Morgunblaðið - 05.12.1993, Qupperneq 6

6 B ~
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. DBSBMBER 1993
Kjartan og
Guórúná
dönsku sviói
Férskur fornaldarblær með nútímalegu sniði
eftir Sigrúnu Davíðsdóftur, Kaupmannohöfn
ÍSLENDINGASÖGURNAR og aðrar forn-
bókmenntir hafa löngum verið norrænum
skáldum og rithöfundum innblástursefni og
á síðustu öld voru þær ein megin uppstaða
rómantísku stefnunnar á Norðurlöndum.
Dæmi um þetta er leikritið „Kjartan og
Guðrún“, eftir danska skáldið Adam Öhlens-
læger, sem nýlega var frumsýnt í Konung-
lega leikhúsinu í Kaupmannahöfn. Sýning-
unni hefur verið vel tekið af gagnrýnend-
um, en enn á eftir að sýna sig, hvort leikhús-
gestir feta í fótspor þeirra. Leikstjórnin var
í traustum höndum Klaus Hoffmayers, sem
hefur ekki síst Iagt sig eftir sígildum verk-
um, bæði leikritum og óperum.
wmm
s
Benedikte Hansen og Kim Jansson í hlutverkum Guðrúnar og
Bolla.
Mikael Blrkkjær sem Kjartan á sviði Konung-
lega leikhússlns í Kaupmannahöfn.
Eðlilega telst í verkahring
Konunglega leikhússins
að setja upp sígild, dönsk
verk og þar ættu verk
Öhlenslægers að vera ofarlega á
blaði. Þau eru þó ekki sýnd nærri
eins oft og verk annars dansks leik-
ritahöfundar, Ludvigs Holbergs.
Holberg skrifaði fyrst og fremst
gamanleiki, meðan Öhlenslæger
hélt sig við hið harmræna og
kannski ögn þunga. Uppsetningin
er tilraun til að sýna að Öhlenslæg-
er eigi erindi við nútímann. Og af
því tilefni er hann kallaður Öhlens-
læger, en ekki Oehlenschlager upp
á þýsku eins og höfundurinn gerði,
því það þótti fínt á sínum tíma.
Öhlenslæger fæddist 1779. Eftir
að hann gafst upp á að verða leik-
ari, hóf hann að lesa lögfræði, auk
þess sem hann lagði stund á skáld-
skap. Hann tók strax mið af nor-
rænum efnum og leitaði fremur í
norræna goðafræði en þá grísku,
auk þess hann hreifst af þýska
skáldinu Goethe og þýskri náttúru-
heimspeki. Á árunum 1805-1809
ferðaðist hann um Þýskaland,
Frakkland, Sviss og Ítalíu og efni
frá þessum löndum setti svip á
skrif hans, auk þess sem hann
hélt fast í hið norræna. Árið 1809
sneri hann heim sem þekkt skáld.
Árið eftir varð hann prófessor í
fagurfræði og giftist Christiane
Heger, en þau höfðu verið trúlofuð
í ellefu ár.
Eftir ftjósamar tíðir æskuáranna
varð lífið sem prófessor og giftur
maður öllu erfíðara. Kannski var
konan orðin þreytt á biðinni. Alla
vega þá var hjónabandið ekki sér-
lega hamingjusamt og þar við bætt-
ust harðvítugar deilur um skáld-
skap við aðra danska andans menn
um árabil. Öhlenslæger náði þó að
lifa nógu lengi til að vera krýndur
lárviðarsveig í dómkirkjunni í.Lundi
sem skáldjöfur norðursins af
sænska skáldinu Tegnér, auk þess
sem hann öðlaðist viðurkenningu
samtímans og síðari tíma, fyrir að
hafa endumýjað danska skáldskap-
arlist.
Persónurnar úr Laxdælu,
sagan frá Öhlenslæger
„Kjartan og Guðrún" frá 1847
er síðasta leikrit Öhlenslægers. í
fyrri leikritum hans voru persón-
umar oft nokkuð flatar, fremur
manngerðir en einstaklingar, en í
lok ferils síns hafði hann fengið
áhuga á sálfræðilegri mannlýsing-
um. Persónur leikritsins eru því
persónur af holdi og blóði, ekki
bara manngerðir.
