Morgunblaðið - 28.04.1996, Page 6

6 B SUNNUDAGUR 28. APRÍL 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MANIMLÍFSSTRAUMAR
Eitterfyrst
ISPJALL-
ÞÆTTI sem ég
hlusta alltaf á
undir laugardags-
hreingemingunni
(útvarp hefur
nefnilega þann kost að maður
þarf ekki að sitja og glápa á
það) kom upp hið vinsæla lykil-
orð forgangsröðun. Og viti
menn, enginn kannaðist svosem
við forgangsröðun. Enda virtist
orðið framkalla þá hugsun að
það ætti við heilbrigðiskerfið.
Jú, ein riíjaði upp að sjúklingar
með ákveðinn sjúkdóm fengju
ekki allir nýtilkomið dýrt lyf.
Auðvitað er bullandi for-
gangsröðun alls staðar. Hvem-
ig ætti annað að vera? Líka í
heilbrigðiskerfinu, allt frá efstu
lögum og niður úr. Hvað var
það þegar heilbrigðisráðherra
einn ákvað að hætta við bygg-
ingu fyrirhugaðs bamaspítala
og ákvað að koma upp við sama
spítala gervifijóvgunardeild?
Nýlega var upplýst að íþrótta-
menn hafa
Gárur
eftir Elínu Pálmadóttur
eða fara eftir
reynslu vinkonu
um hvar skuli leita
eða hvað með-
höndla. Þarna
kemur það sama
sjúkdóminn og dýra
hér að ofan. Læknar
og um
meðalið
höfðu valið að gefa þeim sjúkl-
ingum meðalið dýra sem lækna-
vísindin telja að það geti komið
að gagni, en viðmælandinn vildi
að sjúklingurinn sjálfur ákvæði
hvort hann fengi þetta nýja
meðal.
Stjómendur og einstaklingar
eru einfaldlega að forgangsraða
við hvert skref. Vandræði ungs
fólks á íslandi stafa kannski
einmitt af að neita að forgangs-
raða óskum sínum og vænting-
um. Vilja bara allt heila klabbið
í hvelli og bera þess byrðar
langt fram eftir ævi, ef ekki
alla ævi. Verða á sömu fáu ár-
unum að afla sér góðrar mennt-
unar, eiga börn og eignast hús
með öllu, eins og pylsur.

I'D LIKE—
l'd llke to know
what this whole show
is all about
before it's out.
forgang í
ókeypis
sjúkranudd
hjá trygg-
ingunum
okkar allra
og greiðsl-
ur fyrir
þann lið
hafa aukist
gífurlega.
Hjúkranar-
kona við
einn spítal-
ann hafði í
fyrra sagt
mér að ef
íþróttamaður meiddi sig, væri
hann tekinn fram fyrir aðra
sjúklinga. Ekki veit ég. sönnur
á því. Fólk getur haft misjafnar
skoðanir á allri forgangsröðun
á svo viðkvæmum stöðum,
hvort íþróttamenn eigi að fá
forgang með sín meiðsli og
hvort sé mikilvægara að lækna
þau böm sem komin era í heim-
inn eða búa til ný. Þetta eru
tvö dæmi af handahófi. En það
er þessi feimni og feluleikur við
að tala upphátt um forgangs-
röðun, sem er óhjákvæmileg og
hluti af okkar tilveru, sem
skekkir alla myndina og býður
upp á röðun sem er í ósamræmi
við okkar menningarsiðgæði.
Þá er komið að því sem sjálf-
sagt bjó þama undir í umræð-
unni, mótmæli samtaka aldr-
aðra gegn því að jafnvel inni á
Alþingi var komin tillaga, sem
að minnsta kosti opnar fyrir að
hægt sé að veita læknishjálp
eftir aldri, þó ekki efist ég um
að viðkomandi nefnd hafí alls
ekki meint það illa. Bara það
að aldur komi inn í umræðuna,
hvort sem er ungbama eða aldr-
aðra, minnir óneitanlega á
„æskilegar eða minna æskileg-
ar“ manneskjur.
