veðrið. Raunar
má segja að þeir hafí gert það þrisvar sinn-
um vegna þess að auðvitað var það styrk-
ur Bandaríkjanna sem kom í veg fyrir að
Sovétríkin legðu undir sig alla Evrópu eft-
ir heimsstyijöldina síðari.
Bandaríkin komu ekki aðeins Evrópu-
ríkjum til hjálpar með hemaðaraðstoð og
íhlutun í tveimur heimsstyijöldum, heldur
einnig með mikilli efnahagsaðstoð eftir
heimsstyijöldina síðari. Evrópa var byggð
upp á nýjan leik með bandarísku fé, fjár-
festingu sem hefur áreiðanlega skilað sér
aftur í kaupum Evrópubúa á bandarískum
framleiðsluvörum.
í umræðum um fjárhagsaðstoð Vestur-
landabúa til fyrrum lýðvelda og leppríkja
Sovétríkjanna hefur hvað eftir annað kom-
ið fram að Bandaríkjamenn hafa verið
tregir til að leggja fram umtalsverða fjár-
muni. Richard Nixon, fyrram Bandaríkja-
forseti, hefur gagnrýnt bandarísk stjóm-
völd harðlega fyrir þetta og átti gagnrýni
hans mikinn þátt í því að Bush tók við
sér. En sá veruleiki sem mætir bandarísk-
um stjómmálamönnum á kosningaári ér
þessi; Innviðir bandarísks þjóðfélags em
að bresta. Atvinnuleysi er mikið, efnamun-
ur magnast, menntunarskortur er æpandi
og stórborgimar að verða stjómlaus frum-
skógur. Þegar bandarískir stjómmálamenn
ræða um fjárhagsaðstoð við Rússland eða
önnur ríki á þeim slóðum spyija kjósendur
einfaldrar spumingar. Hún er þessi:
Hvemig höfum við efni á því að leggja
fram fé til þess að draga úr atvinnuleysi
og upplausn í Rússlandi ef við höfum ekki
peninga til þess að draga úr atvinnuleysi
og upplausn í okkar eigin landi? Við þessu
eiga stjómmálamennimir að sjálfsögðu
engin svör. Þess vegna eru viðbrögð þeirra
þau að nú sé kominn tími til að Evrópu-
þjóðimar taki á sig auknar byrðar, bæði
af vömum Evrópu og aðstoð við Rússland
og önnur lýðveldi á þeim slóðum.
í Vestur-Evrópu gætir þeirrar skoðunar
í vaxandi mæli hjá sumum þjóðum, en
ekki öllum, að tími sé til kominn að Banda-,
ríkjamenn fari heim, það sé ekki lengur
þörf á herstyrk þeirra í Evrópu. En jafn-
vel þótt Bandaríkjamenn vilji að Evrópu-
þjóðimar taki á sig auknar fjárhagslegar
skuldbindingar vegna vama Evrópu er
ekki þar með sagt að þeir telji eðlilegt að
kalla allar bandarískar hersveitir heim.
Ein ástæðan er sú að vera þeirra í Evrópu
tryggir Bandaríkjamönnum ákveðin póli-
tísk áhrif þar. Þess vegna er viss tvískinn-
ungur í þessum umræðum öllum og ekki
allt sem sýnist.
Það er því sama hvert litið er á vett-
vangi Evrópuþjóðanna. Þar er allt í upp-
námi. Þjóðirnar leita að nýrri skipan sem
geti tryggt bæði öryggi og velmegun. En
vegna þess að í austurhlutanum ríkir enn
fátækt og skortur og vaxandi átök á milli
þjóða og þjóðarbrota er mikil hætta á ferð-
um. í Evrópu getur allt gerzt. Þess vegna
er áreiðanlega skynsamlegt frá sjónarmiði
Evrópuþjóða að tryggja enn um skeið
bandaríska vem í Evrópu. Enginn vill upp-
lifa Evrópu Sarajevo eins og glöggur mað-
ur komst að orði.
Á þessu stóra taflborði emm við íslend-
ingar lítið peð. Það er fáránlegt að halda
því fram að við getum haft einhver áhrif
á þróun mála í þeim suðupotti sem Evrópa
er, sama við hvaða borð við sitjum. Þess
vegna á markmið okkar að vera það eitt
að tryggja hagsmuni okkar, viðskiptalega,
pólitíska og í öryggismálum. Það er nægi-
legt verkefni fyrir okkur. Annan metnað
þurfum við ekki að hafa.
Þess vegna er
samningurinn um
Evrópska efna-
hagssvæðið svo
mikilvægur fyrir
okkur íslendinga.
Hann tryggir við-
skiptahagsmuni
okkar í Evrópu á
næstu árum, sem
er það sem mestu
máli skiptir. En
jafnframt er
nauðsynlegt að
við höfum heild-
armyndina í huga
í þessum umræð-
um. Öryggismál-
in, sem hafa verið
lykilþáttur í utan-
ríkispólitík okkar
síðustu áratugi,
eru einnig í deigl-
unni, svo og af-
staða Bandaríkja-
manna til Evrópu.
Við höfum átt svo
náið samstarf við
Bandaríkin að
það skiptir veru-
legu máli fyrir
okkur hvernig
þau tengsl þróazt.