Morgunblaðið - 18.08.1996, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 1996
MORGUNBLAÐIÐ
EIRÍKUR Björnsson er jafn-
gamall öldinni, fæddur 5.
desember 1900 og verður því
96 ára í vetur. Eiríkur ber
aldurinn vel og er enn að sýsla -
meðal annars við jarðborun og jám-
smíðar. Hann bregður upp gleraugum
við lestur og er prýðilega tenntur. En
hefur honum aldrei orðið misdægurt?
„0, jú. Eg var rétt dauður þegar
ég var rúmlega áttræður. Það stopp-
aðist allt innan í mér, líklega eitthvað
út frá gallinu. Það tókst að laga það
í lokin,“ segir Eiríkur.
í Svínadal býr einnig Jón bróðir
Eiríks sem er 12 árum yngri, fæddur
19. ágúst 1912 og því 84 ára í sum-
ar. Foreldrar þeirra bræðra, Vigdís
Sæmundsdóttir og Björn Eiríksson,
bjuggu í Svínadal og þar fæddust
systkinin 14 í fjósbaðstofu. Eiríkur var
þriðji í röðinni í systkinahópnum. Nú
eru sjö systkinanna á Jífi.
Kona Eiríks heitir Ágústa Ágústs-
dóttir, fædd 8. október 1905. Hún
hefur dvaiið á hjúkrunarheimilinu á
Kirkjubæjarklaustri á annað ár. Þau
eignuðust dóttur, sem býr í Svíþjóð,
og tvo syni sem báðir eru í rafmagn-
inu, annar er búsettur í Vogunum og
hinn í Reykjavík.
Eiríkur Jónsson afi þeirra bræðra,
Eiríks og Jóns, var fæddur árið 1808
og Bjöm faðir þeirra 1861. Ætliðirnir
eru því ekki nema þrír aftur á 18. öld.
Afskekktur bœr
Svínadalur stendur vestan við Eld-
vatnið og er í Skaftárhreppi. Bærinn
er reisulegt steinhús, byggt um 1930,
og innviðirnir úr tré. Þegar minnst var
á hvað bærinn væri háreistur sagði
Eiríkur: „Við erum svo montnir hér,
trönuðum því sem hæst upp.“
Leiðin inn að Svínadai er nokkuð
löng frá þjóðveginum og liggur á kafla
undir hlíð meðfram Eldvatninu. Eirik-
ur segir að í hlaupum og vatnavöxtum
flæði yfir veginn undir brekkunum og
í snjóþyngslum verði oft ófært. Vatnið
blasir við frá bænum og víðfemir sand-
flákar sem allir em uppi þegar lítið er
í ánni. Austan við fljótið er úfíð Eld-
hraunið og handan þess fjöllin á Síðu.
„Þegar ég var unglingur komu alltaf
hlaup í ána svona við og við. Svo
hætti það á tímabili," segir Eiríkur.
„Þegar hlaupin fóru að koma aftur
vildu menn ekki trúa mér þegar ég
sagði hvemig þetta hafði verið.“
Það fennir töluvert að í Svínadal
og oft var Eiríkur klukkustundum
saman að moka snjó þegar hann var
að brjótast heim að vetrarlagi.
Fljótið ber fram mikinn sand og
framan við bæinn em stórar sandeyr-
ar. „Það er oft mikill mökkur af þessu.
Það sem bjargar þegar mest rýkur er
að vindáttin er það norðlæg að það
rýkur ekki beint á bæinn. Annars væri
þetta óviðráðanlegt," segir Eiríkur.
Einangmn bæjarins kemur meðal
annars fram í því að þar náðist ekki
sjónvarp. Bræðurnir létu sig ekki
muna um að setja sjónvarpsloftnet upp
á heiðinni ofan við bæinn og leiða
kapal niður í bæ til að geta horft á
sjónvarpið.
Rafmagnaóir Skaftfellingar
Eiríkur var um árabil einn af fmm-
kvöðlum við rafvæðingu landsins.
Hann smíðaði túrbínur og setti upp
rafstöðvar við sveitabæi víða um land.
Þessar rafstöðvar flýttu fyrir nútíman-
um og gerðu bæjarlækina að þörfum
þjónum heimilanna. Hvað kom til að
sveitapilturinn fór að smíða rafstöðv-
ar?
