Morgunblaðið - 14.06.1998, Blaðsíða 12

12 B SUNNUDAGUR 14. JÚNÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLÍFSSTRAUMAR
VÍSINDI/Hefur hradi Ijóssins breyst?
Óreiða nátt-
úrufastanna
Fastar gegna grundvallar hlutverki
í nútíma eðlisfræði. Nokkur dæmi
um þekkta fasta eru hleðsla raf-
eindarinnar, hraði ljóssins og fasti
Plancks. Pað er ein af megin for-
sendum nútíma eðlisfræði að gildi
þessara stærða séu fastar í orðsins
fyllstu merkingu. Þangað til nýlega
voru engar knýjandi tilrauna- né
fræðilegar ástæður fyrir því að ætla
annað en að fastamir væru raun-
verulegir fastar. Samstarfshópur
stjameðlisfræðinga frá Sussex Há-
skólanum í Englandi og Ríkishá-
skóla Pennsylvaníu í Bandaríkjun-
um hefur nýlega leitt að því rök að
s.k. fín strúktúr fasti sé í rauninni
ekki algildur fasti heldur sé líklegt
að þessi stærð breytist örlítið með
aldri alheimsins. Ef hugmynd
þeirra reynist rétt munu niðurstöð-
umar hafa róttæk áhrif á flest svið
nútíma eðlis- og stjameðlisfræði.
Fín strúktur fastinn gegnir
veigamiklu hlutverki á flestum
sviðum eðlisfræði, sérstaklega þó
atóm, rafsegul og frumeinda eðlis-
fræði. Jafnan fyrir fastann, sem ein-
kenndur er með griska stafnum
alfa, er einföld eða
, þar sem c er ljóshraðinn,
e rafeindahleðslan, stuðull
Plancks, og £ s.k. raf fasti. Fín
strúktúr fastinn gegnir mikilvægu
hlutverki í öllum
ferlum sem lýsa
víxlverkan á milli
ljóss og efnis.
Fastinn hefur til
að mynda mikil
áhrif á það með
hvaða hraða atóm
senda frá sér um-
framorku eða
gleypa orku úr því rafsegulsviði
sem þau eru staðsett í. Það var
einmitt þessi staðreynd sem
stjameðlisfræðingamir notfærðu
sér þegar þeir mældu hugsanlegar
breytingar á gildi fastans.
Vísindamennimir athuguðu ferð-
ir rafsegulbylgna frá kvösum í
gegnum alheimsrúmið og til jarðar-
innar. Þeir mældu þann hluta litrófs
rafsegulbylgnanna sem atóm á mis-
munandi svæðum alheimsins
gleyptu. Þar sem alheimurinn er
stöðugt að þenjast út em loftteg-
undir á mismunandi svæðum hans
mismunandi gamlar. Ef bylgju-
lengd gleypta ljóssins er mismun-
andi á mismunandi svæðum, fyrir
sömu tegund atóma, þá bendir það
til þess að gildi fín strúktúr fastans
hafi breyst með tímanum. Þetta var
einmitt hugmyndin sem rannsóknir
stjarnfræðinganna byggðist á og
niðurstöðurnar studdu þá tilgátu að
gildi fastans hefði breytst. Þeir
greindu breytingar á gleyptri
bylgjulengd sem nam einum tíu
þúsundasta úr nanómetra, (1
nanometri = 10-9 metrar).
Ef niðurstöður vísindamannanna
eru réttar þá munu þær hafa róttæk
áhrif á kenningar sem reyna að
sameina alla þekkta krafta náttúr-
unnar. Eins og stendur eru þær
kenningar vinsælastar sem gera ráð
fyrir því að í upphafi hafi alheimur-
inn verið fjölvíddar, með ef til viU
tíu eða ellefu víddum, þar af einni
vídd fyrir tímann. í dag er hins veg-
ar „skynsamlegt“ að gera ráð fyrir
því að víddir tímans og rúmsins séu
ekki nema fjórar, ein fyrir tíma og
þrjár fyrir rúm. Spumingin er því
sú hvað varð um aukavíddirnar sex
eða sjö? Flestar útgáfur þessara
kenninga gera ráð fyrir því að þær
hafi rúllast upp og séu því ekki að-
gengilegar með beinum athugunum.
