Morgunblaðið - 19.07.1998, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 19. JÚLÍ 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
REIKNIFORM-
ÚLA f ÞÁGU
LÝÐRÆÐIS
NORÐURLAND
EYSTRA
VESTFIRÐIR
REYKJAVIK

REYKJANES
Mmm*
tÞingmannatala
kjördæmanna nú
... og eins og hún yrði,
ef vægi atkvæða yrði jafnt
EKKI er um það deilt meðal
fræðimanna félagsvísinda nútím-
ans, að lýðræði sé stjórnskipulag
þar sem grundvallarvald ríkisins sé
í höndum meirihluta ríkisborgar-
anna. Þeir eigi sameiginlega sjálfs-
ákvörðunarréttinn um ríkisskipun-
ina, séu eigendur og
uppspretta æðsta
valdsins innan ríkisins.
Til þess að tryggja ár-
angursríkari stjómun
en fæst með beinu lýð-
ræði, veita þeir, við að-
stæður fulltrúalýðræð-
is, fulltrúum sínum,
þingmönnum og öðrum
handhöfum valdsins,
valdaumboð sitt til
fárra ára í senn í frjáls-
um kosningum við þær
aðstæður, að ríkisborg-
ararnir njóti jafnréttis,
eigi jafnan kosninga-
rétt, njóti frelsis innan
lögbundins skipulags,
þ.á m. tjáningarfrelsis,
framboðs- og félagafrelsis.
Jafnrétti borgaranna til áhrifa á
meðferð ríkisvaldsins er því einn af
homsteinum lýðræðisins. Jafn
kosningaréttur telst því til mann-
réttinda þar sem óbrenglað lýðræð-
isskipulag er framkvæmt.
En við lifum ekki í fullkomnum
heimi. Lýðræðisskipulagið er víða
framkvæmt með ýmsum takmörk-
unum. Grófasta dæmið er breska
konungsríkið með lávarðardeildina
og fomaldarlega kjördæmaskipun.
Önnur arfleifð frá timum kon-
ungseinveldis og sérréttindaaðals
er sú, að takmarka kosningaréttinn
við eignamenn og karlmenn.
Þannig höfðu t.d. ekki nema 2,7%
bresku þjóðarinnar kosningarétt
árið 1832, aðeins 17,6% árið 1918,
og hann komst ekki upp í 69% fyrr
en 1951.
Ströng og stöðug varðstaða sér-
hagsmunamanna um óbreytt
ástand svo þeir fengju áfram notið
ójafnaðar sérréttinda sinna stóð
lengi í vegi þess, að gert væri upp
við ýmsar úreltar og óréttlátar
erfðavenjur fortíðar, sem útilokuðu
almenning frá jöfnum áhrifúm á
meðferð valdsins. Staða lýðræðisins
hefur þó smátt og smátt verið að
vænkast. Ríkisskipunin hefúr vfð-
ast hvar haldið áfram að þróast frá
sérréttindaveldi aðals og eigna-
manna til lýðræðis. Því hefur fylgt
þróun í átt til jafnréttis allra borg-
aranna til áhrifa á meðferð ríkis-
valdsins.
Ymsar fomeskjulegar leifar af
misrétti, sem fylgdi fyrri forrétt-
indastéttum, lifa þó enn laumulega
góðu lífi og takmarka fyllstu fram-
kvæmd lýðræðisins í nútíðinni.
Vanþrdað lýðræði á íslandi
Við trúum þvi yfirleitt, að hér á
landi sé framkvæmt hið fúllkomn-
asta lýðræði.
Því miður er þetta aðeins að tak-
mörkuðu leyti rétt.
Brandtex fatnaður
(G/bG&
\____i________
Stretchbuxur kr. 2.900
Konubuxur frá kr. 1.690
Dragtir, kjólar,
blússur og pils.
Ódýr náttfatnaður.
Nýbýlavegi 12, sími 5544433
Ýmsar takmarkanir eru og hafa
verið á framkvæmd lýðræðisins hér
á landi. Yfirleitt era þær eftir-
legukindur frá fortíðinni, sem eiga
upprana sinn í danska konungsein-
veldinu og lögbundnum sérréttind-
um, sem það „gaf ‘ okkur.