„Þetta kom einhvern veginn _af
sjálfu sér,“ segir Eiríkur hógvær. „Eg
fór fljótt að fást við einhvers konar
smíðar. Bjami heitinn Runólfsson í
Hólmi var byrjaður að smíða rafstöðv-
ar og ég reyndi að komast til hans.
Bjami var brautryðjandi í heimaraf-
stöðvum og ég vann hjá honum meðan
mest var að gera.“
Eiríkur var kominn á þrítugsaldur
og búinn að stunda sjó úr Mýrdalnum
tvær vertíðir og vinna við gegningar
þegar hann kynntist ráfmagninu.
Fyrsta rafstöðin sem sett var upp í
Skaftafellssýslu og líklega önnur stöð-
in á landinu var sett upp í Þykkvabæ
í Landbroti 1913. Því verki stjómaði
Halldór Guðmundsson raffræðingur
frá Eyjarhólum í Mýrdal. Halldór lærði
að virkja vatnsföll í Þýskalandi og fékk
þaðan efni og vélar til virkjunarinnar.
Bjarni í Hólmi var þá rúmlega tvítugur
og vann með Halldóri við uppsetningu
stöðvarinnar.
Bjarni í Hólmi var einstakur völund-
ur og fljótur að tileinka sér raftækn-
ina. Hann setti sjálfur upp rafstöð
heima í Hólmi og smíðaði túrbínuna
úr jámi sem hann fékk úr strönduðu
skipi. Eiríkur fór að Hólmi 1924 og
dvaldist hjá Bjama um tíma. Þar hjálp-
aði hann Bjama við að stækka rafstöð-
ina að Hólmi! Árið eftir settu þeir
Bjami og Eiríkur upp heimilisrafstöð
í Svínadal. Bjami hafði aldrei áður
sett upp stöð með meiri fallhæð, heilum
70 metrum, og aðfallspípan að túrbín-
unni er yfír 200 metra löng. Bjarni
smíðaði túrbínuna og þótti það mikið
afrek að virkja bæjarlækinn í Svínadal
vegna þess hvað hann er vatnslítill.
Rafstöðin skilar um 5 kw þegar ekki
skortir vatn og hefur dugað bænum í
meira en 70 ár.
Mennlunarleysió bagalegl
„Þetta var nú ósköp frumstætt hjá
okkur,“ segir Eiríkur. „Það voru aðeins
fluttar inn túrbínur þegar verið var
að byija á þessu. Út frá þeim var reynt
að fínna út hvemig þetta ætti að vera.
Svo náðist fljótlega í handbók fyrir
vélamenn. Það var mikil hjáip í henni,
annars vorum við svo ómenntaðir að
við skildum eiginlega ekki tungumálið.
En það voru vissir punktar sem við
fórum eftir. Einhvern veginn
klambraðist það svona.“
Eiríkur bregður sér í annað herbergi
og sækir „Lobbann", bók í rauðu bandi,
Lommebog for Mekanikere eftir Peder
Lobben, útgefín í Kristjaníu og Kaup-
mannahöfn 1921. Miðum er stungið
inn í bókina þar sem eru reiknitöflur
og kafli um túrbínur.
„Það er bagalegt menntunarleysið,"
segir Eiríkur. „Maður lærði ekkert
nema aðeins í farskóla frá 10 til 14
ára aldurs. Það var ekki kennt nema
tíma og tíma hingað og þangað um
bæina.“
Eftir að rafstöðin var sett upp í
Svínadal komst rafvæðingin á góðan
rekspöl. Vestur-Skaftfellingar voru
brautryðjendur og um tíma var þar
heimavirkjun á nær þriðja hveijum
sveitabæ. í sumum sveitum var raf-
magn á hveijum bæ. Hróður Skaftfell-
inga barst víða og margir vildu láta
virkja.
Eiríkur segir að einkarafstöðvarnar
hafi ekkert frekar verið settar upp í
afskekktum sveitum. Hann segir að
Jónas ráðherra Jónsson frá Hriflu hafí
verið mjög spenntur fyrir þessari nýj-
ung og reynt að greiða fyrir henni
eftir megni. Bjami á Hólmi fór norður
í Þingeyjarsýslu að skoða þar aðstæð-
ur og í kjölfarið settu þeir Eiríkur upp
talsvert margar stöðvar fyrir norðan.