Fyrir utan feluleik eða feimni
skiptir auðvitað miklu máli hver
raðar í óhjákvæmilegri for-
gangsröðun. Svo við höldum
okkur við heilbrigðiskerfið, þá
hefur mér alltaf fundist dálítið
skrýtið hve margir hafa á móti
tilvísunarkerfinu, þ.e. að læknir
vísi þeim og sendi til sérfræð-
ings, sem einbeitir sér að
ákveðnu líffæri eða ákveðnum
sjúkdómi. Vilja semsagt heldur
ákveða það sjálfir hvar og
hvernig eigi að leita að ein-
hverri innanskömm heldur en
menntaður læknir á líkamann
í heild og með reynslu af alls
konar sjúkdómseinkennum geri
það. Sjálfri fyndist mér örugg-
ara að leita ráða hjá lækni með
margra ára nám að baki um
öll líffærin en ákveða það sjálf

Forgangsröðun er ekki bara
innan ákveðins geira heldur er
í öllu samfélaginu raðað hvað
gangi fyrir og hvenær, t.d.
vegaframkvæmdir á stórhættu-
legum gatnamótum eða sjúkra-
þyrla, forsetasetrið á Bessa-
stöðum eða skólabyggingar til
að einsetja skóla. Þetta er allt
forgangsröðun í fjármálum.
Til að forgangsraða er auð-
vitað eitt nauðsynlegt, hjá ein-
staklingum og stofnunum, að
allar upplýsingar liggi fyrir og
opnar hverjum sem er. Núna
ætlum við til dæmis að fara í
að velja forseta. Forsetaefnin
eru farin að kynna sig og
áherslur sínar í starfi. Sumir
leggja til dæmis áherslu á mik-
il umsvif í útlöndum en aðrir
á að forsetaembættið verði
hófsamt. Þarna forgangsröð-
um við sem annars staðar,
hvort við viljum lítt eða ekkert
til spara í glæsimennsku eða
hafa þennan kostnaðarlið hóf-
samari. Til dæmis á móti minni
sparnaði á spítölunum. En
hvernig í ósköpunum eigum við
geta ákveðið hvað og hvern við
viljum ef ekki er opinberlega
vitað um hvaða tölur er verið
að tala? Ef ekki er upplýst
hvað kostar eitt stykki forseta-
embætti í rekstri á ári, með
öllu, og hvað það hefur kostað
með forsetum með mismunandi
áherslur. Alveg eins og hvað
kostar eitt stykki barnaspítali
og rekstur hans á ári, svo
dæmi sé tekið.
Að fara í kring um það eins
og köttur í kring um heitan
graut að forgangsröðun er og
hlýtur að vera alls staðar í
okkar lífi, býður bara upp á
að kötturinn brenni rækilega á
sér loppumar.
Skyldi hann Piet Hein, sem
nýlega lést níræður, hafa verið
búinn að komast að því um
hvað þetta kíf snýst eiginlega?
Sbr. grúkkuna hans á ensku,
sem hér birtist í hans minn-
ingu.
ÐRNS/Ha/a myndlistarmenn áhuga á dansi?
ÞegarPicasso
hitti Kokhlovu
SAGT er að dansinn sé eldri en
maðurinn. Að forfeður mannsins
hafi stigið dans með því að herma
eftir hreyfingum dýra við veiðar
og mökun. Hvort sem þetta er rétt
eða ekki er víst að dansinn varð
til þegar maðurinn öðlaðist þörf til
þess að tjá gleði og sorg með líkam-
anum. Fyrir um 35.000 árum var
maðurinn einnig farinn að tjá sig
á annan máta sem varðveittist bet-
ur en dansinn. Hann hafði uppgöt-
vað myndlistina og prýddu myndir
af dýrum, frjósemistáknum og
veiðimönnum hellisveggi forfeðra
okkar.
