Morgunblaðið - 13.02.2000, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 13. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Frum-
skógur
fæðubót-
arefna
Lýsi, hvaða Islendingur tekur ekki lýsi á
morgnana. Engum heilvita Islendingi dett-
ur annað í hug en að lýsi sé allra meina bót.
Vísindalegum stoðum hefur meira að segja
verið rennt undir þá vissu. María Hrönn
Gunnarsdóttir veltir því fyrir sér hvort
fæðubótarefni séu jafnómissandi og lýsið
eða hvort þau séu snilldarlega framsett
blekking til að hafa okkur auðtrúa almenn-
inginn að féþúfu.
HVERS vegna skyldi fólk
velja sér að drekka duft
blandað vatni þegar það
getur fengið sömu efni
úr hefðbundnum mat, gimilega
framreiddum? Eða taka inn töflur,
sem innihalda vítamín eða aðra
fæðubót ef það getur fengið það
sama í bragðgóðum mat? Svarið er
ekki einfalt en í því endurspeglast
m.a. þrá fólks, sem á við veikindi
eða vanlíðan að stríða, eftir þvi að
bæta líðan sína og jafnvel heilsu eft-
ir fljótvirkum og auðveldum leiðum.
Örvænting þeirra sem berjast við
aukakílóin er t.d. oft og tíðum svo
mikii að öll meðul eru þess virði að
reyna þau. Á þessi mið hafa margir
róið og fara sögur af því að þeir hafi
margir hverjir aflað vel. Markaður-
inn hefur stækkað jafnt og þétt á
undanförnum árum bæði hér á landi
sem og í mörgum ef ekki öllum
vestrænum löndum. Fæðubótarefni
seldust t.d. í Bandaríkjunum fyrir
3,3 milljarða dollara árið 1990 en
fyrir 6,5 milljarða dollara árið 1996.
Rannsóknir af skornum
skammtí
Hvort sem það er auglýsingum að
þakka eða því að fólk virðist í sí-
auknum mæli láta sér annt um
heilsufar sitt, verða fæðubótarefni
æ vinsælli. „Mörg þeirra eru vel að
vinsældunum komin,“ segir Fríða
Rún Þórðardóttir næringarráðgjafi
og næringarfræðingur, „en önnur
ekki.“ Vandinn felst í því að neyt-
endur geta ekki alltaf greint á milli.
,Alniennt ættu fæðubótarefni að
vera óþörf fyrir þá sem borða hollt
og fjölbreytt fæði og í samræmi við
orkuþörf sína. Aftur á móti gætu
þeir sem æfa undir miklu álagi, eru
á heimsmælikvarða í íþrótt sinni,
þeir sem sleppa reglulega úr máltíð-
um eða borða mjög hitaeininga-
snautt fæði haft gott af því að nota
fæðubótarefni - en í hófi þó.“
Fríða bendir á að oft skortir
verulega upp á að vísindalegar og
vel gerðar rannsóknir hafi verið
gerðar á efnunum til að staðfesta
staðhæfingar framleiðendanna. Hún
segir einnig að oft séu innihaldslýs-
ingar á umbúðum einungis á erlend-
um tungumálum, sem geri mörgum
erfitt um vik, og að þær séu oft ekki
tæmandi.
„Stærsta vandamálið varðandi
rannsóknir á fæðubótarefnum er að
erfitt er að tryggja að þær séu
óháðar, þ.e. að framleiðandi hafi
ekki sjálfur lagt fé til rannsókn-
anna. Rannsóknirnar eru líka oft og
tíðum aðeins gerðar á ungum karl-
mönnum en hvorki á konum né
öldruðum, sem á margan hátt hafa
ólíka líkamsstarfsemi og karlar og
bregðast ekki á sama hátt við.“
Ekki varað við aukaverkunum
Auglýsingar um fæðubótarefni
hafa verið áberandi í fjölmiðlum
upp á síðkastið og vefsetrum þar
sem efnin eru kynnt og seld fjölgar
hratt. Þar gera sumir sölumenn því
skóna að þeir sem nota efnið sem
auglýst er finni stórkostlegan mun á
líðan sinni. Gefið er í skyn að fitu-
brennsla aukist og matarlystin
minnki, blöðruhálskirtillinn styrk-
ist, þrek og úthald aukist, vamir
líkamans eflist og ónæmisfrumum
fjölgi, allt eftir því hvað verið er að
auglýsa hverju sinni. Stundum vant-
ar bæði upplýsingar um hver inni-
haldsefnin eru og magn þeirra.
