Morgunblaðið - 11.10.1998, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. OKTÓBER 1998 25
Gefandi að vinna
með persónulegar
heimildir
Morgunblaðið/Kristinn
ERLA Hulda segir að rannsakendur, hafí ekki síður áhuga á dag-
legu lífi fólks en öðru.
um menntun og ef til vill gluggað í
skólasögu einhverra skóla. Við
værum hins vegar engu nær um
líðan nemendans eða hvort tog-
streita var á milli vinnu nemenda
og náms án huglægra heimilda."
Annar stór galli við hefðbundna
sagnfræði felst í því að þar eru
konur vart sjáanlegar. „Hefðbund-
in sagnfræði byggist mest megnis
á stofnanaheimildum. Konur komu
lítið við sögu formlegra stofnana
og sjást því varla í hefðbundinni
sagnfræði. Lykillinn að sögu
kvenna felst því í huglægum heim-
ildum á borð við dagbækur. Ann-
ars er afar sorglegt til
þess að vita að aðeins 4
af 200 dagbókum í vörslu
handritadeildar Lands-
bókasafns eru dagbækur
kvenna. Nú verðum við
að nota tækifærið og
rétta hlut kvenna. Sér-
staklega er því kallað eft-
ir dagbókum kvenna og
barna á Degi dagbókar-
innar þann 15. október."
Alþingismenn ganga á
undan
Hvernig er hægt að tryggja að
þversnið þjóðarinnar skili inn dag-
bók? „Ég er alveg sannfærður um
að þversnið þjóðarinnar á eftir að
senda inn dagbækur. Ein
aðalástæðan fyrir því er
að franikvæmdasljórnin
hefur sérstaklega leitað
til fyrirtækja og stofnana
á ólíkum sviðum þjóðfé-
lagsins með hvatningu
um dagbókarskrif. Eg
get nefnt að þingmenn
ætla að ganga á undan
með góðu fordæmi og
skila inn dagbókum yfir
15. október. Móðurmáls-
kennarar hafa tekið vel í
að fá nemendur sína til
að halda dagbók þennan dag og
aðrir hópar á borð við presta,
listamenn og leigubflstjóra á BSR
hafa tekið vel í hugmyndina - og
til gamans má geta þess að fang-
elsismálayfirvöld ætla að kynna
dagbókarskrifin fyrir skjólstæð-
ingum sínum.“
Ekki þarf að greiða póstburðar-
gjald fyrir dagbókarskrifin. Að-
eins að koma bréfinu í umslag eða
fá þar til gert umslag á pósthúsum
og starfsmenn póstsins munu
koma því á Þjóðminjasafnið. Send-
andi ræður því hvort hann lætur
nafn fylgja með eða ekki. Hins
vegar er beðið um lágmarksupp-
lýsingar á borð við aldur, heimilis-
liagi, búsetu og stöðu. „Danir náðu
inn 1% af þjóðinni eða 50.000
manns. Ég vona að við getum gert
enn betur og náð inn 2% eða rúm-
lega 5.000 manns. Farið verður í
gegnum textann og gefið út sýnis-
horn eins og Danirnir gerðu.
Stefnt er að því að hægt verði að
gefa bókina út á Degi bókarinnar
23. aprfl á næsta ári. Nafnleyndar
verður að sjálfsögðu gætt og allir
upprunalegir textar verða vel
varðveittir á Þjóðháttadeild Þjóð-
minjasafnsins. Eldri heimildir
verða hins vegar geymdar í þartil-
gerðum geymslum á Handritadeild
Landsbókasafnsins. Fólk þarf því
ekki að hafa áhyggjur af því að
textarnir verði fyrir skemmdum.
Þeir sem skila inn gömlum heim-
ildum halda áfram að hafa aðgang
að heimildunum á Handritadeild-
inni. Hið sama er að segja um af-
komendur þeirra um ókmna fram-
tíð,“ segir Sigurður Gylfi og segist
vonast til að landsmenn taki uppá-
tækinu vel, sendi inn dagbækur,
fylgist með og taki þátt í uppá-
komum í tengslum við Dag dag-
bókarinnar. Ein uppákoman felst f
þvi að landskunnir íslendingar af-
henda dagbækur sínar til varð-
veislu við opnun sérstakrar sýn-
ingar í Þjóðarbókhlöðinni á Degi
dagbókarinnar. Einn þeirra er
Auðunn Bragi Sveinsson, rithöf-
undur og fyrrverandi kennari, en
hann hefur haldið dagbók í
tæplega sextíu ár. í vikunni var
opnuð sýning á Súfistanum með
dagbókarskrifum sjö einstaklinga
og að auki munu tólf svokallaðar
kaffihúsadagbækur liggja frammi
í jafn mörgum kaffihúsum um Iand
allt, kaffihúsagestum til frjálsrar
Ijáningar.