Yflr 50 rafstöóvar
í grein um rafvæðinguna í Skafta-
fellssýslu, sem birtist í ritinu Dynskóg-
ar, ritar Þórólfur Ámason verkfræð-
ingur að á áranum 1926-38 hafi Bjarni
í Hólmi sett upp 116 vatnsaflsstöðvar
með 88 kW afli.
Eiríkur vann með Bjarna í Hólmi á
sjötta ár. Þá fór hann að virkja bæjar-
læki upp á eigin spýtur. Eiríkur er
ekki viss um hvað stöðvarnar urðu
margar en segir að þær hafí verið fleiri
en 50 og víða um landið. Flestar stöðv-
arnar vora litlar á nútímamælikvarða,
5-40 kílówött. Eiríkur segir að til að
byija með hafí þótt ágætt að vera með
5 kW stöð.
Þeir sem höfðu áhuga á að rafvæða
hjá sér höfðu samband og fór þá Eirík-
ur yfirleitt á staðinn og kannaði að-
stæður, mældi fallhæð og vatnsmagn.
Eftir það var hægt að átta sig á því
hvað túrbínan og rafallinn máttu vera
stór. Eiríkur sagði heimamönnum
hvemig þeir ættu að undirbúa virkjun-
ina, gera stíflu, leggja aðfallsrör og
undirbúa uppsetningu túrbínunnar og
rafalsins. Það var ekkert verið að eyða
tíma í vinnuteikningar, „þetta var allt
saman fremur laust í reipunum," segir
Eiríkur. Hann fór síðan heim í Svína-
dal, þar sem hann var með verkstæði
og járnsmiðju og smíðaði túrbínuna
en lét senda rafalinn beint frá framleið-
anda á þann stað sem rafstöðin skyldi
rísa.
Smióaó úr strandgóssi
Efnið til smíðanna var mikið til
brotajárn af ýmsu tagi. Fyrir framan
smíðaskemmuna í Svínadal er mikið
safn af brotajárni. Úr þessum lager
viðaði Eiríkur efni til smíðinnar, þótt
ekki hafi allt verið vel hentugt. Mikið
lagðist til af járni þegar skip strönd-
uðu á söndunum. Eiríkur segir að á
stríðsáranum hafi töluvert rekið af
stórum ferköntuðum tönkum úr stáli
og reyndist járnið úr þeim ágætt til
smíða. Eiríkur heldur að þessir tankar
hafi verið tengdir saman og notaðir
fyrir flotbrýr við innrásarpramma.
Sveitirnar milli sanda voru einangr-
aðar af illfæram jökulvötnum. Að aust-
an var Skeiðarársandur og Mýrdals-
sandur fyrir vestan, til norðurs jöklar
og öræfí og hafnlaus strönd til suð-
urs. Frumkvöðlarnir í rafvæðingunni
létu erfiðar samgöngur ekkert á sig
fá. Eiríkur segir að til að byija með
hafi túrbínunum verið komið í skip í
Skaftárósi. Þar var þeim skipað út á
árabátum í flutningaskip og ekki hægt
að eiga við það nema í góðu veðri.
Fyrst var notast við hestvagna og síð-
ar vörubíla til að flytja túrbínurnar til
sjávar.
Aó útrýma myrkrinu
Rafmagnið olli byltingu. Fram að
því höfðu menn haft olíulampa, kerti
og kolur til ljósa og ævinlega þurft
að fara sparlega með ljósmeti. Eldað
var við olíuvélar eða jafnvel hlóðir.
„Þetta var feikna breyting þegar raf-
magnið fór í gang í skammdeginu og
komu ljós í alla kofa,“ segir Eiríkur.
Honum fínnst það háfi verið skemmti-
legt lífshlutverk að útrýma myrkrinu.
Þegar rafveiturnar hófu að teygja
þræði sína um landið dró mjög úr
uppsetningu heimarafstöðva. „Þetta
var allt að því bannað,“ segir Eiríkur.
Þó lagðist þetta ekki alveg af, menn
sem höfðu veiturafmagn máttu hafa
heimastöðvar með ýmsum skilyrðum.
