Morgunblaðið - 18.10.1992, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. OKTÓBER 1992
UPPBYGGING O G HNIGNUN SAMBANDSINS, SÍÐARI HLUTI
Frystihúsið á Kirkjusandi var gert upp og því breytt í höfuðstöðvar Sambandsins.
eftir Guðna Einarsson
S AM VINNUHREYFIN GIN rekur upphaf sitt til ofanverðrar
19. aldar þegar íslendingar voru að taka verslunina í eigin
hendur. Fyrsta kaupfélagið, Kaupfélag Þingeyinga, var
stofnað 20. febrúar 1882 og 20 árum síðar var Sambandið
sett á laggirnar. Samvinnuhreyfingunni óx hratt fiskur um
hrygg og á nokkrum áratugum var hún orðin stærsta fyrir-
tækjakeðja landsins með fjölþættan atvinnurekstur og við-
skipti á sinni könnu. Heilu byggðarlögin voru háð samvinnu-
félögum varðandi verslun og atvinnulíf. Mikið veldi Sam-
bandsins má að hluta rekja til pólitískra ráðstafana sem
gerðar voru á 4. og 5. áratugnum og tryggðu samvinnu-
versluninni forréttindi.
VThjálmur Þór kaupfélags-
stjóri KEA tók við for-
stjórastöðu Sambandsins
1946. Þá má segja að
hafi orðið kynslóðaskipti
í forystusveitinni. Frum-
heijamir Sigurður for-
stjóri og Aðalsteinn framkvæmda-
stjóri Kristinssynir, bræður og
samstarfsmenn Hallgríms fyrsta
forstjóra Sambandsins, og Jón
Árnason framkvæmdastjóri létu
allir af störfum við þessi tímamót.
Vilhjálmur tók við sterku búi, enda
hafði samvinnuhreyfingin haft yfir-
burðaaðstöðu í íslensku viðskipta-
lífi um árabil. Sambandið átti væn-
ar fúlgur í sjóðum sem urðu grund-
völlur mikillar uppbyggingar á ný-
sköpunarárunum. Vilhjálmur Þór
tók til við áframhaldandi uppbygg-
ingu og treysti Sambandið í sessi.
Á fyrsta ári hans í forstjórastóli
voru stofnaðar Skipadeild og Véla-
deild, Olíufélagið hf. sett á laggirn-
ar fyrir forgöngu Sambandsins og
samvinnumenn hófu vátrygginga-
starfsemi. Til forystu í Samvinnu-
tryggingum valdist ungur maður,
Erlendur Einarsson. í Reykjavík
efldust höfuðstöðvamar, Sam-
bandshúsið var stækkað og gerðar
tilraunir til að ná frekari fótfestu
í atvinnulífi höfuðborgarinnar.
Frystihúsið Kirkjusandur í Reykja-
vík var keypt, einnig Líftrygginga-
félagið Andvaka, Vélsmiðjan Jöt-
unn, Bókaútgáfan Norðri og sett
upp fóðurblöndunarstöð. Hlutafé-
lagið Dráttarvélar var stofnað sem
og Teiknistofa Sambandsins. Iðn-
aðardeildin var stofnuð 1949 og
Sambandið gerðist aðili að Nor-
ræna samvinnusambandinu.
Fjölmennustu félagasamtökin
Sambandið tók að stofna dóttur-
fyrirtæki, sem ekki vom samvinnu-
félög heldur hlutafélög, á 4. og 5.