MÉR fannst alveg ótrúlega
gefandi að vinna með per-
sónulegar heimildir. Hvert
bréf færði mig nær bréfritaranum
og ef bréfasöfnin voru stór fannst
mér stundum eins og ég hefði eign-
ast nýja vinkonu. Ef ljósmynd
fannst langaði mig oft til að faðma
að mér konuna á ljósmyndinni.
Auðvitað verður að umgangast
heimildimar af varúð enda eru
sendibréf og aðrar persónulegar
heimildir sjaldnast skrifaðar með
birtingu í huga. Konumar eiga
skilið bæði vinsemd og virðingu
fyrir að hafa aðstoðað okkur við að
birta samtímanum sýn
inn í horfinn veruleika,"
segir Erla Hulda Hall-
dórsdóttir, forstöðumað-
ur Kvennasögusafns Is-
lands, um reýnslu sína af
því að nýta persónulegar
heimildir við MA-ritgerð
í sagnfræði um íslenskar
konur á 19. öld.
Erla Hulda segir að
talsvert sé til af heimild-
um frá 19. öld. „Eini gall-
inn er að flestar heimild-
anna em tengdar stofnunum og
stjómsýslu af ýmsu tagi. Þar em
karlar áberandi og lítið ber á kon-
um og bömunum í heimildunum.
Persónulegar heimildir
veita okkur aðra sýn á
veraleikann. Hversdags-
lífið blasir við og varla er
hægt að hugsa sér per-
sónulegri tengsl við for-
tíðina en með lestri
sendibréfa. Rannsakand-
inn fær fljótlega tilfinn-
ingu fyrir bréfritaranum
og umgengst heimildim-
ar af fullri vinsemd eins
og ég sagði áðan. Eig-
endur gamalla heimilda
ættu því ekki að þurfa að
óttast að heimildirnar verði mis-
notaðar. Annars em tvær gerðir
skilmála algengar í tengslum við
varðveislu persónulegra heimilda.
Annars vegar skilyrði um að heim-
ildimar verði ekki opnaðar fýrr en
eftir ákveðinn árafjölda. Hins veg-
ar að leyfi þurfi til að líta á heimild-
irnar. Með því móti hefur gefandi
heimildanna yfirsýn yfir hvemig
heimildirnar era notaðar."
Erla Hulda segist aðallega hafa
stuðst við sendibréf. „Ég fékk lítið
G býst við að sumum dag-
bókarritaranna hafi verið
ákveðinn léttir í skrifunum.
Annars er lítið fjallað um sjálf skrif-
in nema helst í framhjáhlaupi í for-
málum eða neðanmáls í dagbókun-
um. Einn segir í svoleiðis ft’amhjá-
hlaupi að gott sé að hafa mistök sín
fyrir framan sig,“ segir Davíð Ólafs-
son, BA í sagnfræði. Davíð hefur
unnið að athugun á íslenskum dag-
bókum á Handritadeild Landsbóka-
safnsins í Þjóðarbókhlöðunni í
tengslum við MA-ritgerð sína í
sagnfræði.
Davíð rekur kveikjuna að umfjöll-
unarefninu til einstaklingsverkefnis
í sagnfræði. „Ég tók að mér að skrá
dagbækur í vörslu Handritadeildar
Landsbókasafnsins sem einstak-
lingsverkefni í sagnfræði íyrri hluta
ársins 1997. Skráningin reyndist
svo viðamikil að ekki var hægt að
ljúka henni þama um vorið. Þess
vegna var mér gert kleift að halda
verkinu áfram sem Nýsköpunar-
verkefni um sumarið. Nú sé ég loks
fyrir endann á því og ætla að reyna
að ljúka skránni um leið og MA-rit-
gerðinni um upphaf, þróun, flokkun
og greiningu á íslenskum dagbókum
um næstu áramót,“ segir hann.
