Morgunblaðið - 09.02.1996, Síða 24

24 FÖSTUDAGUR 9. FEBRÚAR 1996
AÐSEIMDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Sagan - geymdin
— gleymskan
TIL fjarlægra Austurlanda barst
mér í nýliðnum mánuði fregn af
skrifum tveggja ágætismanna, er
tóku sig - væntanlega af sjálfsdáð-
um - fram um að „leiðrétta" form-
ála minn að flutningi Jólaóratoríu
Bachs í Hallgrímskirkju fyrir síðustu
jól. Sjálfsagt gengur höfundum gott
til, þótt ekki verði séð
að skrif þeirra verði
tónlist Bachs til fram-
dráttar, og ekki geta
greinarnar ' flokkast
undir sagnfræði, þrátt
fyrir þann yfirlýsta til-
gang þeirra. Er hér átt
við grein Bjarka Svein-
björnssonar, „Um flutn-
ing á stórverkum
Bachs“, í Morgunblað-
inu 9. janúar sl. og
grein Ragnars Bjöms-
sonar fyrrverandi dó-
morganista og núver-
andi tónlistargagnrýn-
anda Morgunblaðsins,
„Minni Ingóífs", hinn
11. janúar sl. Hvorugur
greinarhöfunda virðist
hafa áttað sig á, að inn-
gangur minn að efnisskrá var hug-
leiðing um verkið, list J.S. Bachs og
gildi hennar í sögunni og nútímanum,
en engin söguleg úttekt né yfirlit um,
hverjir hefðu flutt tónlist Bachs hér
á landi, frá því að hún byijaði að
heyrast, þótt tveggja Bachtúlkenda
væri getið, Páls ísólfssonar og Pólý-
fónkórsins, án þess að ég léti nafns
míns getið. Það sem báðir greinar-
höfundar hnjóta um í grein minni
er eftirfarandi:
„Meistaraverk Bachs fyrir kóra,
hljómsveit og einsöngvara lágu að
mestu í þagnargildi hér á landi, þar
til Pólýfónkórinn reið á vaðið með
Jólaóratoríunni í Kristskirkju árið
1964.“ Þessi staðreynd stendur
óhögguð, hvað sem greinum fyrr-
nefndra greinarhöfunda líður, eins
og ég mun síðar færa rök að. Bjarki
Sveinbjömsson var góður Iiðsmaður
Pólýfónkórsins í nærri áratug og
gekk til liðs við kórinn á næsta
starfsári eftir fmmflutning Matthe-
usarpassíunnar .undir minni stjórn í
Háskólabíói í mars 1972. í gagn-
rýni, sem birtist í Morgunblaðinu 6.
apríl það ár, segir Þorkell Sigur-
björnsson:
„Á skírdag heyrðist Mattheusar-
passía Bachs í fyrsta sinn á íslandi.
Flytjendur vom Pólýfónkórinn,
barnakór og tvær kammerhljóm-
sveitir ásamt níu einsöngvurum und-
ir stjórn Ingólfs Guðbrandssonar. Þar
með er samt ekki allt talið, þvi að
þá söng ekki aðeins Pólýfónkórinn
heldur og nær allir áheyrendurnir
líka í þremur sálmalögum."
Þessi flutningur Mattheusarpass-
íunnar var örlítið styttur, en 10 árum
síðar var verkið flutt í fyrsta sinn í
heild á íslandi undir minni stjórn,
en með góðu liðsinni Hamrahlíðar-
kórsins og Barnakórs Öldutúnsskóla.
Hvers vegna segir Bjarki Svein-
bjömsson, að dr. Urbancic hafi flutt
Mattheusarpassíuna á íslandi, „og
nánast öll stórverk Bachs“?
Hverjir eru að falsa
tónlistarsöguna?
