Morgunblaðið - 20.02.1994, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUK 20. FEBRÚAR 1994
leiddi það til þess að aðrir fískistofnar
voru skoðaðir með tilliti til þess
sama.“
Aðferðirnar
Þórólfur heldur áfram og lýsir
þeim aðferðum sem þeir Guðni og
Sigurður notuðu: „Miðað við þá mynd
sem Dickson og samstarfsmenn hans
drógu upp af ferðum seltulágmarks-
ins 1988 má sjá að ferðatími lág-
marksins frá Barentshafi til norð-
urmiða íslands er 2 til 3 ár. Aðferð-
irnar sem við notuðum eru einfaldar.
Skoðaðir voru nokkrir þættir, stærð
laxastofna, veiði og nýliðun sjávar-
fiska og hitastig sjávar í Barents-
hafi. Þessir þættir voru svo bornir
saman við sömu þætti á íslandsmið-
um 2 til 3 árum seinna.
Ef við skoðum þetta nánar, þá
tókum við fyrir 3 laxastofna í ám á
Kólaskaga við Barentshaf. Þar hafa
Rússar talið lax upp í árnar um 40
ára skeið. Við völdum árnar Kola,
Tuloma og Ponoy og miðuðum við
tímabilið 1973 til 1989 fyrir þær
tvær fyrmefndu og 1974 til 1990
fyrir Ponoy. Hérlendis voru valdir
þrír laxastofnar úr ám á NA-horni
landsins þar sem sveiflur eru hvað
mestar í laxgengd á íslandi. Þær era
Hofsá og Selá í Vopnafirði og Laxá
í Þingeyjarsýslu yfir tímabilið 1976
til 1992. Ekki eru til talningar á laxi
við uppgöngu hans í þessar ár, en
vegna nákvæmrar skráningar hvers
veidds lax og stöðugs veiðiálags er
Ferð seltulágmarks un N-Atlantshaf og hvaða ár það birtist á hverjum
stað eins og Dickson o.fl. (1988) lýstu. (Eftir Ellett og Blindheim 1992).
y
r' l ?
i ()
) j. ■
'v) fi>
t \ L j 1969-70
Fjóidi Stærð laxastofna í Tuloma og Kola
1973-8
Stærð laxastofna Fjóidi
íPonoy 1974-90 t 45000
Stærð laxastofna í þremur ám á Kólaskaga, yfir tímabilið 1973-89, fyrir árnar
Tuloma og Kola, en 1974-90 fyrir Ponoy.
'C Hiti í Barentshafi 1960-89
4,4
62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88
62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90
Ársmeðalhiti sjávar á Kólasniöi I Barentshafi timabilið 1960-1989 og sjávarhiti að
vorlagi á Siglunessniði tímabilið 1962-1991. Mælingar á 0-200 m dýpi.
■jjjf Nýliðun i Barentshafi 1961-88
1400
Nýliðun við ísland 1963-90
62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88
64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90
Nýliöun þorsks (3ja ára keðjumeöaltöl) í Barentshafi tímabiliö 1961-1988 og
nýliðun þorsks (3ja ára keðjumeðaltöl) við island 1963-1990._________________
tonn Veiði í Barentshafi 1960-87
1150
Veiði við ísland 1960-89 Sfn
450
80 82 84 86
82 84 86 88
Þorskveiöi (3ja ára keöjumeöaltöl) I Barentshafi 1960-1987 og þorskveiöi (3ja ára
keðjumeðaltöl) via Island 1960-1989.___________
Tuloma Kola Ponoy Hofsá Selá Laxá Hiti á Hiti á
Tuloma 1 Kolasn. Siglunes.
Kola 0,79*** 1
Ponoy 0,83*** 0,79*** 1
Hofsá 0,71** 0,62” 0,70" 1
Selá 0,90*** 0,74*** 0,88*** 0,88*** 1
Laxá í Þing. 0,70" 0,76*” 0,88** 0,72" 0,85*** 1
Hiti á Kolasniði 0,77*** 0,62" 0,79*** 0,79*** 0,89*** 0,79*** 1
Hiti á Siglunessniði 0,78*" 0,76"* 0,71" r— t £ o
Fylgni á laxgengd í 3 ám á Kólaskaga í Rússlandi og 3 ám á Norð-
austurlandi; hitastigs á Kolasniði í Barentshafi og Siglunessniði og
innbyrðisfylgni allra þessara þátta. Laxgengdin í íslenskum ám er
borin saman við laxgengd í rússnesku árnar 2-3 árum fyrr og 2ja
ára tímamunur er einnig á sjávarhitanum.