Davíð segir að skráningin nái til
dagbóka um 200 höfunda á Hand-
ritadeild Landsbókasafnsins. Aðrar
dagbækur á bilinu 50 til 100 höf-
unda hafi ekki verið færðar inn í
handritaskrá safnsins og verði því
að bíða. „Skráningin hefur verið í
þremur liðum. Ég hef byrjað á því
að fara lauslega yfir dagbækurnar
og skrá niður nokkrar línur um
hvem höfund fyrir sig. í kjölfarið
fer stutt innihaldslýsing og greinar-
gerð um ástand handritsins, t.d. um
hvort dagbókin sé í innbundinni bók
eða á lausum blöðum.“
Elstu dagbækurnar á Handrita-
útúr dagbókum því að dagbók
skáldkonunnar Torfhildar Hólm er
eina varðveitta dagbók íslenskrar
konu frá því á 19. öld. Ein ástæðan
er væntanlega að lengi vel var ekki
talin ástæða til að kenna konum og
alþýðufólki skrift. Konur á emb-
ættismannaheimilum fengu stund-
um tilsögn í skrift. Aðrar konur
vora annaðhvort óskrifandi eða
reyndu af veikum mætti að læra
upp á eigin spýtur að draga til
stafs. Stundum fengu konumar
lánaða forskrift og æfðu sig að
draga upp stafi í ís, mold og sand.
Eins og gefur að skilja vora skrif
af því tagi fljót að fímast. Ekkert
væri okkur því dýrmætara heldur
en að fá dagbók konu frá því á 19.
öld. Með lögum um uppfræðingu
bama í skrift og reikningi frá árinu
1880 fer skriftarkunnátta að verða
almennari og eflaust hefur einhver
með höndum dagbækur kvenna
eða bama frá því í byrjun aldarinn-
ar. Sannarlega væri fengur í því og
gaman að fá fleira frá börnum."
Persónulegar heimildir tengdar
deildinni eru frá fyrri hluta 18. ald-
ar og þær nýjustu ná til 1980. „Litl-
ar breytingar er að finna í dagbók-
um hvers dagbókarritara fyrir sig.
Hins vegar era dagbækur talsvert
ólíkar á milli manna. Sumar dag-
bækur era afar líflegar og skemmti-
legar. Aðrar era skrifaðar í knöpp-
um stíl og greina jafnvel aðeins frá
veðurfari. Eg tek fram að við höfum
alveg jafnmikinn áhuga á þeim og
hinum. Áhuginn beinist fyrst og
fremst að dagbókinni sem tjáning-
armiðli."
Þróun til tilfinningalegri
tjáningar
Davíð segir athyglisvert hversu
bömum era að sögn Erlu Huldu fá-
ar. „Þó er gaman að segja frá því
að til era bréf frá systranum Sig-
ríði og Þóranni Pálsdætram frá
Hallfreðarstöðum til Páls bróður
síns. Fyrstu bréfin eru skrifuð einu
sinni á ári í nafni systranna þegar
þær vora á sjöunda og níunda ári
árið 1818. Eftir nokkur ár tekur við
fínleg skrift unglingsstúlkna og
skrifar Sigríður síðustu bréfin rétt
fyrir dauða sinn árið 1871. Ekki er
því að leyna í sumum bréfa hennar,
en hún skrifaði alls 240 bréf, að
fremur hefðu hún kosið að verða
piltur en stúlka og segir t.a.m. í
einu bréfanna „ef ég hefði orðið
piltur hefði ég farið á norskan
landbúnaðarháskóla“. Þarna sést
best að konur gerðu sér engar von-
ir um að komast til náms á eigin
forsendum. Eina leiðin hefði verið
ef snúa hefði mátt raunveruleikan-
um við.“
Opnaði nýjan heim
Erla Hulda segist hafa talið sig
hafa haft ágæta þekkingu á 19. öld-
dagbækurnar gefi góða mynd af út-
breiðslu skriftarkunnáttu í samfé-
laginu. „Gaman er að sjá hvemig
skriftarkunnátta færist frá því að
vera einkaeign efri stéttanna yfir í
að verða almenningseign á 19. öld.
Smám saman fara fleiri bændur og
vinnumenn að halda dagbækur,"
segir hann og tekur fram að einna
áhugaverðast hafi verið að skoða
muninn á dagbókarskrifum á milli
stétta og tímabila. „Lengst af snú-
ast skrifin aðallega um búskap og
önnur störf dagbókarritaranna. Um
og eftir aldamót fer að bera meira á
tilfinningum. Þróunin hefur öragg-
lega með ákveðna breytingu á
hugafari í samfélaginu að gera, t.d.
inni áður en hún hóf rannsókn sína.