Fyrir mér vakir ekki að skrá ís-
lenska tónlistarsögu, en ég hef þó
með-litlu móti orðið einn af mörgum
gerendum hennar. Að því er ég best
veit hefur mikill hæflleikamaður
unnið að ritun hennar um árabil og
mun verk hans væntanlega sjá dags-
ins ljós fyrr en síðar. Báðir fyrr-
greindir skrifarar láta að því liggja,
að ég sé að reyna að túlka íslenska
tónlistarsögu mér í hag! Þar kom að
því að ég hefði einhvem hag af tón-
listinni, sá íslenskra tónlistarmanna,
sem vann af hugsjón einni að fram-
gangi tónlistar á Islandi, ekki aðeins
launalaus, heldur sem fjárhagslegur
bakhjarl umfangsmikils tónleika-
halds í þijá áratugi. Bjarki segir:
„Það er nú stundum eins og menn
vilji gleyma starfi útlendinganna að
tónlistarmálum landsins ... eða þá að
menn velja það úr sögunni sem hent-
ar þeim og þeirra málstað og túlka
útfrá því..." (Leturbr. höfundar.)
Ragnar segir: „Þetta með sögurit-
unina. Eitt er að skrá
söguna eins hlutlaust
og mögulegt er. Annað
er að skrá hana eins
og maður vildi hafa
hana, en slík sagnarit-
un er eiginlega tví-
verknaður, því að þar
kemur að rétt vill vera
rétt og ýtir burtu rang-
færslunum." „Hafi ein-
hver einn frekar öðmm
verið brautryðjandi í
flutningi þessara stóru
kórverka Bachs á Is-
landi, var það Tónlist-
arfélagskórinn og V.
Urbancic... Einnig
flutti þessi sami kór og
sami stjórnandi mörg
önnur stærri kórverk
annarra stórvirkra höf-
unda, verka sem ég held að Pólýfón-
kórinn hafi aldrei reynt við, en voru
ekki síður krefjandi en verk Bachs.“
(Leturbr. höf.)
Ragnari verður nokkuð tíðrætt um
gleymskuna. Líklega hefur hann
gleymt því, að á 30 ára starfsferli
Pólýfónkórsins stýrði ég ekki aðeins
flutningi á verkum Bachs, heldur
ijölda annarra, alls um 70 tónskálda,
allt frá Monteverdi til Béla Bartoks
og Poulencs, sem ekki höfðu áður
heyrst á íslandi, á samtals nærri 400
tónleikum innan lands og utan. Eitt-
hvert stórverka Bachs var nærri ár-
viss viðburður, og stundum tvö frem-
ur en eitt. í gagnrýni sinni síðari
árin hef ég veitt því athygli, að Ragn-
ar hefur stundum gleymt því, að
Pólýfónkórinn hafði fmmflutt verk
og eignað frumflutninginn á íslandi
öðrum, eins og Rossinimessuna, sem
Pólýfónkórinn flutti árið 1980, og
skrifaði þó Ragnar einnig um þann
flutning. Ekki hefur mér fundist taka
því að elta ólar við slíkt, en læt þess
getið nú, vegna þess að hann telur
það í sínum verkahring að vanda um
við mig í nafni sögunnar, „ýta burtu
rangfærslunum".
Mæt og virt minning
dr. Victors Urbancic og
dr. Róberts A. Ottóssonar
Því fer fjarri að ég hafi gleymt
framlagi dr. Victors Urbancic né
Róberts A. Ottóssonar til íslenskra
tónlistarmála. Ég virti þá mjög báða
og dáði, enda vom þeir með mínum
fyrstu lærimeisturum. Ég söng í kór
hjá báðum, og dr. Róbert hvatti mig
mjög til framhaldsnáms. Fyrir und-
arlega rás örlaganna settust þeir
báðir að hér á landi um svipað leyti
og urðu stórvirkir í íslensku tónlist-
arlífi. Fyrir það stendur öll þjóðin í
þakkarskuld, því að mörgu fleygði
fram fyrir þeirra atbeina. Minning
þeirra beggja er mér kær, og síst
vildi ég skyggja á heiður þeirra, enda
getur enginn borið mér það á brýn.