Sjaldan er bent á rannsóknir sem
styðja fullyrðingamar. Mörgum
þykir aðferðin vafasöm en aðrir láta
freistast og kaupa vörana, jafnvel
þótt skammturinn kosti sitt. Til-
gangurinn helgar meðalið.
Ólafur G. Sæmundsson næringar-
fræðingur hefur gagnrýnt þær að-
ferðir sem oft era notaðar þegar
fæðubótarefni era markaðssett.
Hann bendir á að mörg fæðubót-
arefni hafi virkni, oft reyndar mjög
takmarkaða, sem hefur verið stutt
vísindalegum rannsóknum, svo sem
sólhattur, en önnur innihaldi efni
sem ekki hefur tekist að sýna að
hafi nokkra virkni. I því sambandi
bendir hann á drottingarhunang og
blómafræfla. Þessi efni geti aftur á
móti valdið ofnæmiseinkennum ekki
síst meðal astmasjúklinga og ann-
ars fólks með veiklaðar vamir.
Hann segist ekki hafa orðið var við
að varað væri við aukaverkunum á
umbúðum vörannar eða auglýsing-
um.
„Þessi auglýsingatækni, sem við
höfum verið að sjá í blöðum upp á
síðkastið, þar sem verið er að vitna í
fólk sem hefur læknast af öllum
hugsanlegum kvillum með því að
taka inn vöra sem hefur í raun og
vera engin virk innihaldsefni, er
mjög vafasöm,“ segir hann. „En að-
ferðin er mjög öflug. Það er hægt
að fá fólk til að trúa nánast hveiju
sem er. Það liggur bara í mannlegu
eðli.“
Hann gagnrýnir enn fremur að
apótek, sem láti sér annt um trú-
verðugleika sinn og gefi sig út fyrir

Morgunblaðið/Golli
Lýsi er vel staðlað fæðubðtarefni. Innihaldsefni þess eru vel þekkt sem og magn þeirra. Líklega em þeir fáir
íslendingarnir sem efast um gagnsemi lýsisins.
fagleg og vísindaleg vinnubrögð,
skuli taka þátt í auglýsingum af
þessu tagi.
Jónína Freydís Jóhannsdóttir,
lyfsali Lyfja og heilsu í Hafnar-
stræti á Akureyri, segir að megin-
markmiðið með rekstri apóteks sé
að stuðla að almennu heilbrigði.
„Við getum m.a. gert það með því
að fara inn á þennan markað. Við
viljum að fólk geti komið í apótek og
keypt fæðubótarefni og fengið um
leið hlutlausar upplýsingar um vör-
una í stað þess að fara í matvörabúð
og fá þar ekki aðrar upplýsingar en
þær sem standa í bæklingum," segir
hún. Jónína Freydís bendir jafn-
framt á að apótekarar séu einnig
kaupmenn sem selji, auk lyfja, vör-
ur á borð við sjampó og tannkrem.
„Fólk spyr eftir fæðubótarefnum og
við viljum taka þátt í þeim „heilsus-
lag“ sem er í þjóðfélaginu."
Auglýsingar um fæðubótarefni
hafa komið til kasta Samkeppnis-
stofnunar, að sögn Siguijóns Heið-
arssonar, lögfræðings hjá stofnun-
inni, ýmist fyrir ábendingar
neytenda og yfirvalda eða vegna
þess að starfsfólk stofnunarinnar
hefur sjálft séð ástæðu til. Segir
Sigurjón að yfirleitt sé farið að til-
mælum Samkeppnisstofnunar eða
ákvörðunum samkeppnisráðs og
auglýsingunum breytt. Enginn hef-
ur enn sem komið er verið beittur
viðurlögum vegna auglýsinga um
fæðubótarefni.
