Morgunblaðið - 25.07.1993, Side 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. JÚLÍ 1993
Aðsetur Banks
BANKS og menn hans komu
sér fyrir í dönsku pakkhúsun-
um í Hafnarfirði. Myndina mál-
i einn af listamönnumleið-
ngursins, John Cleveley Jr.
ins. í veislum íslendinga var Banks
borinn íslenskur matur og féll hon-
um hann ágætlega nema hákarl,
sem Bjarni Pálsson landlæknir bauð
upp á. Gátu leiðangursmenn ekki
haldið honum niðri."
Rjúpa soðin í Geysi
Um miðjan september hélt hóp-
urinn í stutta ferð að Heklu. Komið
var við á Þingvöllum, Laugarvatni,
í Skálholti og við Geysi. „Á Þingvöll-
um tók presturinn þar á móti leið-
angursmönnum og þrátt fyrir að
hann væri nokkuð ölvaður, gekk
hann um með gestina og upplýsti
þá meðal annars um hvemig konum
hefði verið drekkt í Drekkingarhyl.
Sex manns voru í Heklu-leið-
angri Banks ásamt tveimur leið-
sögumönnum og var það án efa
fyrsti erlendi rannsóknarleiðangur-
inn sem fór um landið, að Dönum
frátöldum. Hópurinn kleif Heklu og
taldi Banks sig ávallt vera fyrstan
manna til þess. Það var þó fjarri
lagi, meðal annars hafði Bjami
Pálsson klifíð Heklu tvívegis, í ann-
að skiptið tuttugu ámm áður.“
Anna segir leiðangursmenn hafa
verið all ánægða með ferðina alla,
en þeir kvörtuðu þó undan kulda,
yfír því að ekki skyldi vera eldgos
í Heklu, og að nær engar plöntur
væm í blóma, þó komið væri fram
í september. Hrifnastur var Banks
af Geysi, en þar gerðu leiðangurs-
menn margvíslegar vísindalegar
athuganir er hann gaus, auk þess
sem þeir suðu silung lamb og ijúpu
í hvemum. Sögðu þeir hana hafa
bragðast frábærlega.
Dagbækurnar ómetanleg
heimild
Leiðangurinn hélt af landi brott
8. október. Rannsóknir Banks og
félaga vom aðallega á sviði grasa-
fræði, jarðfræði og dýrafræði en
niðurstöður íslandsferðarinnar
reyndust ekki eins merkar og vonir
stóðu til. Mjög lítið hefur birst á
prenti en nú, rúmum tveimur öldum
síðar, stendur til að bæta úr því.
„Ýmsar ástæður lágu til þess að
lítið birtist. Ekki síst það að Bjarni
Pálsson og Eggert Olafsson urðu
fyrri til með Ferðabók sína, sem
kom út síðar sama ár. Ég tel að
Banks hafí orðið fyrir nokkmm
vonbrigðum með að vera ekki fyrst-
ur náttúrufræðinga. til að kanna
landið. Þá lést grasafræðingur-
inn Solander áður en hann náði
að vinna úr rannsóknum sínum.
Hins vegar kom út ágæt bók
eftir einn leiðangursmanna,
sænska klerkinn Uno von Tro-
il, Bréf frá íslandi. Hún kom
út árið 1777 og náði mikill
útbreiðslu. Bókin var þýdd á
ljölmörg tungumál, meðal
annars íslenskaði dr. Har-
aldur Sigurðsson hana og
fylgir þýðingunni vandað-
ur inngangur um íslands-
fór Banks eftir dr. Harald.
Það sem nú telst merk-
ast era myndir lista-
mannanna sem voru í för með
Banks og dagbækur hans, en
hvomtveggja era ómetanlegar
heimildir um ísland á ofanverðri
18. öld. Hafa þær að geyma upplýs-
ingar um húsakost, klæðnað, hrein-
læti, matarvenjur osfrv. og hafa
þær reynst sagnfræðingum góð
heimild. Sé gripið niður í athuga-
semdir Banks ber ýmislegt forvitni-
legt fyrir sjónir. Honum fannst ís-
lenskur kirkjusöngur ófagur, ís-
lendingar drykkfelldir og íslenski
kvenbúningurinn óklæðilegur, sér í
lagi höfuðfatið. Hins vegar taldi
hann íslendinga kurteisa og gest-
risna.“
HeUlaður af landinu
Anna segir óhætt að fullyrða að
Banks hafí heillast, af landi og þjóð.
