Morgunblaðið - 30.12.1992, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 30. DESEMBER 1992
„Hín raunverulega mynd“
\
Fáein aðfaraorð um viðmiðun sannleikans
eftir Davíð
Erlingsson
i.
í vitund fólks og í tungumálinu,
í undirstöðu allrar hugsunar og
sem sjálfsagður hlutur, á heima
sú hugmynd að til sé alfullkominn
sannleikur. Væri helzt að reyna
að lýsa honum sem stað gæddum
alvökulli athygli sem næmi allt og
varðveitti í alfullkomnu minni, og
þaðan gæti manneskjan fengið
óbrigðula, heila og rétta þekkingu
um hvað sem væri, ef henni væri
gefinn hæfileiki sambandsins til
þessa staðar. Öllum er ljóst að
manneskjan býr ekki yfir slíkum
hæfileikum. Sannleikurinn býr í
huga hennar sem afleidd
(abstract) skírskotunarhugmynd
til einhvers algerlega sjálfstæðs
og utan við hana sjálfa og jarð-
neskan heim hennar. Hann er
hugmynd sem manneskjunni er
af einhveijum sökum alveg nauð-
synleg sem grundvallarmið, viðm-
iðun allra dóma.
Andspænis hinni alfullkomnu
viðmiðunarhugmynd standa
venjuleg vitneskja og þekking okk-
ar mannanna með öllum sínum
takmörkunum og brigðulleik, þar
sem sannleikurinn og þar með
veruleikinn verður naumast annað
en það sem mönum kemur saman
um að hafa fyrir satt.
Tvö dæmi skulu nú leidd fram
úr tungumálinu.
1. Ritdómara — sem ,er Björn
Bjarnason, alþingismaður, og
gengur í Morgunblaðinu 4. desem-
ber 1992 tii umsagnar um nýút-
komið annað bindi (Dómsmálaráð-
herrann) í þriggja binda verki
Guðjóns Friðrikssonar um Jónas
Jónsson frá Hriflu — virðist líka
miður sá háttur höfundarins að
láta beinar tilvitnanir úr heimild-
um sínum segja söguna af átökum
og atburðum í ráðherratíð Jónasar
Jónssonar fyrir sex áratugum, í
stað þess að greina frá öilu saman
í sínum eigin texta. í þessu sam-
hengi kemur fram eftirfarandi
setning í texta Bjarnar:
„Slíkar tilvitnanir sýna að vísu,
hvemig vopnaburði var háttað á
tíma átakanna, en það er einnig
auðvelt að skekkja hina raunveru-
legu mynd með tiivitnunum."
Björn útskýrir þá skekkingu
ekki nánar, en það sem nú vekur
athyglina eru orðin „hin raunveru-
lega mynd“. Athugun textans leið-
ir ekki annað í ljós fyrir mér en
að þessi orð muni merkja þá fram-
setningu eða þá mynd sem textinn
veitir af því sem gerðist, og að
orðið „raunverulegur“ í samheng-
inu beri bott um þá trú Bjarnar
að það sé gerlegt að láta texta
gefa mynd af raunveruleikanum,
mynd sem geti v'erið rétt og heil
þannig að ekkert vanti á sem
máli skipti. Með því er þá komið
að því að orðin „hin raunverulega
mynd“ eru farin að merkja sann-
leikur.
Er þetta ekki merkileg trú?
2. A sömu stund og sá athug-
andi máls sem nú mælir er að
velta þessu fyrir sér heyrist í ríkis-
útvarpinu í einhveijum þættinum
um bækur samtal við Hannes
Hólmstein Gissurarson, sem er þar
kominn í markaðsvör að ýta á eft-
ir nýrri bók sinni um Jón Þorláks-
son, annan stórmætan leiðtoga á
fyrra hluta' aldarinnar. í máli hans
heyrðist mér (með skyldugum fyr-
irvara) á þessa leið:
„íslenzk menning hefur alltaf
verið mælskumenning, en Jón Þor-
láksson var maður raunveruleik-
ans sem beitti sér fyrir efnislegum
framförum ...“ (svo sem vega-
gerð, rafvæðingu, hitaveitu
o.s.frv.)
í eyrum mér hljómaði sístætt
ræðubragð andstæðunnar, þar
sem innantómu gjálfri orða er teflt
fram gegn óbrotgjörnum veruleik-
anum og ætlað að mega sín einsk-
is gegn honum; mælskunnar
gjálfrandi riddarar skulum við
skilja að séu lítils virði hjá þeim
kletti raunveruleikans sem Jón
Þorláksson bar í sjálfum sér. En
um leið og við skiljum þetta, sjáum
við um leið, að í Hannesi Hólm-
steini lifir menning (þannig á litið)
hinnar ómerkilegu mælsku sínu
sjálfkrafa iífi, þegar hann gætir
þess ekki að forðast að neyta á
skeiðandi tungu sinni þeirrar for-
tölulistar, sem samjafnan hennar
við raunveruleikabjargið Jón Þor-
láksson gerði að hjómi. Sú and-
stæðusetning er raunar líka fölsk,
þegar á er litið frá sjónarhóli al-
menns raunsæis, því að þá er eng-
in andstaða milli þess tvenns sem
ræðan lætur orka sem andstæður.
