Morgunblaðið - 15.10.2000, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
óttar rauðar, (3) langar hvítar, (4)
hnöttóttar hvítar, gulleitar, (5) blá-
leitar með þykku hýði og loks (6)
ungverskar sem eru mánuði fyrr að
þroskast. Hinn danski Jacob Kofoed
Trojel nefnir 5 afbrigði í riti sínu frá
1772 Stutt ágrip um jarðeplana nyt-
semd og ræktun; (1) hnöttóttar rauð-
ar, (2) langar rauðar, (3) hnöttóttar
gular eða hollenskar, (4) flatar gular
eða enskar og (5) litlar gular sem
„fólk heldur að sé írlendskar". Loks
má getaj)ess að fyrsta tilvísun í af-
brigði á Irlandi er frá 1730 og er þar
getið um 5 afbrigði: (1) hvítar, flatar
og nýrnalaga, (2) hvítar hnöttóttar,
(3) gular, (4) rauðar hnöttóttar og (5)
svarta kartaflan.
Fyrstu kartöflurnar sem bárust til
Evrópu voru ekki arfhrein afbrigði
heldur blanda af mismunandi arf-
uð vekur það athygli hversu snemma
hún berst til Islands. Kartöflur voru
þó nokkuð ræktaðar í Frakklandi og
Þýskalandi fyrir 1700 en til Dan-
merkur berast þær íyrst á fyrri hluta
18. aldar. Tveir atburðir eru þar
einkum nefndir. Sá fyrri var 1719-20
þegar landflótta fjölskyldur franskra
húgenotta settust að í Fredericia á
Jótlandi og ræktuðu þar kartöflur til
eigin nota. Hinn atburðurinn vai'
1759-62 þegar þýskar fjölskyldur frá
Rínarlöndum (Pfalz, Darmstadt og
Wúrttemberg) settust að á jósku
heiðunum að frumkvæði Friðriks
fimmta Danakonungs. Þessar fjöl-
skyldur höfðu með sér kartöflur og
spruttu þær ágætlega í hinum rýra
jarðvegi heiðanna. I Danmörku
gengu þessir Þjóðverjar undir nafn-
inu „kartoffeltyskeme". A Sjálandi
3 kartöflur. Rauðar, Gular og Bláar íslenskar.

Sænski aðalsmaðurinn
Jonas Alströmer.
fyrir að slíkt væri bannað. Kom hann
upp vefnaðarvérksmiðju í Alingsás
og fjárræktarbúi í tengslum við hana
með enskum og spænskum hrútum.
Hinir innfluttu verkamenn vom van-
ir kartöflum til matar og lét hann þá
sem hann fékk í Frakklandi hafa með
sér kartöflur. Þær vora rauðar og
voru komnar af þeim sem upphaflega
komu til Spánar. Árið 1724 hóf hann
kartöflutilraunir á býli sínu Nolhaga.
Árið 1727 gaf Alströmer út rit um
sauðfjárrækt ásamt viðauka um
kartöílur. Friederich Hastfer var
fæddur árið 1722 og er hann því að-
eins 34 ára er hann kemur fyrst til Is-
lands. Hann hafði þá þegar getið sér
orð sem sérfræðingur í sauðfjárkyn-
bótum og hefur án efa kynnst starfi
Alströmers í Alingsás en Jonas Al-
strömer deyr árið 1761. í það
minnsta hefur hann vart komist hjá
því að lesa um kartöflur í riti Al-
strömers frá 1727. Sennilega hefur
áhugi Hastfers einkum beinst að
sauðfjárkynbótum og ekki minnist
hann á kartöflur í skrifum sínum frá
1757 þar sem hann fjallar um ástand-
ið á Islandi og um leiðir til úrbóta.
(Upartiske Tanker om Iislands Ner-
værende Tilstand Applicerede til
dets Forbedring Forfattede udi Eet
Fremmed, og nu Oversadte udi Det
Danske Sprog Anno 1757). Þar veltir
hann hins vegar fyrir sér korn-
tegundunum, hveiti, byggi, rúgi og
höfram og möguleikum þeirra hér á
landi. Hugsanlega hefur hann ekki
gert sér grein fyrir notagildi kartöfl-
unnar á þeim tíma. í skrifum sínum
er Hastfer gagnrýninn á einokunar-
verslunina og hjá honum kemur fram
einlægur vilji til að bæta hag lands-
ins og samúð með landsmönnum
vegna bágra kjara þeirra.
