Morgunblaðið - 17.09.2000, Qupperneq 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 2000 B 7
Ljósmynd/Eðvarð Sigurgeirsson
Bandaríska skíðaflugvélin. Þrátt íyrir ítrekaðar tilraunir komst hún
ekki á loft og urðu flugmennirnir að slást í för með áhöfn Geysis og
björgunarleiðangri norðan- og sunnanmanna og ganga af jökli. Flugvcl-
in var grafin upp og henni bjargað vorið 1951 og þótti sú aðgerð ein-
stakt afrek. I forgrunni er skíðabúnaður tveggja leiðangursmanna.
hyglisverða frásögn. Orðrétt segir
hann:
„Klukkan þrjú að morgni þess 20.
september vakti Þorsteinn mig til að
sækja vatn í morgunkaffið. Það var
þreifandi náttmyrkur, norðaustanátt
og þoka og ýrði úr lofti ísingu. Eg
skreið upp úr hreindýraskinnspok-
anum glóðheitur og hress, klæddi
mig sem best ég gat, og dró loðhúfu
niður fyrir eyru. Eg tók klökuga
mjólkurskjólu, vasaljós og haka og
slangraði upp að jökulröndinni. Þar
sást hvergi vatnsdropi en eitthvað
heyrðist sitra undir klakanum. Þor-
steinn Svanlaugsson kom mér til
hjálpar og hélt á vasaljósinu meðan
ég hjó holu sem fljótlega fylltist af
jökullituðu skólpi. Veðurútlit og bar-
ometerstaða gerði það að verkum að
menn bjuggu sig í hálfgerðu ráða-
leysi. Það var vonlaust að ráðast til
jökulgöngu í svona dimmviðri, ekki
var heldur hægt að bíða.
Fyrir birtingu lagði heldur óhress
hópur af stað upp Kristufellsbrekku.
Allir voru með skíði á öxlum og smá-
poka á baki, smámatarbita, sokka-
plögg og einhver drykkjarföng, mjög
af skomum skammti. Ekkert hitun-
artæki eða ljósfæri var með eða
nokkuð til að miðla öðrum af. Okkur
hafði verið sagt að Geysisfólkið hefði
allt til alls og biði bara komu okkar.
Eftir stikunum röktum við leiðina
frá kvöldinu áður upp á hábrún fells-
ins. Þá skeði það sem ég gleymi
aldrei. Sólin komin upp og heiðríkt
að sjá inn á jökul, hamingjan var með
okkur...
Þokubelti lá upp í mitt Kistufell og
breiddi sig inn á jökulinn. Við bund-
um upp skíðin og stungum okkur inn
í þokuna á ný. Njólafeyskjum og ull
úr Reykjahlíð var dreift við slóðina
sem lá í krókum um jökulstrýtur
næst fellinu. Brátt komum við út úr
þokunni á sóllýsta frannbreiðuna og
gengum í sporaslóð með fremsta
mann ávallt í kaðli.
Við höfðum óljósan grun um að
vera ekki meira en svo velkomnir á
slysstað. Björgunin átti að koma að
sunnan og vera eitthvað tæknilegri
en við höfðum upp á að bjóða. Klukk-
an var farin að ganga 11 þegar yfir
okkur flaug vélin Vestfirðingur og
kastaði niður þeim skilaboðum að við
hefðum rétta stefnu, og klukkan
11.30 yrði skotið á loft svifblysi af
slysstað. Eins og áður er sagt átti
fólkið að sitja í allsnægtum. Manni
datt í hug að það sæti í stoppuðum
stólum; í baðstofuhita og væri að
spila Olsen Ólsen meðan það beið
komu okkar.
Við sáum blysið og komum
klukkustund síðar á slysstaðinn."
I
1
1
I
I
i
I
i
I
i
i
I
I
I
I
I
Margt fór úrskeiðis
Ljósmynd/Eðvarð Sigurgeirsson
Anson-flugvél og Grumman-flugbátur lentu í uppþornuðum árfarvegi á
söndunum við upptök Jökulsár á Fjöllum, við Holuhraun, um 8 km frá
tjaldbúðum leiðangursins við Kistufell, og sóttu áhafnir Geysis og
bandarísku skíðaflugvélarinnar og flugu þaðan til Reykjavíkur.
