Morgunblaðið - 17.09.1995, Qupperneq 16

16 SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Ólafur Þ. Stephensen
KÖNIGSBERG er horfin og Kaliníngrad, með ljótum blokkum, lélegum bílum og rússneskum hermöjnnum, er komin í staðinn.
(P)RÚSSNESKA
VIRKIB VTD
EYSTRASALT
Rússneska borgin
Kalíníngrad, sem
áður var þýzk og
hét Königsberg, á
sér sérkennilega
sögu og tilveru.
Ólafur Þ. Steph-
ensen heimsótti
staðinn, þar sem
gamlir prófessor-
ar í marx-lenín-
isma lesa Kant,
rússneski Eystra-
saltsflotinn ryðgar
— og Prússarnir
snúa aftur.
RÚSSNESKA borgin Kalín-
íngrad við Eystrasalt á sér
sérkennilega sögu. Hún
var stofnuð á 13. öld sem
þýzkt virki. Fram til ársins 1945 hét
hún Königsberg og var austasta
stórborg Þýzkalands ásamt því að
vera höfuðborg Austur-Prússlands.
Borgin tengist þýzkri sögu með
ýmsum hætti, einna þekktust er hún
sennilega sem heimaborg heimspek-
ingsins Immanúels Kant, sem fædd-
ist og dó í borginni — og fór helzt
aldrei út fyrir háskólahverfið.
í sókn sinni til vesturs 1944-45
sat rauði herinn um Königsberg en
þýzkar hersveitir vörðust af kappi,
enda hafði Hitler útnefnt borgina
eitt af óvinnandi virkjum sínum.
Borgin var að mestu leyti lögð í
rúst og í stríðslok slógu Sovétríkin
eign sinni á Königsberg og héraðið
í kring. Árið 1946 hlaut borgin nýtt
nafn, í virðingarskyni við kommún-
istaforingjann Kalínín, sem dó sama
ár. Þeir af þýzku íbúunum, sem enn
héldust við í borginni, voru hraktir
burt og Rússar frá héruðum, sem
höfðu orðið illa úti í stríðinu, flutt-
ust til Kalíníngrad þúsundum sam-
an.
Kalíníngrad varð eitt af víghreiðr-
um Sovétríkjanna. Þar er heimahöfn
Eystrasaltsflotans, sem var stolt
borgarinnar, og ekki er ósennilegt
að margir af kafbátunum, sem voru
uppi í landsteinum Svíþjóðar um
árabil, hafi verið þaðan komnir. Af
um 900.000 íbúum héraðsins voru
100.000 hermenn og enn fleiri
tengdust hernaðarstarfsemi með
einhveijum hætti.
Árið 1991 varð skyndileg breyting
á högum Kalíníngradbúa. Sovétríkin
hrundu og allt í einu hafði Kalín-
íngrad fjarlægzt heimalandið, Rúss-
iand, um 500 kílómetra og Litháen
og Hvítarússland voru komin upp á
milli. Samgöngur urðu erfiðar, efna-
hagslífið tók djúpa dýfu og mörgum
Kalíníngradbúum fuiast. þejr hafa.
gleymzt á ókunnri strönd. Breyting-
arnar hafa jafnvel skapað sálræna
kreppu hjá fólki, vegna þess að for-
tíð þess og rætur eru í Rússlandi —
fyrsta kynslóð innfæddra Kalín-
íngradbúa er ekki nema á fimmtugs-
aldrinum — og því finnst það hafa
verið skorið frá rússneskri menningu
og svífa um í einhvers konar tóma-
rúmi. í ljósi hinnar sterku föður-
landshyggju Rússa og mikilvægis
hinnar miklu móður, Rússlands, í
sálarlífi þeirra, er þetta ömurleg
aðstaða fyrir fólkið í Kalíníngrad.
„Skyndilega þarf ég að sýna vega-
bréfíð mitt mörgum sinnum til að
komast til Sankti Pétursborgar, þar
sem ég var í háskóla," segir blaða-
maðurinn Míkhaíl Vorontsov við
mig. „Það er óþægileg tilfinning.