Þessar upprúlluðu víddir geyma
hins vegar þungar eindir sem ekki
er hægt að greina eða framleiða í
aflmestu hröðlum nútímans. Radíus
víddanna og þar af leiðandi þyngd
þeirra einda sem þær geyma er
háður gildi fin strúktúr fastans.
Af þessu er ljóst að gildi fín
strúktúr fastans og hvort það hefur
breyst með tímanum hefur mikil
áhrif á þá ferla sem í upphafi,
skömmu eftir frumsprenginguna,
höfðu afgerandi áhrif á þróun efnis-
ins og alheimsins í allri sinni heild.
Eðlisfræðingar hafa því mikinn
áhuga á þessum nýstárlegu niður-
stöðum og munu fylgjast náið með
frekari þróun þeirra. Rétt er að
geta þess að hugmyndin er ekki
allskostar ný af nálinni. Breski eðl-
isfræðingurinn Dirac setti fram
svipaðar hugmyndir fyrir meir en
40 árum. Tilgangur hans með því
var hins vegar annar, en hann hafði
sérstaklegan áhuga á því hvemig
þyngdarkrafturinn hafði breyst
með tímanum, en það er annar nátt-
úrufasti s.k. þyngdarstuðull sem
stýrir styrk hans. Við ræðum hug-
myndir Diracs í annarri grein á
næstunni.
eftir Sverri
Ólafsson
IVIATARLIST/^/^w^r/z/ er íslenskt lambakjöt svona gott?
Kebab með íslensk-
um kryddjurtum
HVAÐ er svona sérstakt við íslenska fjallalambið? Hér á landi eru í fyrsta
lagi óskaskilyrði, þar sem gróður verður kjarnmeiri eftir því sem ofar
dregur, og í öðru lagi gera kalt loftslag og langur sólargangur grasið mjög
orkuríkt. Hér á landi ganga lömbin víðast hvar í u.þ.b. 2 og 1/2 mánuð á
fjöllum fyrir slátrun. Þetta gerir það að verkum að fjalladilkamir gefa af
sér kjöt með afar sérstöku háfjallabragði og flokkast að sínu leyti undir
villibráð, enda er lambakjöt tilvalið til glóðarsteikingar.
Hér er reglan sú að slátra ein-
ungis dilkum á haustin.
Nýslátrað kjöt er ólíkt meyrara og
safaríkara en það frysta, en með
réttri meðferð geta neytendur samt
sem áður gert
fryst kjöt nærri
því eins meyrt og
ferskt og nýtt kjöt
sé rétt haldið á
spöðunum. Þá er
best að þíða kjötið
í neðstu rim ís-
skápsins í 3-4 daga
og láta það því
næst bíða í stofuhita síðasta sólar-
hringinn fyrir neyslu, a.m.k. fáeina
tíma. Við Islendingar erum þekktir
fyrir mikið sósusull og eins dálítið
brasaðan mat á stundum, en of mik-
il og þung sósa og of vænn slurkur
af olíu geta nær því eyðilagt glóðað
kjöt. Gætið þess endilega að spara
olíuna þegar kjötið er penslað.
Gríska einfalda aðferðin er mjög
góð, ólífuolía og sítrónusafi. Þeim
mun meiri einfaldleiki, þeim mun
meira bragð!
Hvítlaukur og mynta eiga einkar
vel við lambakjöt, eins blóðberg. Til
allrar hamingju getur maður nú
hæglega keypt margar lífrænt
ræktaðar kryddjurtir í blómapott-
um í heilsubúðum. Þær geta enst
mjög lengi, sé þess gætt að þær fái
næga vökvun og að maður tíni
aldrei of mikið af þeim í einu í mat-
argerðina.