ÞRÁTT FfRIR aö aðgeröin á Vatna-
jökli hafi tekist vel og allt fólkið að
lokum komisttil síns heima er Ijóst
að margt fór þar úrskeiöis. í gleðinni
yfir endurheimt áhafnar Geysis fóru
mistökin þó ekki hátt í samfélaginu
fyrstu daga. En svo varfarið að ræða
þetta opinberlega. Upplýsingarnar
voru aðallega komnarfrá leiðan-
gursmönnum enda voru þeirímiðju
atburðanna og áttu allt sitt undir því
á hinum framandi slóðum að viöeig-
andi aðstoð bærist þegar eftir henni
var leitað. Annað gat stofnað lífi
þeirraívoða.
Ýmsir hlutir gleymdust
Fyrst er að nefna, aö undirbúning-
ur norðanmanna hefði mátt vera
betri og það viöurkenndu Akureyring-
arnir fúslega. Þó veröur að taka með
í reikninginn að hérvarum mjög
óvenjulegt ástand að ræða svo aö
allt varð að gera í meiri flýti en ella.
Eftir að aðstoö sunnanmanna um
þátttöku í leiðangrinum hafði verið
þegin, báðu þeirnorðanmenn um að
útvega þeim skíðabúnað ogfengu
þeir loforö um að svo yrði gert. En
þegar svo til átti að taka, kom í Ijós
aö engin voru skíðin nema handa Ak-
ureyringum. Að vfsu voru þarein
aukaskíði sem Þórarinn Björnsson
fékk eftir að hafa þurft að falast eftir
þeim. HaukurSnorrason, þá blaða-
maður Dags á Akureyri, segir ífrá-
sögn sinni: „Þáttur þessa fámenna
hóps úr Reykjavík í björgunar-
leiðangrinum var glæsilegur. Þar var
valinn maðurí hverju rúmi. Hjálp-
semi þeirra, drenglyndi ogdugnaði
var viöbrugðiö í okkar hóp. Það var
gott að koma í tjöldin þeirra, hlý og
notaleg, og þar var margur kaffisop-
inn þeginn og brauö með þegar hinn
flaustursbúni leiðangur Akureyringa
fór að sjá fram á matarskort."
Þá gleymdist að taka með kort af
Vatnajökli og svæðinu þarí kring. Og
eins láðist að taka með kælivökva á
bílana svo að af þeim varð að tappa
vatninu til að það ekki frysi í vélun-
um.
Ogtalstöð varengin, sem var þó
Landsímanum aö kenna, því ekki
fékkst leyfi til að nota slíkan grip
heldur var mönnum uppálagt að
stóla á fréttir og orösendingar út-
varpsins. Og svo mætti áfram telja.
Kynlegar
orðsendingar
Hér skulu tekin nokkur dæmi úr
þeim skrifum sem um málið fjölluðu
að öðru leyti.
Haukur Snorrason er nýbúinn að
greina frá þvf, að flugtak skíðavélar-
innar hafi mistekist og leiðangurinn
sé því beöinn um að fara upp að flak-
inu. Orðrétt segir hann svo: „Þennan
dag og hinn næsta bárust leiðangrin-
um ýmsar orðsendingar í útvarpinu
frá flugumferðarstjórninni og voru
sumar ærið kynlegar. Kann ég ekki
að rekja efni þeirra allra en sumar
voru fráleitar. Til dæmis var svo frá
skýrt einu sinni, að búið væri að
bjarga fólkinu en leiöangurinn var
beöinn að halda samt á jökulinn og
bjarga einhverju afvarningi úrGeysi.
Virtust þeir, sem málum stýrðu í
Reykjavík, ekki gera sér grein fyrir
því hver aðstaða var þarna til björg-
unar og að það væri aðeins meöal
spássértúr að ganga tugi kílómetra
á skíöum á bungu Vatnajökuls."