Höft eða lausung
Það fer ekki framhjá þeim sem
hafa kynnt sér fæðubótarefni að
þau era afar fjölbreytt. Úrvalið er
reyndar svo mikið að sumir líkja því
við framskóg. Þar á ofan er ekki
einu sinni á hreinu hvaða efni teljast
til þeirra og hver ekki. Skilin á milli
fæðubótarefna og náttúralyfja era
ekki alltaf augljós og fer það m.a.
eftir því í hvaða landi varan er seld
hvoram megin hún lendir. Sam-
kvæmt reglugerð um markaðsleyfi
náttúralyfja, sem tók gildi hér á
landi fyrir tveimur áram, þarf að
sækja um „markaðsleyfi náttúralyfs
fyrir náttúravöra sem er markaðs-
sett eða auglýst á þann hátt að Ijóst
sé, að viðkomandi vara sé ætluð til
lækninga, fróunar eða varnar gegn
sjúkdómum eða sjúkdómseinkenn-
um í mönnum eða dýram“. Hómó-
patalyf, vítamín, steinefni og fæðu-
bótarefni teljast ekki til náttúra-
lyfja. „Reglugerðin er sett til þess
að tryggja að neytandinn fái ekki
önnur náttúralyf en þau sem upp-
fylla lágmarkskröfur um öryggi og
gæði,“ segir Guðrún S. Eyjólfsdótt-
ir, forstöðumaður Lyfjaeftirlits rík-
isins. Enn sem komið er hefur ekk-
ert náttúralyf fengið markaðsleyfi
og segir Guðrún að ástæða þess sé
fyrst og fremst sú að lengi vel hafi
enginn sótt um slíkt leyfi. Þegar
náttúralyf hefur fengið markaðs-
leyfi má í flestum tilvikum selja það
í almennri verslun og auglýsa að
það hafi virkni við tilteknum kvill-
um enda hafi heilbrigðisyfirvöld
veitt til þess samþykki sitt. Auglýs-
andi má aldrei halda því fram að
náttúralyfið lækni alvarlega sjúk-
dóma á borð við krabbamein og al-
næmi.
Samkvæmt reglugerðinni inni-
heldur náttúralyf eitt eða fleiri virk
efni sem era unnin á einfaldan hátt
úr plöntum, dýram, örveram, stein-
efnum eða söltum. Efni sem hafa
aftur á móti verið einangrað úr
náttúranni era ekki skilgreind sem
náttúralyf heldur lyf, að þeim skil-
yrðum uppfylltum sem lög kveða á
um.
Innan evrópska efnahagssvæðis-
ins gildir þó sú regla að um leið og
vara er markaðssett þannig að hún
hafi tiltekið lækningagildi er hún
skilgreind sem lyf. „Þetta þýðir að
sá sem tappar vatni á flösku og
heldur því fram að það geti fyrir-
byggt eða læknað kvef er þar með
að selja lyf,“ segir Guðrún. Af því
leiðir að framleiðandinn verður að
fara að lyfjalögum þegar hann
framleiðir og selur „lyfið".
Guðrún segir að Lyfjaeftirlitið
hafi oft verið gagnrýnt fyrir að vilja
hafa vit fyrir fólki og að þar á bæ
ríki angi af haftastefnu með boðum
og bönnum er varða lyf, náttúrulyf
og fæðubótarefni. Á sama tíma hef-
ur verið fundið að því að Lyfjaeftir-
litið skuli ekki hindra sölu og mark-
aðssetningu á efnum sem aug-
Ijóslega séu gagnslaus.
„Afar margt af því sem gert er
innan Lyfjaeftirlitsins er háð lögum
og reglugerðum Evrópusambands-
ins,“ segir hún. „Einn vandinn sem
aðildarlönd EES-samningsins
standa frammi fyrir er sá,“ segú-
hún ennfremur, „að reglur sem lúta
að fæðubótarefnum og náttúrulyfj-
um hafa ekki verið samræmdar.
Það sem flokkað er sem lyf í einu
landi er e.t.v. flokkað sem almenn
vara í öðra.“
Unnið hefur verið að því innan
ESB að samræma þann feril sem
fara verður þegar markaðsleyfi fyr-
ir lyf era veitt. Samræmingarferlið