Að láta að því liggja, að ég hafi hom
í síðu erlendra tónlistarmanna á ís-
landi er algjör fölsun, því að ég hef
átt við þá ágætt samstarf og kallað
til yfir 30 úrvalseinsöngvara og hljóð-
færaleikara frá útlöndum, að taka
þátt í flutningi kröfuharðra tónverka,
auk þeirra, sem störfuðu og starfa
enn í Sinfóníuhljómsveit lslands.
Tónlistin er aíþjóðlegt afl og mál, sem
allir skilja, þrátt fyrir ólík þjóðerni.
Mér var vel kunnugt um flutning
Tónlistarfélagskórsins og Hljóm-
sveitar Reykjavíkur á Jóhannesar-
passíu Bachs árið 1943 undir stjóm
Urbancic, þar sem stórsöngvaramir
Guðmundur Jónsson og Þorsteinn
Hannesson hlutu sína eldskírn. Stutt-
ur úrdráttur úr Jólaóratoríunni var
færður upp í Fríkirkjunni í desember
1944 með sama kór og hljómsveit
undir stjórn dr. Urbancic. Það hefur
verið mikið afrek á mælikvarða þess
tíma, og enginn efast um elju og
fórnfýsi þeirra, sem að stóðu. Slíkar
breytingar á verkinu, sem þar voru
gerðar, m.a. til að aðlaga íslenskum
texta, orka þó jafnan tvímælis. í
verkum sínum semur Bach jafnan
út frá textanum, hvert orð er klætt
í lit tóns og hljóms, sem ekki má
raskast, með ólíku orði eða öðru
hljóðfalli textans, því ella tapar tón-
listin spennu sinni og töfrum og
hendingamótun, „frasering“, breyt-
ist, sem mörgum sést yfir. Til þess
að gefa sem raunsannasta mynd af
tónlist Bachs eru hin stóru trúarlegu
verk hans nú nær alltaf flutt á frum-
málinu, en þýðing textans látin fylgja
með. Ég fór að jafnaði þann milliveg
að láta syngja kóralana - sálmana
- á íslensku en allt annað á frummál-
inu. Mér var fullkunnugt um þessa
forsögu á flutningi Jóhannesarpassíu
og Jólaóratoríu Bachs og hef aldrei
eignað mér frumflutning þeirra hér
á landi. Svo miklar breytingar voru
gerðar á Jólaóratoríunni, tilfærslur
Því fer fjarri, segir
Ingólfur Guðbrands-
son, að ég hafi gleymt
framlagi dr. Victors
Urbancic og dr. Róberts
A. Ottóssonar til ís-
lenskra tónlistarmála.
og úrfellingar, að vafasamt er að
kalla það frumflutning verksins,
heldur sýnishorn. Þetta sýnir efnis-
skráin ljóslega.
Bjarka verður tíðrætt um það af-
rek að fella texta Passíusálmanna
við Jóhannesarpassíu Bachs. Ég er
á öndverðri skoðun: Passíusálmar
Hallgríms Péturssonar eru ein dýr-
asta perla íslenskrar tungu, auk þess
að vera heimsbókmenntir um kvöl
og pínu frelsarans. Búningur þeirra
á að vera alíslenskur, einnig í tónum.
Þar hefur tónskáldið Atli Heimir
Sveinsson þegar unnið gott verk, sem
hann e.t.v. útfærir enn. Fleiri íslensk
tónskáld mættu glíma við að tón-
setja Passíusálmana á verðugan hátt.
Báðir meistararnir Hallgrímur Pét-
ursson og J.S. Bach eru of stórir í
sniðum til þess að reyna svona eftirá
að hnoða þeim saman í eitt á kostn-
að beggja.