Ónýtur skíðasleði
Jón Sigurgeirsson frá Helluvaði í
Mývatnssveit, einn af lykilmönnum
björgunarhópsins, kann líka frá
ýmsu að segja um það sem betur
hefði mátt fara. í grein sem hann
skrifaði rétt eftir heimkomuna segir
m.a.: „Það var misráðið að nota ekki
fyrsta tækifæri til að koma tjaldi,
fatnaði og vistum til áhafnarinnar.
Það mátti geta sér þess til að flugvél
með stóra bensíngeyma er kynnu að
hafa tæst sundur í lendingu væri
ekki ákjósanlegur langtímabústað-
ur. Björgun gat líka dregist vegna
veðurumhleypinga." Og áfram segir:
„Skíðasleða hafði verið varpað nið-
ur. Hann var með blikkfóöruðum
skíðum en hafði auösjáanlega stað-
ið misserum saman á blautri jörð
svo ryðgað hafði sundur blikkið á
stórum pörtum." Um þennan sleöa
hefur Þórarinn Börnsson einnig ritað
og segir þarótrúlegt að nokkurviti
borinn maður skuli hafa sent slíkan
gripfrá sér.
Að breyta sjó í vatn
Ólafur Jónsson segir í frásögn
sem birtist í íslendingi, 27. septem-
berl950: „Vatnsskorturinn vartil-
finnanlegur eftir hina löngu og
ströngujökulgöngu. Úrskíöavélinni,
sem hafói að sjálfsögðu talstöð, var
komið boðum um að senda okkur
drykkjarföng. En það hefir eitthvað
misskilist þar eö að þegar við vorum
komnir á heimleið var kastað niður
til okkar alls kyns matvælum I dunk-
um en það gátum við á engan hátt
notfært okkur eins og á stóð en
drykkjarföng fengum við engin. En
fengum hins vegar sendar dósir
með efni til að breyta sjó í ósalt
vatn. En það svalaði harla lítið
þorsta okkar uppi á jökli."
Jón Sigurgeirsson minnist einnig
á þessa óvæntu sendingu. „Við
geröum okkur vonir um drykkjarföng
og héldum hópinn. Skömmu áður en
komið var f þokuna birtist flugvél
sem kastaði útfallhlíf með rauöum
kassa hangandi neðan í. Lendingin
tókst vel og fólkið þyrptist að með
gleðitárum. Kassinn var opnaður og
upp úr honum tíndar blöðrur og
svartar töflur í kílóatali ásamt ýmsu
fleiru, svo sem súkkulaði, vítamín-
töflum, borðbúnaði o.fl. Flugfólkið
kunni skil blöðrunum, þetta voru
tæki til að hreinsa sjó til drykkjar.
Jæja, miklu var nú til kostað, fljúga
meö þetta inn á Vatnajökul og ætla
sjálfsagt að færa okkur sjóinn líka.
Eftir þetta skiptist hópurinn, skíða-
fólkið hvarf inn í þokubakkann en við
fjórmenningarnirurðuðum sleöanum
áfram. Svo hvarf dagsbirtan smátt
og smátt og því getur enginn trúað
hvað glórulaust er á jökli í þoku og
náttmyrkri."
Og í persónulegu bréfi Jóns til Þór-
arins Björnssonar, frá því í nóvember
1996, segir hann á líkum nótum:
„Náttúrlega er ekki hægt að ganga
lengra í asnaskap en senda gögn til
aö hreinsa sjó til drykkjar upp á
Vatnajökul... Það var lítill fögnuöur
að tfna upp úr kassanum blöðrur og
ferhyrnd kolastykki, líkast að væri að
gera grín. Ég hirti þó eina og nokkur
svört stykki. Þeim hefi égfargað;
reyndi drykkinn úti á Eyjafirði, saug
ofan í mig svartan óþverra."
í frásögn Þórarins Björnssonar þar
sem lýst er degi í lífi björgunar-
mannanna, og er birt með þessari
grein, má svo lesa fleira af þessum
toga og er þó ekki allt upp talið sem
nefna mætti.