Þegar saga kartöflunnar er skoð-
vora kartöflur fyrst settar niður 1757
og 1770 vora kartöflur fyrst borðað-
ar við dönsku hirðina. Þetta bendir
til þess að kartaflan hafi nánast verið
óþekkt í Kaupmannahöfn þegar
Hastfer og Björn fá sínar íýrstu
kartöflur.
Hastfer hefur hugsanlega haft
sína þekkingu á kartöflunni frá Al-
ingsás í Svíþjóð og Björn frá S-Jót-
landi. Það kemur fram hjá Þorkeli
Jóhannessyni í Sögu íslendinga að
fjái-maðurinn Bottschach hafi farið
út haustið 1757 og hafi átt að kaupa
hrúta og senda hingað sumarið 1758
hvað hann mun hafa gert. Þegar litið
er til þess að Bottschach hafði starf-
að hjá Aiströmer áður en hann kom
hingað og kynnst kartöflum þar, og
áhugi Hastfers á kartöflunni ekki
meiri en það að hann nefnir hana
ekki í skrifum sínum frá 1757, hlýtur
maður að velta fyrir sér hvort Bott-
schach eigi ekki einhvern þátt í að
kartöflur vora settar niður á Bessa-
stöðum 1758. Björn hefur hugsan-
lega lesið rit sem presturinn Lúders í
Glúcksborg í Slésvík gaf út 1756 en í
riti Bjöms Korte beretninger om
nogle forsög til Landvæsenets og
især Havedyrkningens forbedring i
Island kemur fram að honum var
kunnugt um ræktun kartöflunnar í
Slésvík, Holtsetalandi, Þýskalandi
og annars staðai- í Evrópu. í grein
sem Hannes Thorsteinson skrifaði
árið 1924 í Ársrit hins íslenska Garð-
yrkjufélags og nefnir Smábrot úr
sögu kartöflunnar vekur hann einnig
athygli á því hversu snemma Björn
Halldórsson hafi haft vitneskju um
kartöfluna og telur það merki um
hve vel hann fylgdist með því sem
gerðist erlendis, glöggskygni hans
og áhuga á því sem hér gæti orðið til
þjóðþrifa.
Um mismunandi
kartöfluafbrigði
Hvernig voru fyrstu kartöflurnar
sem bárast til Evrópu? Ef litið er á
fyrstu lýsingar þeirra Clusiusar í Vín
og Gerards í Englandi og einnig ann-
arra má fá hugmynd um það. M.E.
Roze hefur í grein sem birtist árið
1896 velt þessu fyrfr sér. Niðurstað-
an var sú að þær kartöflur sem fýrst
bárast um meginland Evrópu hafi
verið rauðleitar og ílangar en þær
sem komu fyrst til Englands hafi
verið gulleitar og meira eða minna
ílangar. í báðum tilvikum var holdið
hvitt.
I Svíþjóð var í upphafi talað um
þrenns konar afbrigði af kartöflum;
enskai- gular, hollenskar rauðar og
franskar rauðar. I sænsku riti frá
1776 era nefnd 6 mismunandi af-
brigði: (1) langar rauðar, (2) hnött-
gerðum. Án efa hafa borist öðra
hvora nýjar sendingar af kartöflum
með spænsku og ensku skipunum frá
Ameríku og þar með nýjar arfgerðir.
Algengt var á þessum tíma að sá út
aldinum sem mynduðust á grösunum
eftir víxlfrjóvgun og þar með var
myndað nýtt afbrigði. Um aldamótin
1800 er talið að í Evrópu hafi verið
um 100 mismunandi afbrigði. Kart-
öflur þær sem Bjöm fékk fyrst komu
frá Kaupmannahöfn og vora rauðar
og hnöttóttar eða eilítið flangar.
Kartöflur þær sem Hastfer setti nið-
ur gæti hann hafa fengið frá Kaup-
mannahöfn þar sem hann dvaldi áður
en hann kom til Islands eða frá Sví-
þjóð þar sem hann átti hrúta og það-
an sem hann fékk einnig fjármann
frá búi Alströmers, en ekki hefur
höfundur rekist á neina lýsingu á
þessum kartöflum enn.
