Morgunblaðið - 05.12.1993, Side 11

MORGUNBLAÐIÐ MANNLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1993
B 11
W\SIHD\/Hvadan kemurgeimryk?
Þarsem ryk er til gagns
Áhrifamikið samspil geimryks og ljóss.
VIÐFANGSEFNI stjarnvísinda
er fyrst og fremst stjörnur,
vetrarbrautir og vetrarbrauta-
kerfi. Tilurð, eiginleikar og
efnasamsetning sljarna eru nú
mæta vel skilin þó vitanlega
séu margar eyður enn ófylltar.
Það sem á undanförnum árum
hefur vakið aukin áhuga á
stjarnvísindamönnum er rúmið
á milli stjarnanna og vetrar-
brautanna og þá sér í lagi það
efni sem þar er að finna. Þetta
efni gengur iðulega undir nafn-
inu geimryk. Þó geimryk sé
ekki fyrir hendi í miklu magni
þá birtist það í mismunandi
afbrigðum sem hvert um sig
getur gefið vísindamönnum
mikilvægar upplýsingar.
Gróflega er efninu á milli stjarn-
anna skipt í tvo flokka. Loft-
tegundir sem samanstanda nær
eingöngu af vetni og geimryk sem
er aðallega silikötsambönd s.s.
súrefni og kísil, ásamt mismun-
andi málmteg-
undum. Dreifing
efnisins um rúmið
er mjög grisjótt.
Að meðaltali inni-
heldur einn rúm-
sentimétri geim-
rúms tvö vetnis-
tóm en rykagnim-
ar eru langtum sjaldgæfari, u.þ.b.
ein rykögn á svæði sem jafngildir
3-4 Hallgrímskirkjum.
Þó að þéttni geimryksins sé jafn
lítil og raun ber vitni gætir áhrifa
þess hér á jörð á margvíslegan
hátt. Ljós stjörnu sem er í 3.000
ljósára fjarlægð hefur deyfst um
helming þegar það nær jörðunni.
Ljósstyrkurinn rýrnar um sama
magn fyrir önnur þijú þúsund ljós-
ár. Fyrir vikið berst næstum ekk-
ert ljós til jarðarinnar frá mið-
svæði vetrarbrautarinnar sem er
í 30.000 ljósára fjarlægð.
Þrátt fyrir smæð og grisjótta
dreifíngu geimryks hafa vísinda-
menn öðlast haldgóða þekkingu á
ýmsum eiginleikum þess, s.s.
stærð, lögun og samsetningu.
Mest af þessari þekkingu hefur
fengist með athugunum á þeim
áhrifum sem geimrykið hefur á
sólarljósið. í upphafi þriðja áratug-
ar þessarar aldar uppgötvaði sviss-
neski stjarnfræðingurinn Robert
Trumbler að stjörnur sem staðsett-
ar eru á bak við geimrykský tapa
ekki einungis ljósstyrk heldur sýn-
ast þær rauðleitari en aðrar stjörn-
ur. Af þessu dró hann þá ályktun
að geimryk dragi í sig meira af
bláa þætti ljóssins en þeim rauðu.
Þessi staðreynd gefur enn fremur
upplýsingar um stærð geimryk-
skornanna sem þurfa að vera
minni en bylgjulengd rauðs ljóss,
0,7 míkrometrar.
Venjulega er ljós sem stjörnur
senda frá sér óskautað þ.e.a.s.
ljósbylgjan getur sveiflast í allar
■ áttir þvert á útbreislustefnu ljóss-
ins. Þegar ljósið hefur ferðast í
gegnum geimryk er það að hluta
til skautað og er sveifluháttur
þess að mestu takmarkaður við
ákveðna stefnu. Þetta bendir til
þess að rykagnirnar séu ílangar
og að þær raði sér þannig að
lengdarásar þeirra eru samhliða.
Þetta kemur til á eftirfarandi hátt.
Áhrifa veiks segulsviðs gætir víð-
ast hvar í geimnum. Þar sem
rykagnirnar innihalda málmkennd
efni snúa þær sér gjarnan eftir
kraftlínum segulsviðsins, ekki
ósvipað því ög nálin í áttavita. í
þannig stellingu sleppur meira af
því ljósi í gegn sem er skautað
samhliða lengdarás rykeindanna.
Auk sílikata er talið að geimryk
innihaldi ýmis efni sem eru mikil-
væg fyrir lífræn efnasambönd s.s.
kolefni, köfnunarefni og vetni.
Ásamt súrefni geta þessi efni
myndað margvísleg efnasambönd,
þar á meðal ís. Sú tilgáta hefur
einnig verið sett fram af tveimur
stjarnfræðingum að geimryk
samanstandi að miklu leyti af
þurrfrosnum veirum. Sömu vís-
indamenn telja að þessar veirur
hafi áður fyrr borist til jarðarinnar
og stuðlað þar að myndun lífsins.
Þessi hugmynd nýtur ekki al-
menns stuðnings á meðal vísinda-
manna.
Myndun og hvarf geimryks er
flókið fýrirbæri og ekki nema að
hluta til skilið. Geimryk er á sí-
felldri hreyfingu um rúmið fyrir
tilstuðlan vinda sem ganga út frá
stjörnum. Sólin blæs geimryki í
burtu svo að viðhald þess krefst
stöðugrar endurnýjunar. Talið er
að hluti geimryks myndist við
árekstur loftsteina og eins við yfir-
borð gamalla og útbrunninna
stjarna. Slíkar stjörnur spúa kol-
efni eða súrefni út í geiminn. Kol-
efnið myndar ýmis sótkennd efna-
sambönd en súrefnið getur bundist
kísil og ýmsum málmeindum.
Augljóst er að geimryk getur
myndast á margvíslegan hátt. Það
hefur því mismunandi kornstærð,
efnasamsetningu og þéttni, en það
er einmitt fjölbreytni geimryksins
sem hefur gert vísindamönnum
kleift að öðlast nýstárlega þekk-
ingu á ýmsum eiginleikum þess
víðfemis sem er á milli stjarnanna
og vetrarbrautanna.
Hið rómaða
35 réttajólahlaðborð
Shúla Hansen
Verð: í hádeginu kr. 1.695,-
Á kvöldin kr.2.395,-
Verið
velkomin á
Matreiðslumeistarar:
Skúli Hansen og
Jóhann Sveinsson.
SMlflbrú
Veitingahús við Austurvöll
Pantanir í síma 62 44 55
eftir Sverri
Olafsson
i • I i i . e • 7 ••
3tu heimsþekkt jynr honnun,
gceði oggóða endingu.
Gefðu vandaðajólagjöf
gefðu SIEMENS heimiiisUeki.