Banks settu út lítinn bát og rem
fram á sjómennina. Þeim var boðið
um borð, þar sem þeim var gefíð
brandí. Illa gekk að sannfæra þá
um að leiðangursmenn væm sann-
lega kristnir, en þegar það tókst,
féllst einn sjómannanna á að lóðsá
þá í land.“
í dagbók Banks má lesa bráð-
skemmtilegar lýsingar á fyrstu
kynnum hans af íslendingum. Sjó-
mennina sagði hann afar óhreina
og svo illa lyktandi að ekki væri
hægt að koma nálægt þeim. Þá
vom þeir lúsugir, svo mjög, að
Banks gat ekki annað en dáðst að.
Ástandið var betra í landi, fólk
hreinlegra og snyrtilegra.
„Banks hélt þegar til stiftamt-
manns á Bessastöðum sem var
norskur, Lauritz Thodal að na.fni.
Þá hitti Banks amtmanninn, Ólaf
Stephensen og var vel tekið á móti
honum enda ekki á hveijum degi
sem slíkir fyrirmenn komu til lands-
ins.
Banks kom ekki einsamall til ís-
lands. Auk Solanders hins sænska
voru í hópnum um tuttugu lista-
menn, vísindamenn og aðstoðar-
menn, þeirra á meðal sænskur
klerkur að nafni Uno von Troil,
áhugamaður um íslenska tungu
sem kom beina leið frá París þar
sem hann hafði hitt nokkra leiðtoga
upplýsingastefnunnar, Rousseau og
Diderot. Þá hafði Banks með sér
franskan kokk, homaflokk og þjón
frá Jövu.
Bresku leiðangursmennirnir
komu sér fyrir í kaupmannshúsun-
um í Hafnarfírði og fóm þaðan í
stuttar ferðir um Reykjanes sem
þeir heilluðust af. Þá skoðuðu þeir
hverina^ í Reylq'avík og fóm út í
Viðey. Á kvöldin vom haldnar dýrð-
legar veislur, og vom það ýmist
Banks eða gestgjafar hans sem þær
héldu. Höfðu menn aldrei vitað aðr-
ar eins krásir og franskur kokkur
Banks bar fram við jindirleik
homaflokks-
Heillaður af íslandi
SVO hrifinn var Banks af íslandi
að þegar heim var komið Iét
hann útbúa nafnspjald með ís-
landskorti á.
Morgunblaðið/Kristinn
Sagnfræðingurinn
Dr. Anna Agnarsdóttir er manna fróðust
um íslandsvininn Joseph Banks.
eftir Urði Gunnarsdóttur
Hugtakið íslandsvinur gæti hafa verið búið til um hann en engu að
síður kveikir nafn Sir Joseph Banks ekki ó perunni hjá mörgum íslend-
ingum. Hann hreifst af landi og þjóð á ferð sinni um Island á síðari
hfuta 18. aldar og var alla tíð afar velviljaður íslendingum. Þrótt fyrir
að íslendingar viti lítil deili á Banks er svo ekki farið um Breta en þar
í landi er Banks talinn til merkustu vísindamanna síns tíma. í Bret-
landi stendur til að gefa út bréf hans, skýrslur og dagbækur og hefur
dr. Anna Agnarsdóttir, dósent í sagnfræði við Háskóla íslands verið
fengin til að ritstýra því bindi sem lýtur að íslandi.
„Hrifnastur var
Banks af Geysi, en
þar geróu leidang-
ursmenn margvis-
legar visindalegar
athuganir er hann
gaus, auk þess sem
þeir suóu silung,
lamb og r júpu i
hvernum. Sögóu
þeir hana hafa
bragóast f rábœr-
lega.