Það er ekki sjálf sagan, heldur
persónur Laxdælu, sem hafa orðið
Öhlenslæger innblástursefni. Sög-
una notar hann fijálslega. Þunga-
miðjan er Guðrún og samskipti
hennar við Kjartan og Bolla. í leik-
ritinu er Guðrún látin vera frá Sikil-
ey, sem skýrir blóðhita hennar og
framandleika. Leikritið hefst á því
að Kjartan er sendur af föður sínum
til Noregs, en áður en hann fer,
játar hann Guðrúnu ást sína. Hún
tekur játningunni ólíkindalega og
lofar engu. Bolli fýlgir Kjartani, en
frá fyrstu er slegið á strengi af-
brýðisemi Bolla í garð fóstbróður
síns. í Noregi vinnur Kjartan bæði
hylli Ingibjargar, systur Ólafs kon-
ungs og konungs, en þó honum
standi greinilega konungssystirin
til boða, kýs hann að hverfa heim
í von um að fá Guðrúnar.
En Bolli hefur orðið á undan
honum, sagt Guðrúnu að Kjartan
ætlaði að kvænast Ingibjörgu, svo
Guðrún fellst á að giftast Bolla,
en með hæðnisyrðum þó. Þegar
þau koma út úr kirkjunni, er Kjart-
an sá fyrsti sem þau hitta. Guðrún
brigslar Bolla um lygar, rífur brúð-
arkransinn og stendur að lokum
ein eftir. Hún gerir síðan tilraun
til að tala Kjartan til, finnur að
hann elskar hana, en hann tekur
ekki í mál að hún skilji. Hún hvet-
ur því Bolla til að vega Kjartan,
því fyrr fái hún ekki frið, en um
leið varar hún Kjartan við, sem
vegur Bolla. Kjartan gleðst yfir að
nú skuli Guðrún loksins fijáls, en
þá verður Ingibjörg á vegi hans,
skipreika frá Noregi. Þegar hann
heilsar henni með kossi, sér Guðrún
til hans, Ieggur ör á streng og
ætlar að skjóta Ingibjörgu, en
hæfír Kjartan, sem formælir Guð-
rúnu og deyr.
Að koma Ohlenslæger
á hreyfingu
„Kjartan og Guðrún" er ekki
aðeins forvitnileg sýning, af því hún
fjallar um íslenskar persónur, held-
ur einnig af því uppsetningin er
vísbending um hvernig setja má upp
norræna klassísk, sem er oft svolít-
ið þunglamaleg, þannig að persón-
urnar geti hreyft sig fijálslega um
sviðið, án þess þeim sé á ytra borð-
inu íþyngt með hetjulega þöndum
bijóstkassa í búningum upp úr
„Hetjum í fornöld" eða „íslenskum
þjópháttum" . ..
í uppsetningunni hefur tekist
einkar vel að skafa burt hátíðleika
og tilfinningasemi. Búningar, leik-
mynd, tónlist og leikhljóð skapa
áhrifamikinn og sterkan, en einfald-
an ramma um sýninguna. Reyndar
minna búningar Birgitte Mellentin
svolítið á búninga Karls Júlíussonar
í hrafnamyndum Hrafns Gunn-
laugssonar og tónlist Kim Menzers
reyndar líka, en hvort tveggja er
þó enn stílfærðara en í kvikmynd-
unum.
Leikstjórinn Kiaus Hoffmayer
segir verkið tilheyra tímabili, sem
stundum hafi verið kallað gullöld
danskrar menningar, en viðmiðun
sín hafi fyrst og fremst verið það,
sem Öhlenslæger hafi sótt inn-
blástur í. „Ég hef áhuga á að reyna
að fá fram, það sem skáldið sóttist
eftir í uppsprettu sinni, Laxdælu.
Sagan einkennist af ferskleika og
henni fylgir andblær víðáttu og
heiðni. Þar er andstæðan við inni-
lokað andrúmsloft borgarinnar og
það siðgæði, sem Öhlenslæger lifði
og hrærðist í.
Þangað sækir
hann eitthvað
stærra og víðáttu-
meira, en sam-
tíminn bauð upp
á. Sem leikstjóri
get ég því gert
eing- og hann og
litið aftur til Lax-
dælu, mér til inn-
blásturs. Sagan er
líka betri viðmið-
un en samtími
Öhlenslægers, því
hún er nútíma-
legri en leikritið,
hún er hrárri.