Kosningarétturinn
er í orði kveðnu jafn á
lögbókum okkar allt
frá 1874. Hver kjós-
andi hefur eitt atkvæði
og aðeins eitt.
En í reynd er kosn-
ingarétturinn og hefur
lengi verið ójafn og í
hróplegri mótsögn við
lög um eitt atkvæði
hvers kjósanda sam-
kvæmt jafnréttiskenn-
ingu lýðræðisins.
Sögulegan uppruna
þessa misréttis er að
finna í danska kon-
ungseinveldinu, sem
„gaf‘ okkur stjómar-
skrá í sinni mynd árið
1874 án þess að þjóðin eða þingið
mótaði efhi hennar eða veitti form-
legt samþykki.
Sú stjómarskrá takmarkaðist við
„hin sérstöku málefni Islands", en
landið var skilgreint sem „óaðskilj-
anlegur hluti Danaveldis".
Þar fylgdu einnig með æði marg-
ir aðrir ólýðræðislegir „baggar“.
Einn var sá, að löggjafarvald Al-
þingis var takmarkað við „sérmál-
in“, sem talin vora upp í textanum.
Öll önnur mál vora sammál. Attu
Islendingar engan hlut að löggjöf
um þau heldur urðu þeir að taka við
þeim eins og danska þingið sam-
þykkti þau, líkt og EES- og EB-
ríkin þurfa nú að taka við löggjöf
bandalagsins.
Annar var sá, að af 36 þingmönn-
um skyldu 6 vera „konungkjömir“.
Konungur gat þannig dembt einum
sjötta þingmanna á þjóðina
óspurða. Þar að auki var almennur
kosningaréttur takmarkaður við 25
ára aldur, bændur, sem greiddu
skatt, kaupstaðar- og þurrabúðar-
menn, sem greiddu minnst 8-12
krónur í útsvar á ári, embættis- og
lærdómsmenn. Konur höfðu ekki
kosningarétt. Kjördæmaskipunin
var auk þess verulega brengluð frá
sjónarmiði jafnréttisreglu lýðræðis-
ins.
Þessar takmarkanir á kosninga-
réttinum höfðu það í fór með sér, að
aðeins 8,8% þjóðarinnar áttu kosn-
ingarétt 1874.
Með stjómarskrárbreytingu
1915 var konungskjörið afnumið,
konur fengu takmarkaðan kosn-
ingarétt og kosningaréttur var að
öðra leyti rýmkaður. Þetta leiddi til
þess, að í kosningunum í október
1916 höfðu 31,7% þjóðarinnar kosn-
ingarétt; 1937 57,1%, og í síðustu
kosningum 1995 höfðu allir, karlar
og konur, 18 ára og eldri með
óflekkað mannorð, kosningarétt
eða 71,8% þjóðarinnar.
Falinn ójöfnuður
En í allri þessari þróun til aukins
lýðræðis er laumulega falinn mikill
ójöfnuður. Þótt hver kjósandi hafi í
orði kveðnu aðeins eitt atkvæði við
Alþingiskosningar, hefur í kjör-
dæmaskipuninni alla tíð verið falinn
ójöfnuður. Kjördæmaskipunin
tryggði landeigendum, bændum,
meira atkvæðavægi en verkamönn-
um, dreifbýlisfólki meiri rétt til
áhrifa á ríkisvaldið en þéttbýlis-
fólki.
Ofuratkvæðavægi bændastéttar-
innar olli því, að Jónas frá Hriflu lét
sér ekki nægja að stuðla að stofnun
Alþýðuflokksins heldur líka Fram-
sóknarflokksins. Alþýðuflokkurinn
skyldi vera fjöldaflokkur í bæjum,
þar sem léttvægu atkvæðin vora,
en Framsóknarflokkurinn sterkur í
dreifbýlinu, þar sem þungavigtar-
Við trúum því að hér sé
hið fullkomnasta lýð-
ræði, segir Hannes
Jónsson. Því miður er
þetta aðeins að tak-
mörkuðu leyti rétt.
atkvæðin vora. Sameiginlega var
þeim svo ætlað að ná stjórnar-
taumunum. Fyrst í stað gengu
þessi áform eftir, en síðar fóra
flokkamir hvor sinn veg.