Ætla má, að allt að 700 manns
hafi heyrt hvorn flutning í Fríkirkj-
unni, og Jóhannesarpassían var end-
urtekin sjö árum síðar, 1950. Eftir
það liðu 20 ár, þar til þessi verk
heyrðust aftur á Islandi í flutningi
Pólýfónkórsins og komin ný kynsióð
flytjenda og áheyrenda. Það er því
ekki ofsagt, að þessi tónlist Bachs
hafi að tnestu legið íþagnargildi, þar
til Pólýfónkórinn kom til sögunnar
oggerði þau að aðalviðfangsefni sínu
með margendurteknum flutningi um
aldarfjórðungsskeið og mótaði hefð
í flutningi þeirra og stíl, sem ekki
þekktist áður hér á landi. Þessi stað-
reynd er viðurkennd af öllum, sem
til þekkja, og lýsi ég það persónuleg-
an róg á hendur mér og ævistarfi
mínu að gefa í skyn, að ég hafi
nokkru sinni reynt að túlka sögu ís-
lenskrar tónlistar mér í hag. Vísa
ég slíkri „söguleiðréttingu" höfund-
anna heim til föðurhúsanna.
Tónlistarsmekkur fólks er að von-
um misjafn. Af grein Ragnars
Björnssonar má ráða að hann sé
enginn sérstakur aðdáandi Bachs,
enda telur hann Bach engan sér-
stakan brautryðjanda í tónlist, en
hvaða tónskáld sögunnar nýtur meiri
virðingar og hefur haft meiri áhrif
allt til nútímans en Johann Sebastian
Bach? Samkvæmt grein Ragnars um
„minni Ingólfs" leggur hann allan
flutning á kórverkum Bachs að jöfnu,
svo og öll stærstu kórverk hans,
þótt viðurkennt sé, að Mattheusarp-
assían og H-mollmessan séu há-
punktur tónrænnar sköpunar og
miklu kröfuharðari í flutningi en
Jólaóratorían og Jóhannesarpassían.
Reyndar má ráða af grein Ragnars,
að verk Bachs séu ekki sérlega
vandasöm í flutningi miðað við mörg
önnur. Þetta ætti Ragnar þó að vita
af reynslunni. Ég get ekki gleymt
flutningi Óratóríukórs Dómkirkjunn-
ar á Jólaóratoríunni undir stjórn
Ragnrs hinn 29. desember 1974, sem
hlaut yfirskriftina „Morð í Dómkirkj-
unni“ hjá gagnrýnanda dagblaðs.
Ekki skorti Ragnar þó slagtæknina,
eins og frægt er. En gagnrýnendum
getur skjátlast eins og alkunnugt er.
Skoðanir þeirra eru ekki algildar, og
veldur þar, hver á heldur pennanum.
Því miður er gagnrýni stundum ræt-
in og lítið í ætt við tilgang hennar,
lýsir helst innibyrgðri gremju eða
óvild gagnrýnandans í stað málefna-
legrar, leiðbeinandi umfjöllunar, sem
byggð er á þekkingu og hlautlausri
afstöðu til efnis og flytjenda. Mig
undrar samt, að Ragnar skyldi ekki
líka segja frá þessu framlagi sínu til
flutnings á kórverkum Bachs, því
eftir orðum hans sjálfs „kemur að
því að rétt vill vera rétt“.
