Morgunblaðið - 14.07.1992, Síða 12

12_________________MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 14. JÚLÍ 1992_
Vandi íslenzkra mennta
eftir Einar Pálsson
Miðvikudaginn 10. júní 1992
birtist í Morgunblaðinu grein, sem
sýnir vel þann sára vanda, sem nú
steðjar að íslenzkum fræðum.
Greinin er eftir tvo fornleifafræð-
inga, Bjama Einarsson og Vilhjálm
Örn Vilhjálmsson, sem stunda
rannsóknir og kennslu við háskól-
ana í Gautaborg og Árósum. í
grein þessari leggja þeir félagar á
borðið staðreyndir um þær torfær-
ur, sem blasa við hvetjum þeim
er rannsaka vill íslenzkan menn-
ingararf, og eru ómyrkir í máli.
Birta þeir meðal annars eftirminni-
lega klausu, sem þeir kveða síð-
ustu samþykkta tillögu fomleifa-
nefndar Islendinga. Hún hljóðar
svo:
Með hliðsjón af hagsmunum
þjóðarinnar og rétti til menningar-
arfleifðar sinnar telur fomleifa-
nefnd að fomleifarannsóknir með
uppgreftri verði hér eftir aðeins
gerðar á vegum Þjóðminjasafns
Islands eða vísindastofnana, sem
fornleifanefnd telur hafa fulla
burði til að gæta ítrustu fræðilegra
krafna.
Þessari ályktun svara þeir félag-
ar svo:
Með þessari reglu er nú búið að
ganga svo frá hnútum, að fáar eða
engar áhugaverðar fomleifarann-
sóknir fari fram á landinu í fram-
tíðinni.
Fólk sem ekki þekkir til háskóla
eða vísindarannsókna hyggur ef
til vill, að þarna sé einungis um
varnaraðgerð að ræða til að koma
í veg fyrir fúsk eða skemmdarverk
(því að gröftur getur spillt fornleif-
um). Reynslan sýnir annað, að
dómi þeirra félaga. Ótrúlegustu
smámunum er borið við til að koma
í veg fyrir markverðar rannsóknir
í fomleifafræði, og sýnist öllum
þeim meðulum beitt, sem smár
þröngsýnn hópur manna getur lát-
ið sér detta í hug til að kæfa nýjar
rannsóknir og ferska sýn yfir við-
fangsefnið.
Einungis stofnanafólk
Þeir félagar upplýsa, að hinn
28. apríl síðastliðinn hafí ofan-
greindri nefnd (sem þeir telja
óstarfhæfa) endanlega tekist að
komast að einu af sínum fáu meiri-
hlutasamkomulögum. Samkomu-
lag þetta kemur í veg fyrir að fólk,
sem ekki er ráðið við stofnun, geti
stundað fornleifarannsóknir á ís-
landi.
Samþykktir sem þessi tröllríða
nú gjörvöllu samfélagi háskóla á
Vesturlöndum. Réttlæting þess, að
einungis þeir sem ráðnir eru við
stofnun fái að stunda rannsóknir,
er að sjálfsögðu sú, að þar með
séu fræðin laus við áhugamenn
hvers konar og óæskileg öfl, sem
truflað geti starfið. Það sem hvergi
er á minnzt er hitt, sem þeir Bjarni
og Vilhjálmur Örn undirstrika, að
þar með geta þröngsýnir einangr-
unarsinnar kaffært nánast hvern
þann vísindamann, sem sýnir
frumkvæði. Öfund, illgirni og
tregða setja víða mark sitt á fræði-
mennsku; með ofangreindri reglu
geta örfáir einstaklingar eyðilagt
endanlega starf allra sem þeir vilja
illt. Löggjafi íslendinga ætlast að
sjálfsögðu til, að vísindamenn
stundi rannsóknir, en þeim félög-
um þykir „skondið“ að hin illa
menntaða og þröngsýna fornleifa-
nefnd ætli „að koma í veg fyrir
að fornleifafræðingar stundi rann-
sóknir“. Þá geri reglan „einnig
efnilegum fornfræðinemum með
áhugaverð verkefni ókleift að
stunda rannsóknir í tengslum við
nám sitt“. Þeir félagar telja þetta
„alvarlega móðgun við íslenzka
fornleifafræðinga, sem hafa unnið
að rannsóknum, m.a. fyrir vísinda-
styrki“ — og taka þá grunnt í ár-
inni. Sannleikurinn er sá, að starf-
semi Háskólans í Reykjavík og
þeirra nefnda sem honum tengjast
er stuðla áratugum saman að kæf-
ing óvæntra hugmynda og rann-
sókna á nýjum sviðum er tilræði
við íslendinga sem þjóð. Jafnframt
vekur hún alvarlegar spurningar
um þau loforð sem Islendingar
gáfu öðrum þjóðum, þegar þeir
fengu handritin heim. Ýmsir er-
lendir háskólamenn halda því fram,
að íslendingar hafi lofað að styrkja
og efla á allan hátt nýjar rannsókn-
ir á nýjum sviðum í fræðum íslend-
inga, yrðu þeim afhent handritin.
