Dagur - 06.08.1999, Blaðsíða 7

Ðggwr.
f ff&fu d 6 .'M'bl/S'r'i'íH & 'i- P
k ÞJÓÐMÁL
Að standa sína plikt!
Frá Laugum í Sælingsdal, en þar er byggðasafn Dalamanna. Um það segir Þorsteinn m.a. í grein sinni: „Ég fetaði
mig ofan þröngar og brattar, grámálaðar kjallaratöppur, steig inn um gætt og við mér blöstu rafiýst, lágreist og
gluggalaus salarkynni byggðarsafnsins í Dölum, - öll í sama gráa litnum."
Eg fetaði mig ofan þröngar og
brattar, grámálaðar kjallaratöpp-
ur, steig inn um gætt og við mér
blöstu raflýst, lágreist og glugga-
laus salarkynni byggðarsafnsins í
Dölum, - öll í sama gráa litnum.
Til hliðar við dyrnar sat aldinn
safnvörður, stórvaxinn og hreyf-
ingarlaus eins og haugbúi.
Framundan honum stóð rakstr-
arvél með gamla Iaginu og þar
handan við sláttuvél með hlaupa-
stelpu og öðrum búnaði frá því
fyrir kvótakyrking landbúnaðar-
ins, auk ótal annarra tækja og
tóla úr enn fjarlægari fortíð í at-
vinnusögu Dalamanna.
Salurinn er langur og skipt
með þili eftir endilöngu. Vörður-
inn sýndi þess merki að hann
yrði mín var þegar ég steig niður
úr tröppunum, með því að sperra
upp brýrnar og halla undir flatt.
Hann var klæddur dökkgrænum
flauelsbuxum og grárri peysu
sem féll lauslega að líkamanum,
hárið er mikið og hvítt og nefið
stórt í breiðu andlitinu; hann leit
til mín seinlega og sem snöggvast
vottaði fyrir hlýju í smágerðum,
gráum augum með móleitri
slikju. Hann rauf þögnina þegar
ég hafði stigið nokkur spor inn í
salinn. Röddin var með viðar-
keim, dimm og mikil svo að und-
ir tók. Hann spurði um starfs-
heiti mitt. Það var því líkast sem
hann hefði ekki séð mann lengi.
Jafnvel um aldir.
Kennari
Eg sagði honum að ég væri kenn-
ari sem má til sanns vegar færa.
Svo hélt ég áfram lengra inn í
salinn en hann muldraði að baki
mér: Kennari, jæja, nújæja,
kennari. Eg var það sjálfur. Svo
ómaði rödd hans af meiri styrk
frá veggjunum umhverfis mig.
Nú eru kennarar hættir að kenna
bókstafareikning og almenn brot.
Og eru þó almenn brot undir-
staða allrar stærðffæðiþekkingar.
Má ég leggja fyrir þig þraut? Það
var óumdeilanlegur fyrirlitning-
arhreimur í röddinni eins og ég
hefði rofið grafargrið með þessari
skyndilegu návist minni þama í
salnum, innan um þessi fortíðar-
tól öll sem hann gætti, og hann
sæi fyrir óblíð örlög mín þótt ég
hefði ekki vit til þess sjálfur.
Hann hélt áfram, spurði
hvassyrtur: Hvað er helmingur-
inn af helmingnum af helmingi?
Eg á að ósýnilega veru sem upp-
lýsir mig um svör séu þau gagns-
laus og svaraði því strax. Hingað
kom háskólaborgari af yngri skól-
anum, sagði hann ánægður og
dæmdi svar mitt rétt: Einn átt-
undi. Ekki gat hann svarað
þessu. Og utanbókarlærdóm
mega þeir ekki heyra minnst á,
bætti hann við. Sem skerpir þó
minnið, lagði ég til. Skerpir
minnið, hafði hann eftir og
horfði beint fram fyrir sig, á
rakstrarvélina, eins og hann yrði
mín ekki lengur var öðru vísi en
sinn eigin hugarburð. Hann hall-
aði sér upp að stólbakinu og
veggnum aftan við. Eg hef heldur
lélegt minni og hef haft, sagði
hann og röddin barst mér þar
sem ég stóð f miðjum salnum líkt
og úr holu tré. Eg þjálfaði minn-
ið þegar ég var strákur. Eg lærði
kvæði utan að. Eg fór með
Helgakver út í Ijós, það er rúmar
hundrað síður, og lærði það utan
að. Eina og eina síðu í einu. Hjá
kúnum. A endanum kunni ég
kverið utanað. Orðrétt. Eg hef
búið að þeirri þjálfun.
Bændaskóli
Eg gekk til baka í áttina til hans
meðan hann talaði og nú leit
hann á mig sem snöggvast og ég
sá birtu í móleitum augunum
eins og inn um hálfmyrka glugga.
Hann muldi orðin með hægri,
gróffi hrynjandi eins og ég hefði
sett af stað kvörn: Ég fór í
bændaskóla. Ég skildi ekki allt
sem fyrir okkur var lagt þar, en ég
lærði utan að. Og gekk betur en
ýmsum.