talið að veiðin endurspegli nokkuð
vel stofnstærðina. Reiknuð var fylgni
í laxgengd á milli allra ánna svo og
á milli ánna og hitastigs sjávar í
Barentshafi og við ísland. Tekið var
meðalhitastig þriggja ára, ársins sem
laxaseiðin gengu til sjávar og áranna
tveggja sem laxinn er í hafi og borið
saman við laxastofnana á tilsvarandi
hafsvæðum. Við samanburð á hita-
stigi sjávar voru annars vegar notuð
þriggja ára keðjumeðaltöl af ársmeð-
alhita á sniði út frá Kólaskaga,
mælingar á 0 til 200 metra dýpi sem
Pinro stofnunin í Murmansk gerir
yfir tímabilið 1960. til 1989. Hins
vegar eru þriggja ára keðjumeðaltöl
af mælingum Hafrannsóknastofn-
unnar á sniði út frá Siglunesi að
vorlagi á sama dýpi yfir tímabilið
1962 til 1991.“
Og Þórólfur heldur áfram: „Sam-
anburður á veiði loðnu nær yfir tíma-
bilið 1965 til 1985 í Barentshafi, en
1967 til 1987 við ísland. Ekki er
farið lengra fram í tíma vegna þess
að Norðmenn gripu til mjög strangra
veiðitakmarkana árið 1986. Við sam-
anburð á loðnuveiðinni voru notaðar
aflatölur fyrir hvert ár. Þá var nýlið-
un þorsks í Barentshafi tekin saman
yfir tímabilið 1961 til 1988 sem
þriggja ára keðjumeðaltöl og borin
saman við nýliðun þorsks við ísland
yfir tímabilið 1963 til 1990. Veiði
þorsks var einnig borin saman fyrir
þessi svæði tímabilið 1961 til 1987
í Barentshafi og tímabilið 1963 til
1989 við ísland. Gerður var tölfræði-
legur samanburður á hverjum
nefndra þátta milli hafsvæða og fylg-
istuðull reiknaður.“
Marktæk fylgni...
Og hvað kom svo út úr þessu?
Þórólfur blaðar í pappírum og segir
svo: „Samanburður eðlis- og líffræði-
legra þátta í Barentshafi, ákveðið
ár, við sömu þætti á Islandsmiðum
2 til 3 árum seinna, sýnir marktæka
fylgni. Laxastofnarnir þrír á Kóla-
skaga sýna innbyrðis gott samræmi
í stofnstærðarsveiflum. Ein ánna,
Ponoy, er raunar ári seinna í fasa,
trúlega vegna þess að stærri hluti
göngunnar er lengur í sjó heldur en
í hinum ánum. Laxastofnarnir þrír á
Norðausturhorni íslands, sýna inn-
byrðis sömu stofnstærðarsveiflu
(sbr.myndir). Þegar allar árnar eru
bornar saman, kemur í ljós að all-
verulegt samhengi er á sveiflu laxa-
stofnanna á milli hafsvæða með
tveggja og þriggja ára tilfærslu.
Einnig er marktæk fylgni milli hita-
stigs sjávar og laxastofnanna í þess-
um ám. Þriggja ára keðjumeðaltöl á
hitastigi sjávar sýna marktækt já-
kvætt samhengi á milli hafsvæða
þegar 2 ára tilfærslu er beitt þar sem
fylgistuðull r=0.63*** og litlu lægri
fylgni ef tilfærslan er 3 ár, eða r=
0.62***. Sama er hægt að segja um
loðnu, r=0.66***, nýliðun þorsks
r=0.65*** og þorskveiði r=0.59***.