ALLT frá því maðurinn steig
dans og risti myndir á veggi
íverastaða sinna hafa listformin
dans og myndlist tengst með einum
eða öðram hætti. Dans var ósjaldan
viðfangsefni
Fornegypta,
Grikkja, Etrúríu-
manna og Róm-
vetja á grafhýsum
og leirkerum. Kon-
ungar og drottn-
ingar miðalda voru
órög við að láta
mála af sér myndir
í dansstöðum og Botticelli málaði
dansandi engla og gyðjur. Undir lok
átjándu aldarinnar málaði Goya
dans til að tákna skemmtanaæði
sem greip fjöldann á grímudans-
leikjum og kjötkveðjuhátíðum. Aug-
uste Renoir heillaðist öld síðar af
iðandi dansleikjum Parísarbúa og
sama má segja um fjölda annarra
listamanna.
Um aldamótin síðustu var París
borg iista og skemmtana af ýmsu
tagi. Listamenn og skemmtikraftar
veittu hvor öðram innblástur og
voru óperuhús, skemmtistaðir, fjöl-
leika- og kaffíhús vinsæl viðfangs-
efni myndlistarmanna. Myndlistar-
maðurinn Edgar Degas var einn
þeirra sem heilluðust af dansi, þó
sérstaklega af ballett og ballett-
meyjum. Hann eyddi gífurlegum
tíma á ballettæfíngum og baksviðs
á sýningum þar sem hann fylgdist
með hveiju fótmáli dansmeyjanna.
Hann náði með sérstökum stíl sínum
að grípa andrúmsloft dansheimsins
sem var þrungið spennu jafnt sem
rómantík. Dreymið yfírbragð ein-
kennir ballettmyndir hans enda var
ballett í augum Degasar nær draumi
en veruleika.
Á sama tíma og Degas var hel-
tekinn af störfum ballettdansara
var dvergurinn og listamaðurinn
Henri Toulouse-Lautrec við vinnu
sína á skemmtistöðum borgarinnar.
Næturlífið í París var öflugt og
kankan-dansinn var upp á sitt
besta. Konur kepptust við að sýna
fótleggi sína og sparka þeim sem
hæst. Keppnin var hörð og gengu
margar sýningarstúlkur of langt
að mati áhorfenda í að sýna fagra
fótleggi sem leyndust undir siðum
pilsunum. Toulouse-Lautrec var
ávallt til staðar og náði niður á
striga lifandi myndum skemmtana-
lífsins af kynæsandi dansi kankan-
meyjanna. Hann hreifst af kvenleg-
um yndisþokka og málaði einstaka
dansmeyjar aftur og aftur. Ein
þeirra var Loie Fuller, ein af frum-
kvöðlum nútímadansins. Isadora
Duncan stallsystir hennar fór hins-
vegar framhjá honum, þó hún hafi
heillað marga aðra listamenn sem
kepptust við að túlka óvenjulegan
dans hennar. Myndhöggvarinn
Rodin, nútímalistamðurinn
Walkowitz og ljósmyndarinn Steic-
hen urðu ailir ástfangnir af dansi
hennar og túlkuðu hann margsinn-
is í verkum sínum.
Myndlistarmenn hafa einnig verið
hjálplegir dansflokkum þegar til
leikhúshönnunar kemur. Þegar
Rússinn Sergej Díaghílev stofnaði
ballettdansflokkinn Ballets Russes
árið 1909 sparaði hann ekki til sýn-
inganna. Hann réð fremstu lista-
menn heimsins til þess að sjá um
dans, tónlist, búninga og leikmynd.
Margir frægir komu við sögu ball-
ettflokksins og má þar nefna tón-
skáldin Igor Stravinsky, Claude
Debussy og Eric Satie. Meðal dans-
ara vora Anna Pavlova og Vaclav
Nijinsky og um hríð sá framúr-
stefnukvenmaðurinn Coco Chanel
um búninga. Myndlistarmenn á borð
við Henri Matisse, Georges Braque
og Pablo Picasso vora ráðnir til að
hanna leikmynd og leiktjöld.
Samstarf ballettflokksins við
Picasso gekk með ágætum en þetta
var frumraun Picasso í hönnun
ISADORA Duncan séð með
augum Walkowitz.
sviðsmynda. Metnaður Picasso við
vinnu sína varð til þess að mögnuð
leikmyndin dró athygli frá ballett-
verkinu sjálfu. Með aukinni sam-
vinnu Picasso og Díaghílev bættist
úr vandamálinu og náðist stórkost-
legt samstarf árið 1924 við upp-
færslu á Parade, en þar gætir jafn-
framt kúbisma í hönnun Picasso.