áratugnum. Þetta mæltist misvel
fyrir hjá félagsmönnum. Erlendur
Einarsson segir í ævisögu sinni
Staðið í ströngu, (bls. 135): „Marg-
ir félagsmenn ætluðust ekki til þess
að samvinnufélögin eða fyrirtæki í
eigu þeirra væru rekin með hagnað-
arsjónarmiði. Þessir menn voru á
móti fjármagnsmyndun í samvinnu-
hreyfingunni og vom ósáttir við það
að Sambandið og kaupfélögin eign-
uðust hlutafélög.“ Þegar litið er um
öxl vaknar spurning um hvort sam-
vinnufélagsformið hafí ekki þegar
verið gengið sér til húðar á þessum
ámm. Þjóðfélagið var gjörbreytt frá
verslunaránauð 19. aldarinnar og
Holtagarðar hýsa birgðastöð, verslun og skipaafgreiðslu. Þegar
húsið var reist áformuðu samvinnumenn stórsókn inn á smásölumark-
aðinn á höfuðborgarsvæðinu.
þótt samvinnuhugsjónin væri dýr-
mæt í hugum margra var það fjár-
magnið sem skipti sköpum í at-
vinnulífinu. Lítil fjármagnsmyndun
og veik eiginfjárstaða samvinnufé-
laganna var orðin þeim fjötur um
fót. Samvinnuhreyfíngin var einn
stærsti vinnuveitandi landsins og
árið 1951 stofnuðu Sambandið og
kaupfélögin Vinnumálasamband
samvinnufélaganna til að semja fyr-
ir sína hönd um kaup og kjör við
starfsmenn. Á sama ári var fisksölu-
fyrirtæki sett á stofn í Bandaríkjun-
um. Fimmtugsafmælis Sambands-
ins 1952 var minnst með ýmsum
hætti, meðal annars miðstjómar-
fundi Alþjóðasamvinnusambandsins
í Reykjavík. Á þessum tímamótum
var Samvinnuhreyfíngin orðin fjöl-
mennustu félagasamtök í landinu
með 31 þúsund félagsmenn (tæp-
lega 21% þjóðarinnar) í 56 aðildar-
félögum.
Vilhjálmur Þór lét af forstjóra-
starfi um áramótin 1954/55 og
gerðist Landsbankastjóri. Við
stjórnartaumum tók Erlendur Ein-
arsson forstjóri Samvinnutrygg-
inga. Tímabili landvinninga og
stórstígrar uppbyggingar var lokið,
enda lítið eftir ónumið í þeim skiln-
ingi. Sambandið hafði þegar haslað
sér völl á flestum sviðum vítt um
land og var stórveldi í viðskiptalíf-
inu með rúmlega átta hundruð
starfsmenn. Þrátt fyrir mikil um-
svif og ytri styrk segir Erlendur
að staða Sambandsins hafi í raun
verið veik. Örar fjárfestingar og
verðbólga hafði rýrt fyrrum digra
sjóði og mörg kaupfélög voru kom-
in í skuld við Sambandið. Fjár-
magnsþörfínni var mætt með aukn-
um lántökum. í kjölfar útþenslu
og uppbyggingar sigldi tími innri
uppbyggingar. Bryddað var upp á
nýjungum í verslunarrekstri með
opnun kjörbúða og Skipadeildin
keypti olíuskipið Hamrafell,
stærsta skip undir íslenskum fána
til þessa. Útflutningsstarfsemin var
efld með skipulagsbreytingum og
markaðssókn, einkum í Bandaríkj-
unum og byrjað var á tölvuvæðingu
Sambandsins. í lok 6. áratugarins
hafði Samvinnuhreyfingin með
höndum um þriðjung allrar smá-
söluverslunar í landinu, fímmtung
inn- og útflutnings og flutti þriðj-
ung alls vörumagns til landsins.
Harður skóli
Viðreisnarstjórnin var mynduð í
lok ársins 1959 og í hönd fóru ár
mikilla breytinga. Fyrstu verkefni
Viðreisnar voru að rétta efnahags-
lífíð við og leysa það úr viðjum
hafta og ríkisforsjár. Gripið var til
róttækra efnahagsaðgerða, gengið
fellt um 57%, vextir hækkaðir, vísi-
tölubinding launa og verðlags af-
numin, auk þess sem lögð voru
drög að hallalausum ríkisbúskap.
Þessi umskipti höfðu mikil áhrif á
rekstur Sambandsins bæði efna-