(sjá töflu)“
Og Þórólfur heldur áfram: „Þrátt
fyrir núsmunandi aðferðir við stofn-
stærðarmat á laxi, mismunandi veiði-
stjórnun á loðnu og þorski og mis-
munandi fjölda mælinga bak við hita-
gögnin, þá er í öllum tilfellum um
if
marktækt samband að ræða. Einnig
er hér í öllum tilfellum um tilfærslu
upp á tvö til þijú ár að ræða, en
breytingar á sjávarstraumum ein-
skorðast ekki við áramót, né aðrar
dagsetningar, þannig að yfir ákveðin
tímabil gæti verið um lengri eða
styttri misvísun að ræða. Breytingar
á sjávarskilyrðum geta orðið á hvaða
árstíma sem er og því haft misjöfn
áhrif á mismunandi lífsskeið tegund-
anna. Hvernig má það vera að lífrí-
kið á hafsvæðum sem eru 2.500 kíló-
metra hvort frá öðru geti sýnt svo
sterkt samband? Sýnt hefur verið
fram á hversu mjög umhverfisþættir
hafa áhrif á lífríki og þar -með fiski-
stofna í Barentshafi og ýmsir hafa
einnig bent á slíkt hið sama hér við
land, t.d. Svend Aage Malmberg, Jón
Jónsson, Jakob Jakobsson auk okk-
ar,“ segir Þórólfur og heldur áfram:
„Hitastig og selta eru þættir sem
endurspegla vel „ástand" sjávar.
Þetta „ástand“ sjávar, gott eða
slæmt, virðist síðan flytjast með haf-
straumum eftir ákveðnum brautum.
Þetta hefur verið tengt við eðlis-
þyngdardreifingu sjávar sem stýri
uppblöndun næringarefna sem aftur
stýri frumframleiðslu hafsins. Frum-
framleiðslan er bæði breytileg á flat-
areiningu og framleiðslusvæðin
stækka og minnka eftir ástandi sjáv-
ar. Einnig ræður ástandið því hvert
framleiðslan fer, þ.e. í ranghala sem
ekki nýtast nema á fyrstu 1-2 þrep-
um fæðukeðjunnar, eða upp í gegn
um hana í fiskframleiðslu. Breytileiki
í frumframleiðslu getur því verið
mjög mikill, sem birtist síðan í dýra-
stofnum sjávarins. Sýnt hefur verið
fram á breytingar á útbreiðslu
margra fisktegunda eftir árferði í
vestanverðu Atlantshafi. í góðærum
var útbreiðsla margra tegunda meiri
og íjöldi fiska af hverri tegund líka
meiri á flatareiningu. Þá hefur einn-
ig verið sýnt fram á að veiði úr laxa-
stofnum í Kyrrahafi er mjög breyti-
leg sem rekja má til sjávarskilyrða
þar og tengjast breytingum á Aluti-
eyja lægðakerfinu.
Þá hefur Unnsteinn Stefánsson
bent á það, að mikilvægt sé hversu
mikið streymi hlýsjávar er fyrir Vest-
fjarðakjálkann ár hvert. Sterkt sam-
hengi við norðlæg hafsvæði með
tveggja til þriggja ára hiiðrun, bend-
ir til þess að sjógerðir í sjávarstraum-
um að norðan skipti þar einnig miklu
og samvirkan þessara tveggja strau-
mátta. Páll Bergþórsson veðurfræð-
ingur hefur _og sýnt fram á tengsl
hitastigs á íslandi við hita á Jan
Mayen hálfu ári áður og Svalbarða
um 2 til 3 árum áður. Þau tengsl
hefur hann notað til þess að spá fyr-
ir um hafís við ísland, lofthita og
heyfeng."
Sameiginleg uppsveifla
En þá er komið að spurningunni:
Hvaða þýðingu hefur þetta svo sem?
Þessu svarar Þórólfur þannig: „Nið-
urstöður okkar benda til, að þegar
ástand batnar taki lífríkið allt fjör-
kipp í sameiginlegri uppsveiflu.
Minna vægi hafi innbyrðis stofnþætt-
ir eins og þéttleikaháður vöxtur, að
einn stofn stjórni öðrum með afráni,
eða að framleiðslan færist á milli
stofna eða tegunda fiska. Algengt
er að í uppsveiflu á nytjastofnum
sjávar, aukist afli fyrst á krabbadýr-
um eins og rækju, síðan á uppsjávar-
fiskum eins og loðnu og laxi og loks
á langlífari tegundum eins og þorski.
Það hversu margir fiskistofnar sýna
sömu tilhneigingu á stórum hafsvæð-
um I takt við umhverfisþætti, bendir
sterklega til þess að stærð hrygning-
arstofna, afrán og fiskveiðar eða
stjórnun þeirra hafi haft minna að
segja um stofnsveiflur heldur en hin
miklu áhrif umhverfísins sem allir
stofnamir þurfa að undirgangast.