Sé það rétt, hafa íslendingar feng-
ið handritin á fölskum forsendum.
Þeir hafa sagt ósatt að veröld
menntanna. Mér er ekki kunnugt
um neinn háskóla (vestan járn-
tjalds) sem sýnir jafn eindreginn
ásetning til að koma í veg fyrir
tjáningarfrelsi og fijálsa hugsun
og háskólann í Reykjavík.
Og nú er stofnanafólkið orðið ein-
rátt.
Nægir starfsævin?
Minni eigin starfsævi lýkur á
þessu ári samkvæmt þeim reglum,
sem nú eru viðteknar um starfsald-
ur í íslenzku samfélagi. Allan minn
starfsaldur var mér bannað að
leggja fram niðurstöður um rann-
sóknir og rannsóknaraðferðir við
heimspekideild HÍ. Rökræður komu
einfaldlega ekki til greina. Rangt
þótti að láta þá erlendu fræðimenn
leggja mat á efnið sem til þess
voru bærir, en samt mátti hvorki
skýra niðurstöður né verklag við
háskólann hér. Og haldi nú ein-
hver, að hinn þröngi hópur við
heimspekideildina hafí tekið sínar
ákvarðanir vegna þess, að hann
hafi verið fær um að hnekkja því
sem þarna um ræðir, er það öfugt:
fyrir liggja á prenti yfírlýsingar
tveggja þekktustu manna heim-
spekideildar þess efnis, að við Há-
skóla íslands sé enginn maður til,
sem geti lagt fræðilegt mat á við-
fangsefnið. Og samt skyldi það
kæft. Að því er virðist vegna þess
— beinlínis vegna þess — að það
var nýtt, gagnstætt því, sem menn
höfðu áður haft fyrir satt, og með
öllu óvænt. Það var sjálft frum-
kvæðið, verðmætasta fjöregg vís-
inda og fræða, sem var drepið.
Háskólinn lýsti m.ö.o. stríði á hend-
ur nýju verklagi og óvæntum niður-
stöðum. Ekki er að furða þótt þeir
fornleifafræðingarnir velti fyrir sér
þeim sagnfræðingum, sem „lýstu
stríði á hendur fornleifafræðinni".
Stríðið geysar enn og grimmileg-
ar en nokkru sinni.