Eiríkur telur að það hafi verið mistök
að hætta að virkja bæjarlækina. Lítil
vatnsaflsstöð þurfí venjulega ekki mik-
ið viðhald og þegar hún sé búin að
borga sig þá verði þetta sérstaklega
hagkvæm orkuöflun. Helsti veikleiki
heimastöðvanna er að vatnsöflunin
getur verið skrykkjótt. Eiríkur segir
að það hafi viljað brenna við þegar
lengi fraus á auða jörð að það drægi
úr rennsli lækjanna. Þá varð lítið raf-
magn.
Á verkstæóinu
Eiríkur er með vinnuaðstöðu í göml-
um hermannabragga sem einnig hýsir
heimilisrafstöðina. Vatnstúrbínan knýr
ekki aðeins rafalinn heldur er hægt
að beisla afl hennar með reimum og
beltum til að knýja hin ýmsu smíðatól
verkstæðisins. Þar má því sjá vatns-
knúinn rennibekk, slípirokk og brýni.
Einnig borvél sem Eiríkur bjó til úr
gamalli dósavél frá Sláturfélaginu og
heimasmíðaða vélsög. Rafsuðutækin
eru knúin af olíumótor. Mótorinn er
hægt er að tengja við rafal ef vatnsafl-
ið þverr af einhveijum ástæðum þann-
ig að bærinn verður aldrei rafmagns-
laus.
í smíðaskemmunni úir og grúir af
alls konar verkfærum og dóti; sundur-
rifnum rafölum, hálfsmíðuðum grip-
um, járnbútum og rörum.
Þótt Eiríkur hafi ekki sett upp
vatnsaflstúrbínu síðan 1970 hefur
hann ekki lagt smíðatólin á hilluna.
Uppundir ijáfri hangir mikil tromla
og inni í henni jámspaðar. „Þetta er
sérviska," svarar Eiríkur aðspurður
um þennan smíðisgrip. „Ég ætlaði að
gera tilraun með vindinn."
Þegar við heimsóttum Eirík í vor
veittum við athygli verkfæri hallaðist
upp að vegg í skemmunni. Þetta var
langur sívalningur með auga á efri
endanum og neðar tenntir kragar líkt
og á jarðbor. Þetta verkfæri smíðaði
Eiríkur í framhaldi af tilraunum sínum
til jarðborana í gilinu ofan við bæinn.
Hann hefur mikinn áhuga á að leita
að heitu vatni í landareigninni og setti
í því skyni upp borturn og jarðbor.
Jarðborinn stendur ofan við skemmuna
og tjaldað yfir borpallinn. Borinn er
að sjálfsögðu knúinn rafmagni. Með
þessum búnaði boraði Eiríkur 45 metra
djúpa holu þegat' borinn festist. Verk-
færið var til þess ætlað að víkka út
holuna og ná bornum upp. Þegar við
komum nú nýverið í Svínadal hafði
Eiríki orðið lítið ágengt og borinn enn
í holunni. Hann kenndi þó ekki verk-
færinu um það heldur eigin leti!
Hugvitssemin virðist ganga í ættir
í Svínadal. Á skemmugólfínu stendur
vélknúið þríhjól, smíðað úr gömlum
reiðhjólastellum. Hjólið smíðuðu son-
arsynir Eiríks, Símon, 15 ára vinnu-
maður í Svínadal, og eldri bróðir hans
Eiríkur. Þeir hafa augljóslega erft
tækniáhuga og verklagni afans.
Hætta búskap i haust
Jón, bróðir Eiríks, hefur nær alveg
séð um búskapinn í Svínadal. Eiríkur
segist ekki hefði getað unnið við raf-
virkjunina annars. Þeir bræður hafa
búið með kýr, kindur og nokkra hesta.
Sauðburður stóð yfir þegar við komum
fyrst í Svínadal. Kindunum var sleppt
í heimalandið, það þótti ekki taka því
að reka svo fátt fé á fjall. Jón segir
nú að þetta verði síðasta sumarið sem
hann stendur í búskap, segist ekki
hafa iengur heilsu til að standa í þessu.
Hnén ónýt og hendurnar hálf mátt-
*
■v .V, *
EIRÍKUR Björnsson ekur um ó Doi
JÓN Björnsson hefur annast búskapinn i Svinadal meóan Eirikur BORTURNINN gnæfir efst i ba
hef ur helgaó sig raf magninu. Jún hyggst nú hætta búskap i haust. skemman sem hýsir m.a. heimc
8AJARLAKM