Við erum ein hérna úti.“
Nágrannarnir skelfast
víghreiðrið
Ekki alveg ein. Til varnar rúmlega
800.000 óbreyttum borgurum í Kal-
íníngrad og nágrenni eru 40.000
hermenn úr Eystrasaltsflotanum og
11. rússneska hernum. Þó hefur
verið fækkað um meira en helming
í flotastöðinni frá því að rauði herinn
var upp á sitt bezta. Viktor Kravtsj-
enkó, varaaðmíráll og næstæðsti
yfirmaður Eystrasaltsflotans, viður-
kennir að fjárskortur valdi því að
ekki sé hægt að halda úti nema tak-
mörkuðum fjölda skipa, og þá yfir-
ryðgi í höfninni í Baltíjsk (áður Pil-
lau — rússneskar nafngiftir í hérað-
inu eru mátulega frumlegar:
Baltíjsk, Sovétsk, Slavsk, svo dæmi
séu nefnd). Sænski flotinn hafi boð-
izt til að hjálpa til við að farga skip-
um. „Flotinn gegnir ekki lengur
neinu hlutverki á heimsvísu, hann
er bara til þess að veija rússneska
landhelgi," segir Kravtsjenkó. Hann
segir suma íbúa Kalíningrad hafa
tekið samdrætti í hernaðarumsvifun-
um illa, hann snerti stolt þeirra og
öryggistilfinningu. Flestir skilji þó
að niðurskurðurinn sé nauðsynlegur.
Þótt Kravtsjenkó segi Eystra-
saltsflotann nú sinna sakleysislegu
landvarnahlutverki, eru nágrannar
Kalíníngradbúa í Eystrasaltsríkjun-
um órólegir yfir hinum mikla fjölda
rússneskra hermanna á jafnlitlu
svæði. Eystrasaltsríkin eru eins og
lús milli tveggja nagla þar sem ann-
ars vegar eru öflugar hersveitir í
kringum Sankti Pétursborg og hins
vegar flotastöðin í Kalíníngrad. Lit-
háen og Rússland hafa samið um
herflutninga og borgaralega umferð
til Kalíníngrad yfir litháískt land-
svæði. Mikil spenna er hins vegar í
samskiptunum og báðir kvarta und-
an stífni og samningsbrotum. Ráða-
menn í Tallinn, Riga og Vilnius vilja
gjarnan að Kalíníngrad verði her-
laust svæði, en því taka Rússar
víðsfjarri. í Eystrasaltsríkjunum á
sú hugmynd fylgi að fagna að Kalín-
íngrad öðlist sjálfstæði frá Rússlandi
og verði „fjórða Eystrasaltsríkið",
en þessi hugdetta fellur í grýttan
jarðveg meðal Kalíníngradbúa
sjálfra.
Við komuna til Kalíníngrad fór
ekki hjá því að farþegum með flug-
vél SAS frá Kaupmannahöfn dytti í
hug að hernaðarmáttur Rússlands
væri ekki lengur sá, sem hann áður
var. Fresta varð lendingu á flugvell-
inum við borgina, vegna þess að á
miðri flugbrautinni sat Antonov-her-
an Uma í einu. Mörg skip Ilugvf.i, suii þafði tapa.ðJijólasL llinu
þegar hún lenti. SAS-vélinni var
snúið til Gdansk í Póllandi, þar sem
flugstjórinn fékk sér sígarettu og
sagði þetta alvanalegt í Kalíníngrad.
Þegar boð bárust um að búið væri
að hreinsa Antonov gamla upp af
flugbrautinni, var loksins hægt að
lenda og hefja þátttöku í hinni
sovézku biðraðamenningu, sem enn
er í fullu gildi í Kalíníngrad.
Prússar í pílagrímsferð
Fyrir nokkrum árum hefðu fáir
haldið á þýzku vegabréfi í biðröðinni
við vegabréfaskoðunina — það var
álit sovézkra stjórnvalda að heim-
sóknir frá fyrrverandi íbúum Kalín-
íngrad væru ekki heppilegar. Nú var
hins vegar stór hópur af rosknum
Þjóðveijum á meðal farþega frá
Kaupmannahöfn. Þeir iðuðu í skinn-
inu að komast til borgarinnar, þar
sem æskuheimili þeirra höfðu staðið.