Dauði við stofnun
Ég varð var við það í kringum
1970, að ijöldi háskóla og mennta-
stofnana var að taka upp þá reglu,
að enginn skyldi fá leyfi til að tala
þar nema hann væri fastráðinn við
stofnun. Slík regla er rothögg á
fijálsa vísindastarfsemi, einkum þá
er varðar nýtt verklag og ný við-
horf. Ýmsir hinna gömlu hreinlega
kæfa það sem þeim geðjast ekki
að. Ég reyndi snemma að gera ís-
lenzkum yfírvöldum þetta ljóst,
byijaði árið 1971 á Magnúsi Torfa
Ólafssyni, sem þá var menntamála-
ráðherra. Ég bað hann um einhvers
konar titil við einhvers konar
menntastofnun, til dæmis sem
menningarfulltrúi fyrir eitthvert
bókasafn, en tók skýrt fram, að
ég færi alls ekki fram á laun neinn-
ar tegundar, aðeins pro forma-titil,
svo að gg yrði ekki útilokaður frá
heimi fræðanna. Ég hygðist kosta
rannsóknirnar sjálfur, eins og ég
hef gert alla tíð. Magnús Torfí synj-
aði beiðninnar, en leyfði þó að ég
færi á fornsagnaþing þannig, að
ráðuneytið greiddi farseðil minn
líkt og annarra. Síðan hefur reglan
um útilokun annarra en stofnana-
manna breiðst út um háskólana og
menntasetrin eins og eldur í sinu;
í slíkri reglu liggja völdin og áhrif-
in, fullkomið kverktak á fræðunum,
svo að illskeyttum valdsmönnum
þykir reglan ákjósanleg. Er nú svo
komið, að fijálsum og óháðum vís-
indamönnum eru víða allar bjargir
bannaðar. Ég hef því haldið áfram
að knýja á um þetta, en ekkert
gengið. Ég reyndi meðal annars
við Sverri Hermannsson og Davíð
Oddsson. Sverrir (sem ráðherra)
gaf út kurteislega yfírlýsingu þess
efnis, að ég væri þekktur á mínu
sviði, en aftók með öllu að veita
mér einhvers konar tengsl við ein-
Einar Pálsson
„Það sem með öllu virð-
ist gleymt í þjóðfélagi
íslendinga er, að fram-
farir í vísindum verða
engar án íjáningar-
frelsis og frjálsrar
hugsunar. Stofnana-
reglan kæfir hvort
tveggja.“
hvers konar stofnun. Davíð Odds-
syni (sem borgarstjóra) hefur
sennilega þótt beiðnin með öllu
fjarstæðukennd, því að hann taldi
ekki rétt að svara mér. Öðru há-
marki náði svo afgreiðslan hjá ráð-
herra menntamála Svavari Gests-
syni, sem neitaði mér um alla að-
stoð sérhverrar tegundar, jafnvel
fyrirgreiðslu á fornsagnaþing. Ég
mátti ekki standa á slíku þingi sem
einn íslendingur af þijátíu. Stóð
ég uppi við verklok snauðari að
stuðningi samfélagsins en nokkru
sinni alla starfsævina. Eftir tíu
bækur, sem háskólinn að eigin sögn
ræður ekki við, voru mér allar
bjargir bannaðar af íslenzkum yfir-
völdum jafnt sem háskólanum. De
facto var mér einfaldlega bannað
að koma fram sem íslendingur við
erlendar menntastofnanir. Engin
rök bárust nokkurn tíma gegn bók-
unum. Að vísu hefði ég getað flutt
viss erindi erlendis, ef heilsan hefði
leyft, en ég vildi sannreyna, hvort
menn yrðu réttlausir við það að
vinna að rannsóknum utan stofn-
ana. Gagnvart mér hefur stofnunin
Háskóli íslands einvörðungu beitt
rökum hnefaréttarins. Og fari sem
nú horfír verða flestir er sýna frum-
kvæði og hugkvæmni skornir niður
við trog í háskóla framtíðarinnar.
Og það eru þau rök sem blífa.
Pólitík
Ekki eru allir kennarar við há-
skólann ánægðir með heimspeki-
deildina; hafa nokkrir þeirra rætt
málið við mig og þótt fáránlegt.
Ræða þeir óhræddir „aulahátt“,
„þröngsýni" og „kommúnisma"
deildarinnar í síma og innan fjög-
urra veggja. Eru þessir háskóla-
menn fleiri en ýmsir hyggja. En
hvers vegna tala slíkir menn ekki
svo heyrist? Hví tala þeir ekki á
opinberum vettvangi? Með því að
þegja um athæfí, sem þeir sjálfír
telja hrottafengið og óheiðarlegt
axla þeir í raun hluta af byrðinni.