Eða mundi Hannes Hólmsteinn
ekki telja það hafa verið harla
þarflegt, og raunar nauðsynlegt,
að Jón Þorláksson var afar vel fær
um að mæla fyrir málstað sínum?
En ræðubragðið hefur sinn gang
og orkar oft án raunsæislegs tillits.
Það sem gerir þetta skemmtiat-
riði nefnandi í sömu andrá og við
hliðina á „hinni raunverulegu
mynd“ sannleikans er það, að í
og kringum orð Hannesar Hóím-
steins vakir þessi sama hugmynd,
sama trúin á raunveruleikann og
sannleíkann, sem viðmiðun og for-
senda þess sem hann segir. Sú
viðmiðun er vissulega merkilegt
fyrirbæri.
II.
Hún er vafalítið sjaldnar sögð
beinum orðum en oftar óbeinum,
eða hún liggur í loftinu kringum
leslínu orðanna í texta. Hún mun
vera mikilvæg stofnun, líklega ein
af forsendum mannlegs máls, sögu
í víðasta skilningi og vísinda, eitt-
hvað sem maðurinn hefur búið til
eða fundið inni í sér og varpað
síðan á hugmyndalegan hátt út
úr sér út í óskilgreint lífsrými sitt
til þess að eiga þar mið, eins og
leiðarstjörnu að átta sig eftir.
Jafnskjótt og við förum að hugsa
um það, þykjumst við líka sjá í
hendi okkar, að þessi miðunar-
punktur, sannleikurinn, hefur
eignazt persónugerving sinn í því
alvitra og óskeikula vitni sem er
guð, sá guð sem tungumálið skír-
skotar oft til sem slíks („það veit
guð“, „það má guð vita“ o.s.frv.).
Af þessu er ljóst, að við erum hér
að tala um goðsagnarlega viðmið-
unarhugmynd.
Öllum sem tala eða rita á opnum
vettvangi lífsins er sannleikurinn
vandamál sem annaðhvort er vitað
eða óvitað. Einhver afstaða til
hans kemur fram í allri frásögn,
og sérstakur vandi blasir við þeim
sem tala eða rita vísindi eða fræði,
sem stefnt er að því að skapa,
setja fram og/eða telja trú um
eitthvað sem „raunverulega“ vitn-
eskju, eitthvað sem á að vera satt.
Þeir sem vandamálið er óvitað
(þegar það er ekki uppi í meðvit-
uðu yfirborði hugarlífsins) gera sig
vitanlega miklu fremur en hinir
bera að því að vara sig ekki á
hugmyndrænu eðli hinnar goð-
sagnarlegu sannleiksviðmiðunar
sem býr í hugsun málsins sem
þeir eru að nota. Þá er stundum
eins og málið tali sjálft gegnum
Um algengi gigtarsjúkdóma
eftir Magnús
Guðmundsson
Gigtarsjúkdómar hafa verið mik-
ið til umræðu í fjölmiðlum vegna
norræna gigtarársins. Mikið upp-
lýsingamagn hefur birst á prenti.
Til að gera sé betur grein fyrir tíðni*
þessara sjúkdóma hef ég tekið sam-
an þessa grein. Faraldursfræði er
skilgreind sem fræðin um tíðni og
dreifingu sjúkdóma í samfélaginu.
Hún tekur yfír alla þá þætti sem
tengjast tilurð sjúkdómanna og
hafa áhrif á útbreiðslu þeirra eða
tengjast þeim á'annan hátt. Tíðni
er oft skipt í algengi, sem er sjá
fjöldi einstaklinga sem er sjúkur
af ákveðnum sjúkdómi hveiju sinni,
og nýgengi, en það er fjöldi nýrra
sjúkdómstilfella á ákveðnu tímabili,
oftast einu ári.
Gigtarsjúkdómum er oft skipt i
slitgigt, vöðvagigt, bólgusjúkdóma,
kristalsjúkdóma og beineyðingu.
Ekki er þessi skipting óumdeilanleg.
Slitgigt var talin laus við bólguíferð
í liðum en nú er vitað að svo er
ekki alltaf.