-Nasavængirnir hófust og
hnigu þegar hann andvarpaði og
breið bringan bifaðist sömuleið-
is. Já! -
Undirritaður gekk um Dag-
verðames í Hvammsfírði, við ut-
anverða Fellströnd, nokkrum vik-
um áður en að þessu samtali
kom. Lágar klettaborgir gera Ijar-
lægðir tælandi á þessum stað í
hitabreiskju eins og þennan há-
sumardag. Nesið er afar vogskor-
ið og mjög gróið. Þar eru þúfur
og börð kafgróin lyngi. Ég var að
leita að kirkju einni sem ég loks-
ins fann fjarri mannabyggðum; í
þessu landslagi sem er ólíkt flest-
um öðrum staðháttum í landinu
nema helst eyjunum á Breiða-
fírði. Hitinn var farinn að þjaka
mig á göngunni og þá steig örn
upp af klettaborg í námunda við
mig og hnitaði hægt hring yfír
höfði mér, sveif eins og Ioftskip.
Á eftir erninum kom smáfugl
sem áreitti hann á hringsólinu
uns örninn seig burt, þungur á
fluginu, og hvarf úr augsýn
minni bak við klettaborgina.
Dagverðameskrkja
Ég spurði nú safnvörðinn um
muni úr Dagverðarneskirkju sem
ég hafði þegar til kom ekki nennt
að elta alveg uppi á ferð minni um
nesið heldur aðeins séð tilsýndar.
Raddhreimurinn varð á ný eins og
haugbúa. Áhuginn var greinilega
lítill. Hann vísaði mér i eitt horn
safnsins þar sem væru kirkjumun-
ir. En þar reyndist ekkert vera úr
þessari kirkju sem ég nefndi, hins
vega fornlegur skápur, meðal ann-
arra muna, sem sagður var hafa
þjónað presti einum í kirkju hans
sem hirsla fyrir messuvín og önn-
ur sterkari. Nú spurði ég spurn-
ingar sem vaknaði hafði með mér
þegar ég hljóp upp á klettaborgina
til að skyggnast um eftir erninum
og sá þá kirkjuna Iangan veg neð-
ar á nesinu og í fjarska eyjamorið
á firðinum framundan. Var kirkj-
an einkum ætluð eyjafólkinu, og
þá fremur en hinum sem uppi á
landi bjuggu? Vörðurinn sam-
sinnti tilgátu minni og varð sem
snöggvast næstum vingjarnlegur:
kirkjan þjónaði eyjabúum ekki
síður en landmönnum; eyjafólkið
kom á bátum enda byggð mikil
um allan Breiðafjörð. Þegar ég var
strákur voru fimmtíu bæir í byggð
á eyjunum. Nú er byggð í tveimur
eyjum, Flatey og Hvallátrum.
Árnarbæli, austanvert á nesinu,
var þá ein af tíu bestu jörðum á
landinu. Þar var fé ekki tekið á
gjöf. Og í eyjunum gekk fé sjál-
fala. Bygg lagðist af, en til siðs var
að messa í kirkjunni einu sinni á
ári. Og alltaf dó maður og maður
sem vildi láta grafa sig í kirkju-
garðinum. Þá sáu líkmenn sjálfir
um grafírnar. Elínmundur, vinur
minn, mældi fyrir þeim. Svo dó
hann sjálfur, karlinn, en ekki fékk
hann að liggja þar sem best
hæfði. Þá hafði verið leyft að
halda heimagrafreiti og afkom-
endur Elínmundar kusu að hafa
þann hátt á. Kona hans var látin,
og var grafin upp og komið fyrir á
sama stað. En svo var þetta bann-
að aftur. Það þótti ekki gæta nógu
mikillar snyrtimennsku við ffá-
gang leiðanna þegar til lengdar
lét.
Klofningshxeppur
Jarðirnar í kring, undir Klofningi,
tilheyra Klofningshreppi, á mörk-
um Fellstrandar og Saurbæjar.
Ég er frá Ormsstöðum í Klofn-
ingi. Það var farið í kaupstað,
ofan nesið og á bátum yfir í
Stykkishólm, eins til eins og hálfs
tíma róður. En ekki beina leið.
Það var krókótt á milli eyjanna.
Ég þekkti þá leið. -
Meðan safnvörðurinn talaði
virti ég fyrir mér gamlar ljós-
myndir á veggjunum og naut þess
að fólkið beraði ekki tennur sínar
á myndunum eins og nú er til
siðs heldur var alvarlegt. Það dró
ekki dul á hvað inni fyrir bjó.
Safnvörðurinn hafði sigið nokk-
uð í setinu frá því ég kom í sal-
inn. Ég gekk til hans, dró að mér
stólkoll, lúin eftir ferðalög síð-
ustu dægra, og tyllti mér
ffamundan honum á ská. Þögn-
ina umhverfis sig rauf hann öðru
hveiju með stuttu jái hvort sem
hann talaði samfellt mál eða
þagði. Við bræður bjuggum
með móður okkar á Ormsstöð-
um, sagði hann þegar ég spurði
hvort hann hefði verið bóndi fyrr
á árum, en þegar hún var orðin
ófær tók bróðir minn við. Ég hélt
til Reykjavíkur. Ég lærði þar
húsasmíði. Ég vann við smíðar.