Þessi viðmiðun
kemur fram í bún-
ingunum, sem
taka mið af vík-
ingaaldarbúning-
um, án þess að
vera neinar end-
urgerðir. En það
var heldur ekki
ætlunin að leikrit-
ið bæri yfirbragð
Þjóðminjasafns,
heldur andblæ
sögutímans.
Hafið er viðmið-
unin í sviðsmynd-
inni. Það felur í sér bæði útþrána
og heimþrána. „Lífíð er ferðalag"
er sagt í leikritinu. Persónurnar eru
á ferð, þeim skolar á strönd hvors
annars bæði í eiginlegri og óeigin-
legri merkingu. En kjaminn í leik-
ritinu er hræðslan við ástina. Guð-
rún þorir ekki að gefa sig ástinni
á vald, heldur slær úr og í og það
hefur skelfílegar afleiðingar.
Til að gera leikritið aðgengilegra,
hefur reynst nauðsynlegt að endur-
skoða textann, sem er skrifaður í
bundnu máli. í uppsetningunni hef-
ur málið verið fært í nútímalegra
horf, án þess að það fái á sig nú-
tímablæ, en hrynjandinni haldið
eins og hægt er. Snilli Öhlenslæg-
ers liggur ekki í því að hann notar
fomleg orð.
Helsta hættan við uppsetningu
sígildra verka er of mikil virðing
fyrir höfundunum og verkum
þeirra. Virðing er það versta sem
hugsast getur til að nálgast sígild
verk. Það þýðir ekki að nálgast
Öhlenslæger sem skáldjöfurinn uppi
á stalli, heldur verður að koma hon-
um á hreyfingu. Ég vona að áhorf-
endur geti séð þetta ...“
Geuðrún, sem elskar og hatar
af einlægni
Benedikte Hansen, sem fer með
hlutverk Guðrúnar, er ein af
fremstu leikkonum Dana af yngri
kynslóðinni. Hún útskrifaðist sem
leikkona 1981 og hefur verið við
Konunglega leikhúsið síðan 1990,
síðast í hlutverki Laviniu í leikritið
Eugene O’Neill, „Sorg klæðir
Elektru". Leikkonan er ekkert að
skafa af hrifningu sinni á Guðrúnu.
„Mér þykir fjarska vænt um hana.
Hún fylgir óhikað tilfínningum sín-
um, en hopar frá ástinni, þegar
tækifærið kemur og það hefur
hörmulegar afleiðingar. Hún elskar
heitt og innilega og gæti svo vel
hafa verið hamingjusöm. Hún hefur
hæfileikann til að finna hreinar til-
fínningar, það er engin hálfvelgja
í henni. Hún er hrein og bein, elsk-
ar, þegar hún elskar og hatar, þeg-
ar hún hatar. Tilfinningar hennar
eru hreinar og heilsteyptar, hún
veit hvað henni fínnst, en hún er
hviklynd, þegar hún stendur frammi
fýrir ástinni, sem getur ræst. Hún
er hrædd við það sem kemur á eft-
ir, því hún hefur tvisvar sinnum
verið særð í slæmum hjónaböndum.
Fyrir mér er inntak leikritsins að
ef þú elskar, reyndu þá að segja
það strax, ekki bíða og sjá til.
Þetta er eitthvert besta hlutverk,
sem ég hef leikið. Það fylgir Guð-
rúnu svo mikil gleði að hún er eins
og sálarhreinsun. Hún er svo gjör-
samlega laus við örvæntingu og
allt lítilmótlegt. Eftir að hafa leikið
Laviniu er það eins og frelsun að
takast á við Guðrúnu. Leikritið er
harmleikur, en samfara hreinleika,
þá er eitthvað upphafíð yfir honum,
svo hann gerir mann ekki hryggan.
Ég hef lesið Laxdælu og þekki
Guðrúnu Iíka þaðan. Fyrir mér er
hún sú sama í sögunni og í leikrit-
inu, en sagan er bara eins og meira
útfærð en leikritið, sem er einfaldara
og samþjappaðra. Við sem leikum í
uppsetningunni nú erum mjög hrifín
af leikritinu og glöð yfír að fá tæki-
færi til að leika það. Svo mjög að
nú dreymir okkur um að komast
með það í leikferð til íslands. Við
vonum innilega að það takist."
Og hvers vegna ekki? Hvar eiga
Kjartan, Guðrún og aðrar persónur
leikritsins betur heima en einmitt
þar, ekki síst í þessari fallegu og
innilegu uppsetningu Klaus
Hoffmayers og félaga hans ...