Slitgigt hijáir óumdeilanlega fjöl-
mennasta sjúkdómshópinn. Hjá
20% allra eldri en 40 ára sjást breyt-
ingar í liðum eða hrygg á röntgen
þó ekki hafi allir einkenni. Bæði
kynin fá þennan sjúkdóm. Oftast
er um að ræða burðarliði svo sem
mjaðmir, hné og hrygg. Fjöldi
þeirra sem er 40 ára og eldri eykst
stöðugt með hærri meðalaldri.
Vöðvagigt er tiltölulega nýr sjúk-
dómur og eru fjórir af hveijum
fimm sjúklingum konur. Þessi sjúk-
dómur er nær eingöngu í iðnvædd-
um þjóðfélögum og er talið að
streita sé stór orsakavaldur.
Algengasti bólgusjúkdómurinn
er iktsýki og er algengi þessa sjúk-
dóms 1-2% og gildir hærri talan
einkum fyrir eldri aldurshópa. Ef
gengið er út frá lægri tölunni eru
um 2.500 sjúklingar með þennan
sjúkdóm á íslandi. Um 1-2% þeirra
sem fá iktsýki (um 25-50 sjúkling-
ar) fá hann á svo háu stigi að þeir
fá æðabólgusjúkdóm.
Alla sjúklinga með iktsýki þarf
skipulega að upplýsa um sjúkdóm-
inn og eðli lyfjameðferðar sem og
annarrar meðferðar. Fjórir af hveij-
um fimm sjúklingum eru konur.
Næst algengasti bólgusjúkdóm-
urinn er hryggikt en sá sjúkdómur
hefur að mörgu leyti sérstöðu. Al-
gengi er oftast talið 5 á þúsund
íbúa. Þessi sjúkdómur er algengari
hjá Japönum, Finnum og svertingj-
um í Afríku. Þrír af hveijum fjórum
eru karlmenn og er ættgengi áber-
andi. Líkur á að sonur sjúklings
með hryggikt fái sjúkdóminn eru
15—20-falt meiri en að einstakling-
ur sem ekki hefur ættarsögu fái
hann. Af þessum sjúklingum hafa
95-97% vefjaflokkun (HLA) B27
en um það bil 17% Ma íslands
hafa þessa vefjaflokkun án þess þó
að hafa hryggikt (A. Arnason). Ein-
staklingur með þennan vefjaflokk á
því lítið á hættu (2%) ef engin ætt-
arsaga er fyrir hendi.
Hryggikt getur komið eftir ör-
veirusýkingar (Reiter-sjúkdómur) í
þvagrás, blöðruhálskirtli og/eða
meltingarvegi. Hryggiktarsjúk-
dómsmynd sést einnig samfara húð-
sjúkdóminum sóra (psoriasis). Þessi
húðsjúkdómur getur einnig valdið
bólgu í smáliðum handa og fóta,
sem í öllujíkist iktsýki.
Þriðji algengasti bólgusjúkdóm-
urinn er risafrumugagnaugnaslag-
æðabólga, öðru nafni ljölvöðvagigt.
Sérstaða þessa sjúkdóms felst í þvi
að sjúklingarnir
eru allir yfir
fimmtugt. Nýtíðni
í Gautaborg var
við stóra könnun
9,3 á 100 þúsund
íbúa og var helm-
ingi hærri fyrir
konur en karla. í
nýlegri samantekt
á íslandi (O. Bald-
ursson) var sam-
bærileg tala 7,2. Á hveiju ári grein-
ast því innan við 20 sjúklingar með
þennan sjúkdóm. Merkilegt við
sjúkdóminn er að honum skýtur
næstum eingöngu upp í hvítum
kynstofnum. Hættulegasta form
sjúkdómsins er slagæðabólga í sjón-
taug. Hún getur valdið blindu og
er lýst í 8% tilfella.
Þeir bólgusjúkdómar sem eru
ótaldir eru mun sjaldgæfari. Þeir
kallast oft bandvefssjúkdómar en
algengastur þeirra er rauðir úlfar,
en það er sjúkdómur sem aðallega
hijáir ungar konur. Nýgengi hjá
konum eldri en 18 ára er 6,6 tilfelli
á 100 þúsund íbúa á ári í Suður-Sví-
þjóð (H. Jónsson). Nýgengi fyrir
bæði kynin var fjögur tilfelli á 100
þúsund íbúa. Á tuttugu árum getur
það þýtt 40-60 sjúklinga þar sem
sjúkdómurinn er alltaf langvinnur
(krónískur). Níu af hveijum tíu eru
konur og er talið að kvenkynshorm-
ón séu þáttur í sjúkdómsmyndinni
hjá stórum hóp þessara sjúklinga.