I riti sínu Ávísan til Jarðepla-
ræktanar fyrir Almúgamenn á ís-
landi frá 1810 getur Hans Wilhelm
Lever, kaupmaður á Akureyri, þess,
að til séu mismunandi afbrigði af
kartöflum (af-artfr) og flest þeirra
nái ekki hér þeim þroska sem í út-
löndum. Ekki lýsir hann þeim en get-
ur þess þó að menn skulu vara sig á
þeim rauðleitu aflöngu jarðeplum því
þau séu einhver hin lökustu. Bjarni
Arngrímsson, sóknarprestur í Mela-
og Leirársókn í Borgarffrði gaf út
garðyrkjukver árið 1816. Þar mælir
hann með þeim hnöttóttu gulu jarð-
eplum sem bera himinblá, þá fjólublá
og loks hvít blómsturblöð. Hann
nefnir einnig hin rauðu hnöttóttu og
rauðu aflöngu sem beri hvít blóm.
Norræni genbankinn
Árið 1979 var Norræni genbank-
inn stofnaður og höfuðstöðvum hans
valinn staður á Skáni í Suður-Sví-
þjóð. Öll Norðurlöndin stóðu að
stofnun genbankans en hlutverk
hans er m.a. að varðveita og skrá þau
verðmæti er felast í erfðaefni nor-
rænna plantna og sem nýst gætu í
landbúnaði og garðyrkju í nútíð og
framtíð. Starf þetta mátti ekki drag-
ast öllu lengur því stöðugt voru að
glatast afbrigði nytjaplantna, hugs-
anlega með eiginleikum sem mikill
fengui- gæti orðið af fyrir komandi
kynslóðfr. Okkur ber skylda til að
varðveita sem allra mest af því erfða-
efni sem býr í plöntum og dýium
jarðarinnar.
Þegar á fyrsta ári genbankans
hófst söfnun á gömlum kartöfluaf-
brigðum á öllum Norðurlöndunum.
Mjög dýrt er að varðveita kartöflur í
genbankanum því ekki er hægt að
geyma þær kældar í lofttæmdum
glösum eins og fræ af öðrum nytja-
plöntum, heldur verður reglulega að
SUNNUDAGUR 15. OKTÓBER 2000 E 27
sá þeim í jörð og endurnýja. Mikil
vinna er því lögð í að velja úr afbrigði
sem hafa raunveralegt varðveislu-
gildi og forðast tvítekningar eða
jafnvel margtekningar. Mjög sér-
hæfða þekkingu þaif til að þekkja
hin gömlu afbrigði og mátti það verk
heldur ekki dragast miklu lengur af
þeirri einföldu ástæðu að þeir menn
sem búa yfir þeirri þekkingu era óð-
um að hverfa af vettvangi. Hinn aldni
sænski kartöflufræðingur, Harald
Esbo, náði að hjálpa til við greiningu
afbrigða áður en hann lést árið 1985
en síðustu ár hafa einkum Erik Jöns-
son frá Svíþjóð, Lars Roer frá Nor-
egi og Eero Varis frá Finnlandi lagt
til þessa sérþekkingu, allir komnfr á
eftirlaun.
Alls hafa komið inn til Genbankans
tæplega 400 afbrigði en af þeim hef-
ur enn sem komið er verið ákveðið að
varðveita aðeins 63. Af þessum 63 af-
brigðum era 28 frá Svíþjóð, 10 frá
Danmörku, 14 frá Noregi, 8 frá
Finnlandi og 3 frá íslandi. Afbrigðin
hafa verið ræktuð á sama stað, þau
borin saman og ákvarðað hvaða af-
brigði era í raun þau sömu en með
mismunandi nöfnum. Oft var raf-
drætti á prótínum þeirra beitt til
staðfestingar. Skilgreindir hafaverið
hinir ýmsu eiginleikar þeirra af-
brigða sem varðveita skal til fram-
búðar, m.a. mótstaða gegn ýmsum
sjúkdómum, til þess að þau geti nýst
betur í kynbótastarfi framtíðarinnar.
íslensk afbrigði
í genbankanum
Þau aíbrigði sem varðveitt verða
frá Islandi era: Bláar íslenskar, Gul-
ar íslenskar og Rauðar íslenskar.