Svo fór konan frá mér. Þá undi ég
ekki lengur í Reykjavík heldur fór
að kenna úti á landi. Ég kenndi
víða um land. Ég endaði sem
háttsettasti kennari á landinu.
Hvar heldurðu að það hafí verið?
Á Fjöllum, svaraði ég. Já, þá var
búið á nokkrum bæjum á Fjöll-
um. Nú einum. Þegar ég kenn-
di á Reykjum í Hrútafirði, hélt
hann áfram, var verið að koma
þar upp byggðasafni. Þá bárust
mér orð frá Kristjáni Eldjárn sem
var þá þjóðminjavörður, um að ég
setti saman baðstofu fyrir safnið.
Hann hafði frétt að ég fékkst við
smíðar. Það tók mig veturinn. Þá
fékk ég hugmynd að byggðasafni
í Dölunum. Eftir að ég hætti að
kenna fór ég að safna munum.
Nú brosti viðmælandi minn loks,
og næstum strákslega. Það var
ekki um að tala að ég fengi þetta
borgað. Enda talaði ég ekki um
það. Ég fór um sveitirnar í leit að
munum. Og ég fékk að borða á
bæjunum. Ég átti von á því. Ég
fór þó fram á að ég fengi bensín-
ið borgað. Það gekk eftir. Þetta
var í lagi. Við sættumst á það. Ég
safnaði mununum í bílskúr og
hvar sem ég gat fengið geymslu-
aðstöðu fyrir þá. Svo sáu þeir
sem réðu að hér í skólanum, í
kjallaranum, var laust húsrými
og það var lagt undir safnið.
Orðin
Hann hafði týnt út úr sér orðin
til þessa, blæbrigðalítið og af
þunga. Orðin voru grópuð sam-
an, smiðslega og af skyldurækni
fyrri tíða sem tók til alls. Nú var
kominn kaldhæðni í hreiminn,
en þó líklega beiskjulaus. Því lík-
ast sem líf hans hefði grafið sér
farveg sjálft og þegar hér var
komið sögu væri farvegur þess
orðinn að gljúfri sem ekki festi í
gróður. Ég var farinn á stjá á ný.
Óðru hverju heyrði ég að baki
mér óm af blælausum athuga-
semdum og upphrópunum safn-
varðarins: Já! - Og: Plikt! - Að
standa sína plikt! Ég nálgaðist
hann á ný eftir hringferð um sal-
inn og hann spurði kalt: Ertu bú-
inn að sjá baðstofuna? Nei, svar-
aði ég. Hann ldmdi en sagði ekk-
ert frekar. Ég sá nú að á fjarlæg-
ari gaflinum voru litlar dyr og
gekk þangað. Handan við var
annar salur, þvert á hinn. Þar á
vinstri hönd blasti við húsburst á
gólfinu, úr timbri og blökk af
vatni og vindum. Hitinn í þessum
híbýlum var nærfellt óþægilegur,
hann var ámóta og daginn sem ég
gekk um Dagverðarnesið þótt
ekki nyti sólar í salnum og myndi
aldrei gera. Þegar inn kom sá ég
að baðstofan var þarna öll. Hún
var fyrst byggð um 1880 segir
þar, og langt fram á okkar öld
stóð hún í einum hinna breið-
firsku dala. Svo nákvæmlega var
hver fjöl felld að annarri að jafn-
vel andar þeir sem þá áttu sér
bólstað í þessari vistarveru hljóta
að vera þarna enn í óskertri mynd
ef þeir á annað borð hafa verið
einhveijir. Ég steig innfyrir. Inni í
baðstofunni var vefstóll, við ann-
an stafninn. Ofan við höfðalag
rekkju í hinum endanum voru
nokkrar bækur á hillu, blakkar og
formlausar af elli. Út um stafn-
gluggann blasti við í gríðarstórt
lýsisker á sléttu salargólfinu í raf-
ljósunum og fleiri skemmu- og
búrmunir. Rósóttar ábreiður voru
á áberandi stuttum rekkjunum.
Safnvörðurinn var tekinn að lesa
reyfara á Ensku eftir Agötu
Christie sem legið hafði í keltu
hans meðan við töluðum saman,
en lagði nú bókina frá sér þegar
ég nálgaðist hann á rölti mínu og
tók að tala í gegnum mig eins og
áður: Nú er verið að undirbúa
veislu hér uppi. Það er ættarmót
og von á a.m.k. fimmtíu manns.
Niðjar prests - sem hann tiltók, -
héðan úr byggðarlaginu. Kannski
að slæðist niður maður og mað-
ur.
- Ég smeygði mér út fyrir kjall-
aradyrnar eftir að hafa borgað.
Að baki mér óf djúp og sterk
röddin sig um muni þessara
lágreistu, gluggalausu salar-
kynna. Skyldurækið blés hún lífi
í minningar um mannlíf sem hér
hafði hlotið sinn heimagrafreit:
Að standa sína plikt!