„Engu að síður opnuðu persónu-
legu heimildimar í sendibréfunum
mér nýjan heim. Þó svo að ég hafi
vitað að konur hafi notið lítillar
menntunar gerði ég mér alls ekki
grein fyrir því hvað menntunar-
skorturinn var algjör. Ég gerði
mér heldur ekki grein fyrir því
hversu mikil almenn andúð var á
menntun kvenna og reyndar fá-
tækra karla líka. Lengi eimdi eftir
af því og hægt að nefna að talsvert
var skrifað gegn kvennaskólum á
sínum tíma. Ymsir óttuðust nefiú-
lega að í kvennaskólunum yrði þrá
kvenna til mennta æst upp.
Kvennaskólinn í Reykjavík var sér-
staklega gagnrýndur fyrir að þjóna
ekki sveitunum. Helstu rök for-
svarsmanna kvennaskólanna vora
að upplýstar mæður yrðu betri
uppalendur, þ.e. betur hæfar til að
ala upp nýja karlkyns valdhafa.
Mér kom ekki síður á óvart,“
segir Erla Hulda, „hversu mennta-
þrá kvenna virtist sterk. Ég tók
sérstaklega eftir því hjá konum
sem höfðu notið leiðsagnar á æsku-
heimili sínu. Sá hópur hefur vænt-
anlega frekar en almúgakonumar
gert sér grein fyrir því hvers þær
fóra á mis. Konumar vora ágæt-
lega skrifandi og meiri líkur vora
til að bréf þeirra geymdust en
hinna því að bréfin hafa oft á tíðum
varðveitt með bréfasöfnum eigin-
manna eða feðra.“
Draumur um heildarsýn
Erla Hulda segist hafa orðið vör
við að sumar konur líti svo á að
dagbækur kvenna séu lítils virði.
„Konumar líta stundum svo á að
skrifin séu h'tils virði enda snúist
þau aðallega um daglegt líf og ekki
stjómmál. Rannsakendur hafa ekki
síður áhuga á daglegu lífí en hinu
og vert er að taka fram að dæmi
era um að konur tjái sig frjálslega
um stjómmál í sendibréfum þó að
þær myndu ekki tjá sig út á við um
sama efni. Með því fæst heilsteypt-
ari mynd af tíðarandanum hverju
sinni. Ég veit að stundum hefur
verið gagnrýnt að verið sé að skrifa
sérstaka kvennasögu en á meðan
enn hallar svo mikið á konur sem
raun ber vitni er full ástæða til
þess. Draumurinn er hins vegar að
geta steypt sögum karla og kvenna
saman í álcveðna heildarsýn.“
meiri einstaklingshyggju. Ég vil
svo halda því fram að þama komi
inn í myndina röskun á samfélags-
háttum. Sú staðreynd að fólk hafi
staðið frammi fyrir fleiri valmögu-
leikum, t.d. í tengslum við flutninga
í bæi og vesturferðir, hafi valdið því
að þörfin fyrir að skilgreina sjálfan
sig í tilveranni hafi aukist," bætir
hann við. „Ég held nefnilega að
einn megintilgangur dagbókar-
skrifa sé að átta sig á því hver mað-
ur er og hvar maður er staddur í
tilverunni."
Brennd og morkin
blöð
Davíð segir að oftast sé reglulega
fært inn í dagbækumar á hverjum
degi. „Alveg upp í tæplega 70 ár,“
segir hann og fram kemur að stund-
um sé jafnvel til viðbótar bætt við
mánaðar- og ársyfirlitum. „Aðrar
bækur era sundurlausari og ná ef til
vill aðeins til nokkurra vikna eða
árs. Mjög misjafnt er hvernig geng-
ur að lesa bækurnar. Allflestir
þurftu að spara pappír og greinilegt
er að dagbækurnar hafa verið færð-
ar við mjög mismunandi aðstæður,
t.d. uppi í rúmi. Stundum hefur blek
farið á dagbækurnar, blöðin hálf
brannin eða morkin. Yfirleitt er
samt ekki erfitt að lesa skriftina frá
því á 19. öld.“
Davíð hvetur almenning til að
fela Handritadeild varðveislu gam-
alla dagbóka. „Ég veit að sumt fólk
heldur að persónuleg skrif sinna
nánustu eigi ekki heima á Lands-
bókasafninu enda eigi þar aðeins
heima skáld og stórmenni. Þetta er
auðvitað alrangt því að í dagbókum
almúgafólks er líka að finna ómet-
anlegan fróðleik og sorglegt til þess
að vita að eflaust liggja slíkar heim-
ildir víða undir skemmdum úti í
bæ.“
Gott að hafa mistök
sín fyrir framan sig
, Morgunblaðið/Kristinn
DAVIÐ gluggar í gamlar dagbækur á Handritadeild Landsbúkasafns-
ins í Þjúðarbúkhlöðunni.