Grófasta tilraunin til þess að mis-
nota atkvæðaójöfnuðinn í kjör-
dæmaskipuninni til valdatöku er þó
Hræðslubandalag Alþýðuflokks og
Framsóknar 1956. Alþýðuflokkur
hliðraði til fyrir Framsókn við
framboð í dreifbýli en Framsókn
fyrir Alþýðuflokki í þéttbýli.
Þannig átti að ná völdum og fá
meirihluta þingmanna með minni-
hluta atkvæða. En þjóðin lét ekki
bjóða sér þetta og tók í taumana.
Heildsölu atkvæðanna og misréttið,
sem stefnt var að, stöðvuðu kjós-
endur í fæðingunni.
Ekki var þó bundinn endi á
ójöfnuð atkvæðavægisins. I kosn-
ingunum 1995 hafði kjósandinn á
Vestfjörðum og í Norðurlandskjör-
dæmi vestra t.d. 3 atkvæði á móti
hverju 1 atkvæði kjósandans í
Reykjavík og á Reykjanesi.
Annað dæmi um furðuverk nú-
verandi skipunar er, að 1995 náði 5.
þingmaður Vestfjarða kjöri með
648 atkvæðum, 6. þingmaður Suð-
urlands með 874 atkvæðum, þótt 9.
maður á lista Sjálfstæðisflokksins í
Reykjavík með yfir 3000 atkvæði
næði ekki kjöri!
Vanhæfni þingmanna
Margoft hefur verið reynt að
koma kjördæmaskipuninni í það
horf, að jafnréttisregla lýðræðisins
væri virt og hver kjósandi hefði í
raun og sannleika eitt, og aðeins
eitt, atkvæði. Þetta hefur alltaf
strandað á andstöðu, þófi og
flækjutillögum þeirra þingmanna
og flokka, sem nutu ójafnaðarins og
óréttlætisins.
Þetta skyldi engan undra, af því
að þingmenn era eina stéttin, sem
samkvæmt eðli máls er vanhæf til
þess að afgreiða löggjöf um kosn-
ingarétt og kjördæmaskipun á hlut-
lægan hátt. Astæðan er sú, að málið
snýst að hluta til um þeirra eigin
hagsmuni. Þeir byrja alltaf á að
reikna út áhrif breytinga á eigin
möguleika til þess að halda sínu
þingsæti. Ef hugmyndir að nýju
kerfi, sama hversu réttlátt það er,
fella þá sjálfa frá áframhaldandi
þingsetu, era þeir á móti eða reyna
að flækja málið og tefja réttlátar
breytingar.
Þessi vanhæfni endurspeglast nú
á bak við tjöldin í sambandi við
störf þingnefndar undir forastu
Friðriks Sophussonar, sem vinnur
að þvi, í samræmi við stefnu ríkis-
stjómarinnar, að undirbúa réttlát-
ari kosningalöggjöf. Þær fréttir
leka nú út úr baksölum, að sérhags-
muna-þingmenn beiti nú öllum til-
tækum brögðum til þess að fyrir-
byggja framkvæmd jafnréttisreglu
lýðræðisins, þótt þeir að yfirvarpi
þykist fylgjandi réttlæti og jöfnuði.
Réttlát en
gölluð leið
Málið er þó einfalt, ef menn vilja
virða reglu lýðræðisins um jafnrétti
kjósenda.
Augljóslega yrði jafnréttið t.d.
tryggt með því að gera landið allt
að einu kjördæmi ásamt hlutfalls-
kosningum.
Þetta hefur þó þann ókost, að
flokksræðið ykist stórlega með
þeim hættum á spillingu, sem því
fylgja. Pólitíska ákvarðanavaldið
þjappaðist saman í flokksskrifstof-
unum í Reykjavík, þaðan sem bit-
lingum yrði úthlutað til flokks-
manna sem greiða á móti greiða á
kostnað ríkisins. Hættan á þróun
frá lýðræði yfir í flokksklíkuræði
(oligarchy) með öllum þess ókost-
um yrði veraleg.
En jafnrétti kjósenda má ná á já-
kvæðari hátt, án þess að leggja
kjördæmin niður og án þess að inn-
leiða flokksklíkuræði, sem fylgja
myndi einu kjördæmi alls landsins.