Að öðrum kosti ættu sveiflurnar ekki
að vera jafn samstiga hver við aðra
og raun ber vitni. Rannsóknir hafa
leitt í ljós að sveiflur í þremur laxa-
stofnum í Vopnafirði ráðast mun
minna af stærð hrygningarstofns og
þeim seiðafjölda sem gengur til sjáv-
ar, heldur en afföllum í sjó, sem
tengja má sjávarskilyrðum. Einnig
hafa verið leiddar líkur að því með
rannsóknum, að umhverfisaðstæður
skýri verulegan hluta af breytileika
í nýliðun þorsks .“
Að nýta sér upplýsingar
Þórólfur heldur áfram að ræða
þýðingu þessara niðurstaðna: „Við
Islendingar hljótum að geta nýtt okk-
ur þær upplýsingar að lífríki magnist
og dvíni í sama takti hér við land og
gerist í Barentshafi 2-3 árum áður.
Það eru miklar upplýsingar að geta
sagt fyrir um stærstu drættina í þró-
un fiskistofna með svo miklum fyrir-
vara. Þeirri stefnu hefur verið fylgt
víða um lönd að hægt sé að byggja
upp fiskistofna hvemig sem aðstæður
eru í hafinu. Þetta var gagnrýnt árið
1982 og reynslan síðan sýnt, að upp-
bygging fískistofna er óraunhæf, þar
sem stofnstærð ræðst fyrst og fremst
af umhverfisskilyrðum.
Samhengið í sveiflum fiskistofna
hér og í Barentshafi, sýnir að það
góða ástand sem ríkt hefur í Barents-
hafi undanfarin ár er líklegt til að
nýtast okkur nú og næstu ár. Raun-
ar hafa aflabrögð á þeim tegundum
sem fljótar eru að bregðast við batn-
andi skilyrðum, t.d. loðnu, laxi og
rækju, verið góð síðustu tvö ár. Þors-
kveiðin ætti að fylgja á eftir og afla-
brögð hafa einnig batnað hvað hann
snertir og togarar farnir að forðast
bestu þorskmiðin til þess að halda
sig innan kvóta.
En þetta er jafnframt aðvörun um
það, að við verðum að geta tekið
niðursveiflum líka sem óhjákvæmi-
lega koma, hvemig sem allri veiði-
stjórnun líður. Meira að segja gæti
komið hér ördeyðutímabil þannig að
ekki fengist bein úr sjó, þótt ekkert
slíkt sé sjáanlegt í dag. Þegar litið
er yfir lengra tímabil, eins og sögu
íslandsbyggðar, koma í ljós miklar
veðurfarsbreytingar. Tengsl veðurf-
arsins og gengis íslensku þjóðarinnar
eru augljós og það hefur einnig ver-
ið tengt við aflabrögð yfir lengri
tíma.“
Nýjar forsendur
Og hvað tekur svo við? „Þessar
niðurstöður eru fyrsta framsetning á
þessum gögnum um samhengi á
milli Barentshafs og íslandsmiða.
Hér þarf mun meiri rannsókna við
til þess að skilja þessi tengsl það vel
að hægt sé að setja fram nákvæmt
spálíkan. Einnig þarf að athuga fiski-
stofna sem dvelja að stærstum hluta
lífsskeiðs síns sunnan straumskil-
anna við Vestfjarðakjálka og Hroll-
laugseyjar. Eru þar önnur öfl að
verki þar sem stöðugleiki er meiri í
umhverfisskilyrðum eða eru sveiflur
fiskistofna þar í öðmm fasa? Ósk
okkar er sú að þeir þættir sem nefnd-
ir hafa verið verði teknir meir inn í
umhverfis- og fiskirannsóknir heldur
en gert hefur verið og þá muni þeir
skila sér inn sem nýjar fosendur fyr-
ir fiskveiðistjórnun," segir Þórólfur
Antonsson að lokum.
Sálfræðinámskeið
Beiting hugsunar til að sigrast á sterkum neikvæðum
tilfinningum, s.s. reiði, sektar-
kennd og kvíða.
Leiðbeinandi er Gunnar Hrafn
Birgisson, doktor í klínískri sál-
fræði, sérhæfður á sviði einstakl-
ings- og fjölskyldumeðferðar.
Námskeiðið hefst 28. febrúar og verður vikulega
næstu þrjá mánudaga frá kl. 20.30 til 22.30.
Takmarkaður fjöldi þátttakenda.
Nánari upplýsingar og skráning í símum 24782 og 12174.