Til vitnis um hina hreinu náttúru-
afurð okkar má geta þess að ís-
lensku sauðfé er gefið sáralítið inn
af lyfjum og þá er einungis um að
ræða ormalyf, ónæmislyf sem koma
í veg fyrir lambadauða, auk þess
sem veikum lömbum þarf stundum
að gefa pensillin. Önnur fúkkalyf
renna sem sé ekki um æðar íslenska
sauðfjárstofnsins, Guði sé lof!
Nú hafa flestir tekið grillin fram
og grilla flest það sem að kjafti
kemur. Grillpinnamir eru alltaf sí-
vinsælir, grænmeti, kjöt og fiskur í
bland, allt eftir smekk hvers og
eins. Víða í löndum Norður-Afríku
eru fjalllendi eða hagar mjög ákjós-
anleg til sauðfjárræktar. Þar um
slóðir er ekki óalgengt að glóðaðir
séu heilu dilkamir undir berum
himni, einkum í miklum veislum.
Það tíðkast einnig að hluta lambið í
litla bita og glóða þá á teinum,
gjaman með grænmeti líkt og við
gemm. Þama og í Austurlöndum
nær em eldaðir fjölbreyttir kjöt-
réttir undir nafninu kebab. Sá
þekktasti er sish kebab þ.e.a.s. kjöt-
bitar steiktir á teini með eða án
grænmetis, en þá iðju eram við
einmitt farin að stunda í æ ríkari
mæli hér á landi, enda er þetta fljót-
leg, skemmtileg og góð eldunarað-
ferð. Hér á eftir fylgir eins konar
grandvallamppskrift að kebab
handa fjóram. I N-Afríku krydda
menn þennan rétt gjaman með
steyttu kúmeni, kóríander eða rauð-
um pipar. I Austurlöndum nær
kjósa menn frekar allrahanda (all-
spice, pimento), negul, eða múskat.
Laukur eða hvítlaukur er einnig til-
valinn, sem og eitthvað af okkar ís-
lensku jurtum, s.s. blóðberg og önn-
ur fjallagrös. Notið svo endilega úr-
val hinna fersku jurta sem á
boðstólum era, t.d. myntu, garða-
blóðberg, rósmarín, basiliku,
sítrónumelissu o.fl. Þið farið í þess-
um efnum náttúrlega eftir eigin
bragði og tilfinningu, en hér kemur
uppskriftin.
Kebab með
kryddjurtum
1 kg meyrt lambakjöt, t.d. lærvöðvi,
skorið í u.þ.b. 3-4 cm þykka bita
3 msk ferskur sítrónusafi
3 msk ólífuolía
salt og pipar eftir smekk
ferskar eða þurrkaðar jurtir eða krydd
eftir smekk
grænmeti að löngun hvers og eins,
skorið í bita t.d. kúrbítur, perlulaukur,
eggaldin eða paprika.
1. Setjið lambakjötsbitana í stóra
skál. Blandið saman sítrónusafa,
ólífuolíu, (salti), pipar og jurtum eða
kryddi og samlagið blönduna kjöt-
bitunum. Látið þá marinerast í 1-2
tíma.
2. Þræðið þá bitana á steikartein-
ana og grænmetið inni á milli, ef
vill. Glóðarsteikið í nokkrar mínút-
ur, eftir því hvort þið viljið hafa
kjötið lítið eða mikið steikt. Hver og
einn saltar svo síðan sína kjötbita
eftir á, því smekkurinn og saltþörfin
er svo misjafn.
Hér er hugmynd að hrásalati með
herlegheitunum.
Hrásalat
1 lambhagasalat eða annað gott
íslenskt salat
2 þroskuð avocado
2 bakkar af jarðarberjum
300 gr franskur mozzarella eða hreinn
fetaostur í kubbum.
Þvoið salatið og skerið í hæfilega
bita. Losið avocadokjötið úr með
skeið og bitið niður og setjið út í
skál með salatinu. Þvoið jarðarberin
og skerið í tvennt, skerið ostinn í
teninga og bætið hvoratveggja út í
salatskálina. Blandið vel.
Salatsósa
4 msk ólífuolía
Balsamedik eftir smekk
Sitónusafi ef vill
Pipar og salt