Komi það í ljós, sem nú virðist
sýnt, að íslendingar verði sakaðir
um að hafa svikið út handrit sín á
fölskum forsendum, bera þeir á
sinn hátt ábyrgð á því. Háskóli
íslands verður gerður ábyrgur sem
stofnun.
Ég hef aldrei gefið kost á að
gera gijótmúr háskólans að flokks-
pólitík. Er það þó áberandi, hversu
oft gagnrýnendur nefna „komm-
únisrna" sem eðli harðasta gijótsins
í heimspekideild. í hvert skipti sem
„kommúnistar“ heimspekideildar
eru tilnefndir sem sökudólgar svara
ég: Við þá á ég ekkert vantalað.
Það er ljóst, að menn sem eiga það
að hugsjón að drepa niður allt sem
er andstætt þeirra eigin skoðunum
— og hafa það beinlínis að markm-
iði að kæfa tjáningarfrelsi í þágu
„marxískra viðhorfa“ — banna nýtt
verklag og óvæntar niðurstöður.
Við vitum hvar við höfum slíka
menn. Hitt er verra, að menn sem
telja sig lýðræðissinna skuli þegja
fast um óheiðarlegt atferli. Kennar-
ar virðast ekki átta sig á, að slíkt
flokkast undir samsekt. Þögn um
fræðilegar niðurstöður, sem fram
hafa verið lagðar, er nefnd vísinda-
glæpur.
Það er eigi sízt vegna deyfðar
lýðræðissinna — og til að halda
umræðu utan við flokkspólitík —
að ég nefni sjálfstæðismennina hér
að framan. Vafalaust telja þeir sig
vera að gera rétt. Sennilega botna
þeir ekkert í því kverktaki, sem
þröngsýnir ofstækismenn taka
greinar sínar. Það sem með öllu
virðist gleymt í þjóðfélagi íslend-
inga er, að framfarir í vísindum
verða engar án tjáningarfrelsis og
fijálsrar hugsunar. Stofnanareglan
kæfir hvort tveggja. Háskóli —
Universitas — merkir beinlínis, að
þar eiga að fara fram rökræður
um nýmæli. En hérlendis kremjast
vísindamenn sem leita nýrra við-
horfa undir mulningsvél háskólans.
Þeir verða einfaldlega réttlausir.
Réttlætingin
Þeir Bjarni og Vilhjálmur Örn
lýsa því yfir, að fornleifanefnd hafi
„hindrað rannsóknir“, sem henni
bar að örva og spyija hvaða vís-
indastofnun hafi eiginlega fulla
burði til að gæta ýtrustu krafna
er ákveða eigi hveijum leyfast skal
að stunda fornleifagröft á fslandi.
Að þeirra dómi er fornleifanefndin
óhæf. Þá þykir þeim sú fornleifa-
fræði að vonum léleg, „þar sem
enginn þorði að setja fram nýjar
kenningar, sem brutu í bága við
viðtekin sannindi", og munu nú
ýmsir vakna: það er einmitt það
sem nýtt er og brýtur í bága við
viðtekin sannindi, sem ekki hefur
verið leyft við heimspekideild í „ís-
lenzkum fræðum“. Sú viðbára, að
ekki sé gætt „fræðilegra krafna“
fellur um sjálfa sig, þegar bannað
er að skýra málið og rökræða það.
Hinn „vísindalegi heiður“ háskól-
ans — sem við er borið — er blekk-
ing byggð á fordómum og skák-
blindu; ótrúleg mistök hafa orðið
við háskólann í vísindalegu verk-
lagi. Má segja, að eldri viðhorf
þeirra sem starfa við heimspeki-
deild og félagsfræðideild í forn-
fræðum séu nú rústir einar, þótt
þeir greini hvorki Islendingum né
erlendum háskólum frá stöðu rann-
sókna eins og hún raunverulega er
í dag.
Ég þekki ekki fornleifanefnd og
tek ekki afstöðu til hennar sem
slíkrar. En kostuleg er réttlæting
þeirrar nefndar á afstöðu sinni.