Picasso var heillaður af því að
mála dansara, hreyfingar þeirra og
form sem voru óendanlega fjöl-
breytt. Ekki stóð á því að ástin
segði til sín og við störf hjá dans-
flokknum varð hann ástfanginn af
ballettdansmeynni Olgu Kokhlovu
sem hann giftist árið 1918. Hinn
frægi súrrealíski málari Salvador
eftir Rögnu Söru
Jónsdóttur
ÞJÓÐLÍFSÞANKAR l'oruw vib of hrattyfir?
„ Tennur og rófufrag“
ÞAÐ ER að koma vor, um það er engum blöðum að fletta - nema þá
þeim blöðum sem era senn að sprengja sér leið út í heiminn úr brum-
hnöppum tijánna. Ég var að koma úr búð þegar ég sá unga stúlku sem
ég þekki koma hjólandi á móti mér, ijóða og frísklega. „Ert þú bara farin
að hjóla,“ sagði ég þegar hún hafði stansað hjólið fyrir framan mig. „Já,
nú passa ég bara að láta bílinn standa bensínlausan og hjóla í staðinn
það sem ég þarf að fara,“ svaraði hún. Síðan lét hún falla orð sem hafa
orðið mér umhugsunarefni síðan.
ÞAÐ sem stúlkan sagði var
þetta: „Ég er búin að finna það
út að það er óhollt fyrir andann að
ferðast í bíl. Bæði er maður of fljót-
ur í förum og svo hitt að maður fer
of víða. Þetta veldur því að ég verð
ringluð í höfðinu,
þreytt og geðvond.
Ég er allt önnur
manneskja þegar
ég er ekki alltaf
að þvælast um í
bíl og hitta nýtt
og nýtt fólk með
allt of skömmu
millibili. Maður á
n
eftir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur
að fara sér hægt og hitta mátulega
marga, það er gott fyrir geðheils-
- Þetta er nú meiri vitleysan,
hvernig færi fyrir þessu þjóðfélagi
ef allir leyfðu sér að hugsa svona,
hugsaði ég og settist inn í bílinn,
en gat ekki að mér gert að horfa
svolítið öfundsjúk á eftir stúlkunni
hjóla sinn veg í góðviðrinu. Hægur
vindur lék í hári hennar og hún
steig hjólið jöfnum og öruggum
fóttökum. Ég sneri bíllyklinum og
steig bensínið í botn svo bíllinn
hrökk í gang með háum drunum
og fyrr en varði geystist ég fram
úr hjólandi stúlkunni. Um kvöldið
þegar ég var lögst út af fór ég
aftur að hugsa um orð stúlkunnar.
Ég hafði sannarlega farið víða og
hitt marga. Ég hafði nefnilega
þurft að „útrétta", fyrst vegna
starfs míns og síðan í eigin þágu.
Fara á bókasafn, hitta fólk vegna
viðtala. Að því loknu hafði ég þurft
að fara í ýmsar búðir og hitta
bæði ættingja og vini. Nú var þessi
annasami dagur að kvöldi komin
og nóttin beið mín með myrkan
faðminn að mér snúinn. Það brá
svo við að ég var óróleg í þeim
faðmlögum.
Ég fór að hugsa um gamalt fólk
sem ég hafði verið samtíða í sveit
sem bam. Það fólk fór svo sem aldr-
ei neitt nema þá til kirkju og svo
til Reykjavíkur nokkrum sinnum á
ævinni til þess að fá sér „tennur
og rófufrag" eins og Guðbergur
Befgsson kemst svo snilldarlega að
orði í einni bók sinni. Ég skildi ekki
fyrr en síðar að þetta fólk bjó við
slíka sálarró að með fádæmum má
teljast. Það æðraðist aldrei, það
flýtti sér aldrei, það mundi allt það
sem því var sagt og það hafði ein-
hvern tíma heyrt og það gaf sér
tíma til þess að hugsa um það og
leggja út af því. Því virtist aldrei
langa í neitt - nema þá kannski