Gagnrýnendum er mikill vandi á
höndum að fjalla af þeirri sanngirni,
þekkingu og yfirsýn svo um viðburði
líðandi stundar, að skrif þeirra verði
grundvöllur sögulegra heimilda, þeg-
ar fram í sækir. Kærustu minningar
mínar um tónlistarflutning á ég frá
stundum, þegar tókst að samstilla
hugi flytjenda á plani, sem er langt
ofar jarðneskum hversdagsleika og
hrífa áheyrendur á vit fegurðar, er
var þeim sem ný opinberun. Undir-
tektirnar voru almennt frábærar,
bæði hjá almenningi og gagnrýnend-
um, sem mark var á takandi, þrátt
fyrir dálítið furðulegt skítkast end-
rum og eins úr skotgröfum óvildar-
manna. Það skal ekki rakið hér en
rifjaðar upp handa greinarhöfundum
og öðrum, sem gleymt hafa, nokkrar
umsagnir, sem sýna stöðu kórsins
og álit. Eftir flutning á H-moll messu
Bachs 1976, skrifar Þorkell Sigur-
björnsson tónskáld í Morgunblaðið:
„Flutningur H-moll messu Bachs
hlýtur að teljast mestur viðburður
yfirstandandi tónleikaárs í Reykja-
vík, bæði vegna stöðu verksins sjálfs
innan tónbókmennta sér í lagi, og
svo hversu vel tókst til.“
Sópransöngkonan frábæra,
Jacquelyn Fugelle, segir í viðtali við
Morgunblaðið 1985: „Flutningur Pó-
lýfónkórsins og Sinfóníuhljómsveitar
Islands á H-moll messu Bachs er sá
besti, sem ég hef heyrt hingað til,
en ég hef sungið þetta verk víða um
heim.“
Rögnvaldur Siguijónsson skrifar í
Þjóðviljann 27. mars 1985: „Þetta er
í þriðja skipti, sem H-moll messan
er flutt hér á landi undir stjórn Ing-
ólfs. Það er auðheyrt, að Ingólfur
kann verkið út í fingurgóma, og sýndi
hann mikla kunnáttu, öryggi og
músíkalskt næmi í stjórn sinni á
þessari perlu heimstónbókmennt-
anna, H-moll messu Bachs.“
Eftir flutning Jóhannesarpassíu í
Háskólabíói í apríl 1981, skrifar Jón
Ásgeirsson í Morgunblaðið: „Pólý-
fónkórinn er ein_ merkasta tónlistar-
stofnun okkar íslendinga, og eftir
aðeins aldarfjórðungsstarf hefur kór-
inn þegar lagt svo mikið til íslenskr-
ar menningar að aðeins verður jafnað
við Sinfóniuhljómsveit íslands.
Framtíð Pólýfónkórsins er ekki
einkamál Ingólfs Guðbrandssonar,
saga hans er að verulegu leyti þróun
tónmenntar í landinu, og verði kórn-
um sköpuð betri skilyrði, yrði slíkt
til mikillar blessunar fyrir íslenskt
tónlistarlíf."
Um flutning Mattheusarpassíu
Bachs 1982 skrifar Jón Ásgeirsson
í Mbl.: „Listin er ekki eyðsla og só-
un. Listin er skapandi afl, sem brýt-
ur sér leið til markmiða stærri hvers-
dagsleikanum, upphefur manninn í
trú á verðmæti æðri frumþörfum
hans, svo mikils verðum, að án þeirra
yrði lífið næsta tilgangslítið, þrátt
fyrir velsæld og ytri glæsileika...
Þessum stóra hópi ágætra tónlistar-
manna stýrði Ingólfur Guðbrandsson
til fangbragða við erfitt og krefjandi
tónverk meistara Bachs með þeim
árangri, að telja verður þessa tón-
leika tímamót í sögu tónleikahalds á
íslandi og í heild mikinn listasigur
fyrir stjómandann, listasigur, sem
ekki verður með neinu móti haldið
fram, að átt hefði sér stað hvort sem
er, einhvem tíma fyrir tilstilli ein-
hvers annars manns.“
Um sömu tónleika skrifar Thor
Vilhjálmsson í Þjóðviljann 25. apríl
1982: „Það er árvisst undur og
kraftaverk að Ingólfur Guðbrands-
son flytur okkur hin stærstu kórverk
tónbókmenntanna með sínu vaska
liði og hefur komið sér upp dýrlegu
hljóðfæri sem er Pólýfónkórinn...,
sem leggur á sig ómælda vinnu og
sækir æ hærra, og nú síðast Matthe-
usarpassían eftir Bach ... á föstudag-
inn langa, sem á að vera leiðinleg-
asti dagur ársins. Mikið var gaman
þennan dag!“
Rituðum heimildum um starf Pólý-
fónkórsins var frá upphafi haldið til
haga og útdráttur þeirra gefínn út
á bók, áður en starf hans lagðist af
árið 1988. Ofangreindar umsagnir
um hljómleika kórsins eru sóttar í
bókina, sem ber nafnið „í ljósi líð-
andi stundar“ - Pólýfónkórinn
1957-87. Á annað þúsund söngvara
hófu upp raust sína með kórnum á
31 ári, sem hann starfaði, og em
þeir allir nafngreindir í bókinni, sem
enn er fáanleg hjá Heimsklúbbi Ing-
ólfs handa þeim, sem kynnu að vilja
kynna sér sögu hans nánar. Efnis-
skrár kórsins eru einnig ágæt heim-
ild um þátttöku margs ungs tónlist-
arfólks, sem var þarna að stíga sín
fyrstu spor á braut tónlistarinnar,
en er nú í fremstu röð íslenskra tón-
listarmanna.