Stærðfræði
lýðræðisins
Tryggja má kjósendum jafnrétti,
jafnt vægi atkvæða, og að hver
kjósandi hafi eitt, og aðeins eitt, at-
kvæði hvar á landinu sem hann býr.
Þetta má gera með skýram og
gagnsæjum reglum um reiknifor-
múlu við ákvörðun tölu þingsæta í
hverju kjördæmi.
Lögfesta þarf, að við útgáfu kjör-
skrár skuli þingmannatala hvers
kjördæmis birt. Hagstofunni verði
falið að finna þingmannatölu hvers
kjördæmis með því að deila tölu
þingmanna í kjósendafjöldann á
kjörskrá (1995: 191.973 á kjörskrá,
deilt með þingmannatölunni 63, út-
koman verður jafnaðardeilitalan
3.047, sem síðan er deilt inn í kjós-
endur á kjörskrá í hveiju kjör-
dæmi).
Hefði þessi aðferð verið notuð
1995 hefði útkoman orðið svona
(innan sviga núverandi þingmanna-
tala):
Reykjavík 26 (19) Reykjanes 16
(12), Vesturland.3 (5), Vestfirðir 2
(5), Norðurland eystra 6 (6), Norð-
urland vestra 2 (5), Austurland 3
(5), Suðurland 5 (6).
Með þessari vinnureglu og
reikniformúlu hennar, ásamt af-
námi furðufyrirbæra eins og „upp-
bótarsæta" og „flakkara", fengist
fullt jafnrétti kjósenda, jafn kosn-
ingaréttur allra. Þingmannatala
hvers kjördæmis fylgdi kjósendum
á kjörskrá deilt með jafnaðardeili-
tölunni. Gildir einu hvort lands-
svæði kjördæmanna yrði óbreytt
eða breytt, tölu þingmanna fækkað
eða fjölgað, Akureyri, Hafnarfjörð-
ur, Keflavík eða Kópavogur gerð að
sérstökum kjördæmum og Reykja-
vík skipt í 5 kjördæmi, þessi ein-
falda reikniformúla mundi alltaf
skila jafnrétti kjósendanna væri
henni beitt við sömu eða breyttar
deilistærðir.
Lokaorð
Ég hef ekká hirt um að kanna,
hvemig þingsæti hefðu skipst niður
á flokka 1995, ef framangreindri
vinnureglu lýðræðislegs jafnaðar
atkvæðisréttar hefði verið beitt.
Mér finnst það ekki skipta máli.
Með lýðræðinu á að tryggja borg-
uranum jafnrétti til áhrifa á með-
ferð ríkisvaldsins. Fólk en ekki
flokkar á kosningarétt.
Mér telst svo til, að það séu
a.m.k. liðlega 40 þingmenn, sem
meti fulla framkvæmd lýðræðisins
svo mikils, að þeir vildu sjá jafn-
réttisákvæði lýðræðisskipulagsins
framkvæmd við ráðstöfún valdsins í
Alþingiskosningum. Á móti era
fuÚtrúar úreltra sérhagsmuna for-
tíðar, sem meta eigin hag meira en
reglur lýðræðisins um jafnrétti til
áhrifa á meðferð ríkisvaldsins.
Gaman væri að sjá hina liðlega
40 réttlátu þingmenn bijótast út úr
höftum flokks og stjórnar, taka
saman höndum við lausn málsins
sem óformlegur hópur, einangra
hina liðlega 20 ójafnaðarmenn úti í
homi afturhalds og ójafnaðar, og
flytja sem sjálfstæðir og óháðir
þingmenn, engum háðir nema sam-
visku sinni, tillögu til breytinga á
kosningarétti og kjördæmaskipun,
sem tryggja mundi öllum kjósend-
um jafnan kosningarétt.
Ef viljinn er fyrir hendi, yrði
þetta létt og gott verk.
Höfundur er félagsfræðingur og
fyrrverandi sendiherra.
Brúðhjón
Allur boróbiínaóur GIæsiIeg gjafavara Briíóhjónalistar
/{(v i/ //''AXxvvV VERSLUN1N
Lniigitvegi 52, s. 562 4244.
Hannes
Jónsson