Banks mœlti meó
þvi aó ísland yrói
innlimaó. Sagóist
hann ekki aóeins
bera hag
breska
héímsveldis-
ins fyrir
br jósti, held-
ur lœgju
mannúóará-
stæóur aó
baki. Danir
færu illa meó
íslendinga. Þaó
merkti hann af
þvi hve litió íslend-
ingar brostu. Þeir
sem hefóu áóur fyrr
verió svo miklir
garpar, fundió
Ameriku á undan
Kristófer Kólum-
busi, væru nú orónir
undirokaóir og ve-
sælir."
Sir Joseph Banks var fæddur í
Lundúnum í febrúar 1743,
með silfurskeið í munni. Banks nam
við Eton og Oxford en lauk aldrei
prófí. Það kom þó ckki í veg fyrií-
að hann yrði einn af virtustu nátt-
úmvísindamönnum síns tíma og
forseti Breska vísindafélagsins, The
Royal Society, í ijöratíu ár. Það em
hins vegar skrif Banks um land og
þjóð sem hafa haft mesta þýðingu
fyrir íslendinga en þar er að fínna
ómetanlegar upplýsingar fyrir ís-
lenska sagnfræðinga.
Banks sigldi hingað þegar hann
var aðeins 29 ára. Hann hafði farið
í könnunarleiðangur til Labrador
og Nýfundnalands og var þegar
orðinn þekktur í Bretlandi eftir
frægðarför hans og James Cook á
HMS Endeavour 1768-1771 um
Suðurhöf. Banks stjórnaði leiðangr-
inum og hafði fjölda fræðimanna á
sínum snæmm. Hann kostaði rann-
sóknimar sjálfur enda vellauðugur.
Banks og Cook hugðu á aðra ferð
um Suðurhöf árið 1772 og ætlaði
Banks að taka um 20 vísindamenn
með sér. Ekki reyndist nægilegt
pláss á skipinu og var Banks skipað
að fækka mönnunum. Hann fyrtist
við, hætti við að fara með Cook og
leigði skip á eigin kostnað. Banks
ákvað að fínna sér annan áfanga-
stað og varð ísland fyrir valinu.
En hvers vegna?
Anna Agnarsdóttir sagnfræðing-
ur telur ýmsar ástæður fyrir því
að ísland varð fyrir valinu. „Liðið
var á sumarið og hafði Banks því
lítinn tíma til stefnu. Hann gat
ekki farið langt. ísland var lítt
kannað, og taldi Banks engan „al-
mennilegan“ náttúrufræðing hafa
rannsakað landið. Á þessum tíma
ríkti almennur áhugi á eldfjöllum
og freistaði Hekla hans. Þá var
þekktur sænskur grasafræðingur,
Daniel Solander, í hópi Banks og
hann hefur líklega haft áhuga á
því að koma hingað til lands,“ seg-
ir Anna en doktorsritgerð hennar
fjallar um samskipti Breta og ís-
lendinga á tímum Napóleonsstyij-
aldarinnar og þar kemur nafn Jos-
eph Banks hvað eftir annað fyrir.
Skelfing í Hafnarfjarðarhöfn
„Áður en Banks lagði upp í ís-
landsferð sína, reyndi hann að verða
sér úti um upplýsingar um landið.
Þær vom af skomum skammti enda
ekki vitað til þess að neinir íslend-
ingar hafí verið í Lundúnum á þess-
um tíma. Banks lagði upp í för sína
12. júlí og fór sér í engu óðslega
enda hafði hann enga hugmynd um
hversu stutt íslensk sumur eru.
Sigldi hann hægt með vesturströnd
Englands og rannsakaði það sem
fyrir augu bar.
Skip hans kom til Hafnarfjarðar
28. ágúst 1772 og vakti koma þess
mikla skelfíngu meðal Hafnfirð-
inga. Svo langt var liðið á sumar
að kaupskipin höfðu þegar siglt til
Danmerkur og ekki var von á fleiri
skipum það árið. Töldu Hafnfírðing-
ar sem vom á veiðum skammt und-
an landi því áð Tyrkir væm komnir
aftur og rem undan í ofboði. Menn
íslands-
vinurinn