Tímamót í sögu
björgunarmála
Geysisslysið markaði tfmamót í
sögu björgunarmála á íslandi,
kannski vegna alls þess sem aflaga
fór í aðgerðunum viö að koma fólk-
inu afjökli. Fram að þessumtíma
hafði þjálfun björgunarmanna fyrst
og fremst miöast við björgun úr sjáv-
arháska. En nú sáu menn að þörf
væri á þjálfuðum fjallabjörgunar-
mönnum, bæði með auknum flug-
samgöngum og aukinni jeppaeign og
tíöari fjallaferðum. Á næstu árum
voru því stofnaðar margar hjálpar-
sveitir skáta ogflugbjörgunarsveitir
auk þess að björgunarsveitir Slysa-
varnafélags íslands, en þaö hafði
veriö stofnað árið 1928, fóru að ein-
beita sérfrekarað björgun á landi.

hjálþarflöskunum, en þá er vélin komin út af
krossviöarplötunum svo þetta misheppnaöist;
ein þeirra skýst meira að segja í hliðarstýrið og
laskar það. Þá hættu bandarísku flugmennirnir
við.
Við glöddumst í þriðja sinn þegar björgunar-
leiðangurinn kom á skíðum til okkar að noröan.
Ég kannaðist við marga þeirra. Ég hafði verið á
Akureyri í nokkur ár, ég lærði rafvirkjun þar í
gamla daga. Já, það var mjög gaman að sjá
þá."
Ósáttur við ýmislegt
„Þegar ég horfi til baka er ég dálítið ósáttur
við ýmislegt sem geröist eftir þessa atburði,
næstu vikur og mánuði," segir Magnús. „Rann-
sóknarnefnd flugslysa rannsakaði ekkert,
nema bara það hvaða leið við höfðum farið. Þá
studdist hún við upplýsingar Veðurstofunnar
um vind á þessum tíma. Eins töldu menn á
Djúpavogi og þar um kring sig hafa heyrt í flug-
vél. Þaðgæti allteinsverið, maðurveitekkert
um það. Hins vegar er ekki víst hvort við fórum
þetta austarlega, eða hvort við fórum bara á
ská í sömu stefnu ogyfir jökulinn einhvers stað-
arí Öræfunum. En rannsóknin náði ekkert
lengra. Ekkert var kannað hvort veriö gæti að
tækin íflugvélinni hefðu verið í ólagi, eða send-
ingum lóranstöðvanna hafi verið eitthvað ábóta-
vant á þessum tíma, eða hvort veöriö hafi sett
Morgunblaðió/Amaldur
Magnús Gudmundsson, sem nú er 84 ára gamall, var flugstjóri Geysis þegar vélin brotlenti.
Hann er ósáttur vlð þá rannsókn sem gerd var eftir slysið, fannst hún einföld og ófullkomin.
strik f reikninginn en mjög erfitt var að lesa
merkin frá stöövunum þegar maður var í skýjum
og úrkomu. Allt í þessum dúr. Kannski var engin
aðstaða til að gera slíkt á þessum tíma. Hvað
sem því líður er ekki hægt að segja annað en
að rannsóknin hafi verið afskaplega einföld og
ófullkomin.
Rannsóknarnefndin tiltók líka sem mögulega
ástæðu að við vorum búnir að vera lengi á ferð-
inni. Þegar við lendum á jöklinum erum við búin
að vaka í yfir 30 tíma. En það orsakaðist af því
að við áttum aö fara á miðjum degi frá Keflavík,
en það dróst einhverra hluta vegna langt fram á
nótt. Við vorum því búin að vera vakandi í 12
tíma þegarviðfórum af stað. Flugiðtil Lúxem-
borgartók á þessum tfma 7V2-8 klukkustundir;
þetta voru hægfleygar vélar. Þegar svo ákveðið
var að engir farþegar færu meö var ráðist í að
taka alla stóla úr vélinni ogferma hana, sem
tók drjúgan tíma, því það vargert með gamla
mátanum, að bera þetta allt inn í höndum og
fangi. Vió biðum á meðan ogsvo þegaralltvar
klárt seint og um síðir gátum við lagt af stað til
íslands.
Mér var skammtaður verjandi í málinu en
hann talaði aldrei við mig. Og ég veit ekki betur
en að það hafi veriö eins með félaga mfna úr
vélinni. Að láta einhverja menn koma að slíku
máli sem þeir hafa raunverulega ekkert inngrip
inn í er meira en lítið einkennilegt."