Sjúkdómurinh verður líka oft mun
vægari eftir tíðahvörf. Sjúkdómur-
inn er algengari meðal blökku-
manna og einna algengastur á eyj-
um Karíbahafsins.
Sjaldgæfir bólgusjúkdómar eru
herslismein og húðvöðvabólga, oft
nefnt líka ijölvöðvabólga. Þessir
sjúkdómar hafa svipað nýgengi, eða
innan _við 10 tilfelli á milljón íbúa
á ári. í nýlegri íslenskri könnun um
herslismein (A. Geirsson) fannst
nýgengi sem svaraði einum sjúk-
lingi á ári á öllu landinu, en það
þýðir ijögur ný tilfelli á milljón íbúa.
Til eru fleiri mun sjaldgæfari sjúk-
dómar svo sem æðabólgur ýmiss
konar.
Kristalsjúkdómar. Efnaskipta-
sjúkdómar valda bólgum í liðum og
bandvef með kristallamyndunum.
Þekktasti sjúkdómurinn er þvag-
sýrugigt. Nýgengi þvagsýrugigtar
er hátt, eða 1%, en flestir þurfa
enga sérstaka meðferð hjá gigtar-
lækni. Gigtarlæknir getur þó oft
hjálpað við að greina sjúkdóminn
með töku sýnis af liðvökva og sjást
kristallar best í smásjá með brotnu
(pólaríseruðu) ljósi.
Beingisnun er sjúkdómur sem
kemur með aldri og hijáir einkum
konur eftir tíðahvörf. Talið er að
5-10% kvenna fái sjúkdóminn. Or-
sakavaldar eru hreyfingarleysi,
minnkað frásog af kalki frá þörm-
um og skortur á D-vítamíni. Minni
hluti orsakast af efnaskiptatruflun-
um.
Þeim sjúkdómum sem valda
mestri hreyfifötlun er hægt að raða
eftir eyðingarmætti í liðum og
hrygg. Alvarlegust er iktsýki, síðan
hryggigt og síðast slitgigt, sem oft
tekur áratugi að gefa einkenni. Ikt-
sýki getur tekið skamman tíma,
stundum nokkra mánuði, að eyði-
leggja bijóskið í liðunum. Sjaldgæf-,
ari bólgusjúkdómar eins og rauðir
úlfar, herslismein, fjölvöðvabólga
og æðabólgur valda aðallega skaða
á öðrum líffærum en liðum. Helstu
líffæraskaðar eru í nýrum, hjarta
og lungum, meltingarvegi, mið-
taugakerfi og húð.
Iktsýki og hryggikt eru stór hluti
Davíð Erlingsson
„Á virkan eða óvirkan
hátt tökum við öll þátt
í að stofnsetja sannleik-
ann.“
mennina, fari sínu fram, og komi
upp um andvaraleysi þeirra. En
hinum sem vandamálið er vitað,
getur það valdið þeim erfiðleikum
í hugsun og slíkri tortryggni við
tungumálið að þeir fari að eiga
of erfitt með að beita því fyrir
hugsun sína.
Vitnin tvö hér á undan voru
ekki leidd fram til þess að beina
að gagnrýni að höfundum, heldur
til þess að varpa sem dæmi ljósi
á vandamálið. En felist einhver
gagnrýni í því, þá er vel að hún
komi fram einmitt við menn eins
og þessa, sem hafa sig af dugnaði
í frammi við að reyna að hafa
áhrif á sköpulag veruleika okkar
með boðun sinni um það, hvernig
hann ætti að vera, hvernig þjóðfé-
laginu ætti að vera fyrir koinið.
Myndin af fortíðinni gegnir hlut-
verki í framtíðarviðhorfi okkar.
Björn Bjarnason vill greinilega
gera Jónas frá Hriflu minni í áliti
okkar, telur hann hafa verið „of-
metinn“, og Hannes Hólmsteinn
Magnús Guðmundsson
„Gigtarsjúkdómum er
oft skipt í slitgigt,
vöðvagigt, bólgusjúk-
dóma, kristalsjúkdóma
og beineyðingu. Ekki
er þessi skipting óum-
deilanleg.“
gigtsjúkdóma og kostar þjóðfélagið
mest í veikindadögum og sjúkra-
þjónustukostnaði. Meðferðin þarf
að hefjast áður en sjúkdómurinn
kemst á hátt stig og má þá oft
koma í veg fyrir skaða í liðnum.
Starf gigtarlæknis er að mestu leyti
fólgið í meðhöndlun þessara sjúk-
dóma og að fyrirbyggja alvarlega
fötlun.
Höfundur er sérfræðingur í lyf-
lækningum og gigtarsjúkdómum
og starfar sem gigtarlæknir á
Sahlgrenska-sjúkrahúsinu í
Gautaborg.