Á flugvellinum seldu framtakssamir
unglingar kort, annars vegar af
gömlu Königsberg og hins vegar af
Kalíníngrad dagsins í dag. Þetta
reyndist þarfaþing, vegna þess að
gatnakerfinu hefur verið gjörbreytt,
auk þess sem engin þýzk götunöfn
eru til lengur. Kortin tvö mátti svo
leggja saman til að Þjóðveijarnir
gætu áttað sig á því við hvaða götu
með óskiljanlegu nafni æskuslóðirn-
ar væru.
Sessunautur minn í flugvallarrút-
unni var af gyðingaættum og hafði
flúið Königsberg ásamt foreldrum
sínum árið 1933, er Hitler komst til
valda. Hann var því að líta Königs-
berg augum í fyrsta sinn í 62 ár —
eða var það Kalíníngrad? Til að byija
með starði hann út um bílgluggann
í von um að koma auga á grafreit
gyðinga, en þegar rútan nálgaðist
miðborgina var orðið ljóst að hann
væri Iíkast til löngu kominn undir
malbik og steinsteypu — rétt eins
og flest annað, sem gamli gyðingur-
inn mundi eftir úr æsku sinni. Hann
kvaddi með þeim orðum að hann
ætlaði að reyna að finna brúna, sem
hann hefði búið við, þá gæti hann
kannski áttað sig á umhverfinu.
Königsberg kemur aldrei aftur
Síðastliðin þijú ár hafa um 50.000
Þjóðveijar á ári komið í pílagríms-
ferð til Kalíníngrad. Margir búast
við að finna eitthvað af gömlu Kön-
igsberg, en flestir verða fyrir von-
brigðum. Fáeinar byggingar standa
eftir, til dæmis dómkirkjan með gröf
Kants og gamalt virki. En Königs-
berg með glæsibyggingum sínum,
breiðgötum og prússnesku sögu
kemur aldrei aftur — Kalíníngrad
með ljótum, sovézkum blokkum, lé-
legum bílum, babúskum með skuplu
og rússneskum hermönnum í græn-
um einkennisbúningum er það sem
komið hefur í staðinn. Sem flest
merki um þýzka byggð voru máð
út — á gömlu skólahúsi má greina
orðið „Schule“, ritað með gotnesku
letri undir flagnandi málningunni,
sem huldi það áður. Morgunverðar-
salurinn á Hótel Tourist er fullur
af aldurhnignum Prússum, sem
hrista höfuðið og formæla því hvern-
ig fæðingarborg þeirra hefur verið
eyðilögð.
Sovézk stjórnvöld höfðu engan
áhuga á að varðveita sögulegar
byggingar Prússa, sem skemmzt
höfðu í stríðinu. Jafnvel þær, sem
enn voru uppistandandi í stríðslok,
voru brotnar niður. Þannig fór til
dæmis fyrir einni frægustu bygg-
ingu Königsberg, Konungskastal-
anum svonefnda, sem stóð þar sem
nú er miðpunktur borgarinnar. Á
sjöunda áratugnum lýsti sovézki
héraðsstjórinn því yfir að kastalinn
væri tákn prússneskrar hernaðar-
hyggju og lét rífa hann. í staðinn
var hafizt handa um byggingu tutt-
ugu hæða móðgunar við fegurðar-
skynið — „Hús sovétanna" sem
vegna hönnunargalla og ótal slysa
v>ð bygginguna stendur ennþá hálf-
karað á gríðarstóru torgi og er lítil
borgarprýði. Rússnesku íbúarnir
hvísla um það sín á milli að líkast
til hafi yfirvöldunum hefnzt fyrir að
rífa Konungskastalann.
Þýzkir peningar — þýzk
heimsvaldastefna?
Samskipti þýzku ferðamannanna
og eldri Kalíníngradbúa eru ekki
alltaf auðveld. Rússarnir vita sem
er, að Prússarnir fæddust og ólust
upp í borginni, en sjálfir eru þeir
fæddir austur í Rússlandi og komu
I
|
L
»
L
II
»
I
b
c
.