Bláar íslenskar
Ýmis blá kartöfluafbrigði hafa ver-
ið ræktuð á Islandi og eru þrjú þeirra
þekktust, Edsell Blue, Shetlands
Blue og Bláar íslenskar. Edsell Blue
fékk hér heitið Blálandsdrottning og
Shetlands Blue heitið Blálands-
keisari. I seinni tíð er algengt að
kalla bláar kartöflur Blálandsdi'ottn-
ingu þótt ekki sé um Edsell Blue að
ræða. Þær bláu íslensku kartöflur
sem nú era varðveittar í genbankan-
um vora fengnar frá Ferjunesi í Vill-
ingaholtshreppi. Til genbankans
kom annað blátt afbrigði sem ekki er
hægt að greina frá Bláum íslenskum
en það er frá Valdres dalnum í Opp-
land fylki í Noregi og heitir Svart
Valdres. I seinni tíð era dökkar kart-
öflur einkum ræktaðar til gamans
vegna litarins en engir sérstakir eig-
inleikai' tengjast litnum. Hins vegar
var eitt af þeim 5 afbrigðum sem lýst
var í Iriandi árið 1730 mjög dökkt,
kallað Svai-ta kartaflan, „Black Pot-
ato“. Var það eitt fyrsta kartöfluaf-
brigðið sem þótti skara fram úr og
var enn mælt með ræktun þess árið
1837. Kostir þess vora m.a. að það
geymdist vel eða þar til ný uppskera
fékkst og er auðvelt að skilja mikil-
vægi þess fyrir tíma kælivéla og spír-
uvarnarefna. Svai'ta kartaflan hvarf
úr ræktun í írlandi árið 1846 eins og
svo mörg önnur móttækileg afbrigði
í myglufaraldrinum mikla.
Gular íslenskar
Gular íslenskar hafa verið hér
lengi í ræktun og er upprani þeirra
óþekktur. Vora þær þekktar undir
heitinu Gular Akureyrar eða Akur-
eyrarkartöflur en þær vora einnig
ræktaðar á Vestfjörðum, síðast á
Hvallátram. Líklegt er að svokallað-
ar Akraneskartöflur hafi verið af
þessu afbrigði. Einar Helgason,
garðyrkjustjóri í Reykjavik, gat þess
að hann hafi um 1900 fengið gular
Akureyrarkartöflur frá Davíð Sig-
urðssyni, kaupmanni á Akureyri, og
hafi Davíð valið þær af gömlum inn-
lendum stofni. Ekki bárast neinar
kartöflur af þessu afbrigði frá hinum
Norðurlöndunum.
Rauðar íslenskar
Snúum okkur nú að Rauðum ís-
lenskum. Rauðar kartöflur hafa lengi
verið ræktaðar á Islandi og gengið
undfr ýmsum nöfnum, s.s. Bleikar ís-
lenskar, Helguhvammskartöflur,
Dunhagarauður o.fl. Ólafsrauður er
heiti á stofni sem Ólafur Jónsson, til-
raunastjóri á Akureyri, valdi úr
Rauðum íslenskum á árunum 1936-
38 og er því ekki afbrigðaheiti. Við
samanburð á þeim mismunandi af-
brigðum sem bárust genbankanum
kom í ljós að ekki var unnt að að-
greina Rauðar íslenskar frá gömlu
sænsku afbrigði, Gömlum sænskum
rauðum eða „Gammel svensk röd“. I
genbankanum era þessi tvö afbrigði
talin vera sama afbrigðið. Einnig
kom afbrigði frá Noregi, kallað „Sort
fra Brekke“ og frá Finnlandi „Haal-
ikas“ sem ekki var hægt að greina
frá Rauðum íslenskum. ^
Gamlar sænskar rauðar haía
gengið undir ýmsum nöfnum í Sví-
þjóð, s.s. Rödpáror, Finnmarkspot-
atis, Freker, Visingsö röd, Váster-
bottens röd, Vámhus, Farbror
Frans, Asklanda röd, Rökingepot-
atis og Socker. Loks má nefna heitið
„Nolor“ en það heiti fengu kartöflur
er komu frá Nolhaga, búi Jonas AI-
strömers sem áður hefur verið
nefndur. Er því hugsanlegt að Rauð-
ar íslenskar og Gammel svensk röd
séu komnar af kartöflum sem Jonas
Alströmer fékk til Svíþjóðar um
1720. Ef svo er þá er ekki útilokað að-
Rauðar íslenskar, eða Islendingur-
inn eins og Hornfirðingar kalla þetta
afbrigði, eigi rætur að rekja til fyrstu
kartaflna sem bárust til íslands.
Eins og áður hefur komið fram vora
rauðar hnöttóttar kartöflur ræktað-
ar í Svíþjóð og Danmörku um það
leyti sem fyrstu kartöflur bárust til
Islands og þær kartöflur er Bjöm í
Sauðlauksdal fékk fyrst vora rauðar
og hnöttóttar.