Rannsóknir á menningarsögu Ís-
lendinga skulu torveldaðar „með
hliðsjón af hagsmunum þjóðarinnar
og rétti til menningararfleifðar
sinnar“!!! Svo hugsa þeir væntan-
lega einnig í heimspekideild.
Islendingar eru í klípu. Létta ber
strax af þeirri reglu tiagsmunaað-
ila, að þeir einir sem stöðu hafa
við stofnun skuli hafa frelsi til tján-
ingar og rannsókna. Allir stjórn-
málaflokkar verða að taka á þessu
máli. Þau hörmulegu mistök urðu
á Alþingi nýverið, að öll helztu mál
háskólans voru tekin úr höndum
kosinna fulltrúa þjóðarinnar og
stjórnvalda og látin í hendur
manna, sem augljóslega misbeita
valdi til að kæfa ftjálsa hugsun,
tjáningarfrelsi og frumkvæði í
fræðum íslendinga. Þessu þarf að
breyta tafarlaust. Koma verður upp
óháðum dómstóli, er ver einstakl-
inginn gegn ofbeldi stofnana og
fylgist með mannréttindum í há-
skólanum. Fjölmiðlum ber að halda
þessu máli vakandi.
Höfundur cr fneðimuður.
Helgi Hálfdanarson
Kveðja til Hauks Hannessonar
Kæri frændi. Með nokkrum
trega las ég orðsendingu þína til
mín í Morgunblaðinu 8. þ.m. út
af klausu minni um vísnaröð
Hulduljóða í Lesbók 27. f.m. Ég
sem var svo viss um að þar væri
ég enn sem fyrr að hæla útgáfu-
verki ykkar þremenninga. En þú
virðist móðgast því meir sem hrós
mitt er eindregnara. Þetta tekst
mér ekki að skilja.
Þá röð sem þið hafið á erindum
í Hulduljóðum Jónasar kallaði ég
alls kostar réttmæta í svo fræði-
legri útgáfu, þar sem fylgt er
handriti með greinargóðum upp-
lýsingum um eðli þess og ástand.
í áliti mínu á þessari vísnaröð
tók ég ekki eingöngu mið af vitn-
isburði frumútgefenda, heldur
færði ég að því rök, sem ég veit
ekki hvers vegna þú hafnar, þar
sem þú lætur við það sitja að
hafna þeim og gefur sí og æ í
skyn að ég hafi ekki annað fyrir
mér en það sem mér þætti bezt
fara.
Víst tel ég það liggja í augum
uppi, hvað bezt færi; en hér er á
fleira að líta. Og ég var einmitt
að sýna fram á það, hvernig lík-
legast væri að skáldið sjálft vildi
að lesið yrði úr þessu uppkasti
sínu, þar sem ofan á a'.lt annað
virðist skotið inn harla glöggum
fyrirmælum um röð erindanna.
Haukur. minn, orðsending þín
var þrátt fyrir allt mjög vinsam-
leg, eins og þín var von, og fyrir
það þakka ég þér. En ég verð að
játa, að hún kom mér á óvart, því
mér er ráðgáta hvernig þú getur
metið spjall mitt sem margendur-
tekna ádeilu á þig og félaga þína.
Um hina fræðilegu og mjög vönd-
uðu Jónasar-útgáfu ykkar hef ég
aldrei látið falla annað en afdrátt-
aflaus lofsyrði, þótt ég hafi nú
og áður lagt tií, að horfið yrði að
fyrri háttum um nokkur atriði í
næstu almennings-útgáfu og leitt
rök að réttmæti þess. Og það
skal tekið fram, að þar á ég við
allar útgáfur sem ekki eru strang-
fræðilegar.
Mér er um það kunnugt,
frændi, að þú ert duglegur og
vandvirkur fræðimaður, og ég
veit að þú átt margt þarfaverk
fyrir höndum. Þar óska ég þér
velfarnaðar og sendi þér vináttu-
kveðju.