í vestrænum menningarlöndum er
frumflutningur á Mattheusarpassíu
ritaður stórum stöfum í tónlistarsög-
una. Vandséð er hvaða hvatir liggja
að baki þeirri staðhæfingu Bjarka
Sveinbjörnssonar að dr. Urbancic
hafi frumflutt hana hér á landi, þótt
fyrir þvi sé enginn fótur, og sýna
þar með annaðhvort fákunnáttu sína
éða lítilsvirðingu á starfi mínu og
Pólýfónkórsins. Vilji hann láta líta á
sig sem íslenskan tónvísindamann,
þarf hann að vanda betur vinnubrögð
sín í framtíðinni. Einnig er ástæða
til að leiðrétta, að dr. Urbancic flutti
ekki Stabat Mater eftir Pergolesi,
heldur Stabat Mater Rossinis 1951,
sem Pólýfónkórinn flutti einnig með
Sinfóníuhljómsveit íslands árið 1984.
í grein sinni fjallar Bjarki nokkuð
um glataðar upptökur, sem átti að
varðveita í safni Ríkisútvarpsins, en
virðast með öllu týndar. Slæmt er,
ef satt er. En þetta á ekki aðeins
við um upptökur Jóns Leifs og dr.
Urbancic. Á fyrstu árum Pólýfón-
kórsins gilti hið sama, ef óskað var
eftir afriti upptöku, fannst hún ann-
aðhvort ekki, eða svarað var, að tón-
bandið hefði verið endumotað fyrir
upptöku á öðru efni. Nú eru þrjú ár
liðin frá því að síðasti formaður Pólý-
fónkórsins gerði sér ferð á fund út-
varpsstjóra að óska eftir afritum af
upptökum kórsins í því skyni að gefa
úrval þeirra út og bjarga frá glötun.
Formanninum var vísað frá Heródesi
til Pílatusar, en allt kom fyrir ekki,
ekkert svar hefur borist enn. Hefur
Ríkisútvarpið engum skyldum að
gegna um varðveislu og afnot þess
efnis, sem því er trúað fyrir, þrátt
fyrir skylduáskrift allra landsmanna
að þessari stofnun? Hver er ábyrgð
Ríkisútvarpsins í þessum efnum?
í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðs-
ins sunnudaginn 4. febrúar sl. birtist
tímamótaumfjöllun um varðveislu
lista í landinu og aðgengi þeirra fyr-
ir almenning, og er þar m.a. minnst
á Pólýfónkórinn. Til hefur staðið í
nokkur ár, að efna til útgáfu á geisla-
diskum á því besta, sem Pólýfónkór-
inn skildi eftir sig í hljóðritun, en
efnið er aðeins til í vörslu útvarps-
ins, sem engu hefur svarað þessari
málaleitan, þótt ætla mætti að það
væri útvarpinu til hagræðis að geta
gripið til þeirra. Á næsta ári eru 40
ár frá stofnun Pólýfónkórsins. Þess
yrði, úr því sem komið er, ekki betur
minnst en með því að hrinda slíkri
útgáfu í framkvæmd. Vill nokkur
leggja slíku málefni lið?
Samhengi í listum okkar og menn-
ingu fæst ekki nema méð varðveislu
hins besta á hverjum tíma.
Höfundur er tónlisUirfrömuður og
forstjóri Heimsklúbbs Jngólfs.
Ingólfur
Guðbrandsson