Lokaorð
Mjög erfitt er að átta sig á með
vissu hvaða kartöfluafbrigði voru
ræktuð hér fýrr á tímum. Lýsingar á
kartöflunum takmörkuðust við lit og
lögun hnýðanna en lítið var minnst á
aðra eiginleika sem notaðir era nú tif*
að aðgreina afbrigði, s.s. lit og lögun
spíra, lit blóma og fræfla, lögun blaða
o.s.frv. Með stökkbreytingum og
náttúrulegu úrvali hafa þessi af-
brigði tekið breytingum er tímar
liðu. Rauðar íslenskar eru enn tals-
vert ræktaðar hér á landi og þykja
ásamt Gullauga og hinu rauðleita af-
brigði þess, Helgu, enn að jafnaði
bragðbestu kartöflurnar. Gullauga
kom hingað til lands iýrst árið 1931
frá N-Noregi og gerði Klemenz
Kristjánsson fyrstu tilraunir meíte
það á Sámsstöðurri í Fljótshlíð.
Óhætt er að fullyrða að Gullauga sé
enn vinsælasta matarkartaflan hér á
landi.
Talsvert bendir til þess að Rauðar
íslenskar eigi rætur að rekja til
þeirra kartaflna sem fyrst vora
ræktaðai' hér á landi og kemst maður
vart hjá þvi að iýllast aðdáun á þess-
ari síungu jurt sem þraukað hefur
hér í jafnvel yfir 200 ár.
Heimildir
Bjarni Arngímsson, 1816. Ilandhægl garð-
yrlgu fræðikver ætlað miður æfðum kálbænd-
um til glöggfvunar. Samið eftir eigin tilraun-
um og reynslu. Bcitistöðum. 12+48 s.
Björn Halidórsson, 1765. Korte beretninger
om nogle forsog til landvæsenets og især
havedyrkningens forbedring i Island (úr bók- ^
inni Rit Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal.
Gísli Kristjánsson og Björn Sigfússon bjuggu
til prentunar. Búnaðarfólag íslands, 1983).
Brondegaard, V.J., 1980. Folk og flora. Dansk
Etnobotanik 4. Rosenkilde og Bagger: 9-26.
Einar Helgason, 1907. Gróðrarstöðin í
Reykjavík. Skýrsla um árið 1906. Búnaðarrit
21:125-141.
Gunnar Arnborg, 1996. Folk och potatis. För-
lag HG Arnborg. 304 s.
Hannes Thorsteinson, 1924. Smábrot úr sögu
kartöflunnar. Ársrit hins (slenska Garöyrlgu-
félags: 3-17.
Hastfer, F.W., 1757. Upartiske Tanker om Iis-
lands Nerværende Tilstand Applicerede til
dets Forbedring Forfattede udi Eet Frem-
med, og nu Oversadte udi Det Danskc Sprog
Anno 1757. Eftirrit Jóns Jónssonar Aðils eftir
Thotts Saml. 962, fol. Lbs. 1449,4to.
Jónas Benediktsson, 1856. Fáein orð um rækt-
un jarðepla. Akureyri.
Kyrre, H., 1938. Kartoffelens kronike. En
kulturhistorisk studie. Kobcnhavn. 100 s.
Lever, H.W., 1810. Ávísan til Jarðepla- ^
ræktanar fyrir Almúgamcnn á íslandi. Leir-
árgörðum. 32 s.
Magnús Gíslason, 1758. Bróf Magnúsar dags.
28. september 1758 til Rentukammersins. Isl.
Journ. A, nr. 3007. Þjóðskjalasafnið.
Roze, M.E., 1896. Les deux premióres variétós
de la Pomme de terre. Jour. d. I. Soc. Nationa-
le d’Hortic. de France XVIII: 146-153.
Salaman, R.N., 1949. The history and social
influence of the potato. Cambrigde University
Press. 685 s. (endurskoðuð útgáfa 1985 rit-
stýrð af J.G. Hawkes).
Sigurður E. Hlíðar, 1927. Sauðfó og sauðQár-
sjúkdómar á íslandi. Þorsteinn M. Jónsson.
Akureyri.
Sturla Friðriksson, 1959. Úr 200 ára ræktun-
arsögu kartöflunnar á íslandi. Garðyrlguritið:
15-22. y
Trojel, J.K., 1772. Stutt ágrip um Jarðeplanna
nytseind og ræktan. Kaupmannaliöfn. 29 s.
Þorkell Jóhanncsson, 1943. Saga íslendinga.
Sjötta bindi. Síðari hluti 1751-1770. Mennta-
málaráð og Þjóðvinafélag.
Höfundur er forstöðumaður
Plön tueftirlits
Rannsóknastofnunar
landbúnaðarins.