Dagblaðið Vísir - DV - 27.01.1983, Blaðsíða 14

14
DV. FIMMTUDAGUR 27. JANUAR1983.
VALKOSTIR
„Sennilega er nú meiri hætta á
kjarnorkustríöi en nokkru sinni fyrr.
Harönandi vígbúnaðarkapphlaup
samfara breyttri stööu í alþjóöamál-
um færir jafnvægiö á miili kjarn-
orkuveldanna úr skorðum. . .Þótt
þeirri breytingu hafi ekki verið
mikill gaumur gefinn hefur í áætlun-
um um notkun kjarnorkuvopna í
ískyggilegum mæli veriö horfiö frá
því markmiði aö halda andstæöing-
um í skefjum, aö tryggja .,gagn-
kvæma gereyðingu”, aö þvi rnark-
miöi aö heyja og þá væntanlega aö
vinna kjamorkustríö.”
I
Þessi tilvitnuðu orö eru úr formála
eftir Bemard Williams, rektor
King’s College í Cambridge, aö bók
Jeffs McMahans, British Nuclear
Weapons, For and Against. Á þeim
hóf Michael Howard, hinn kunni
breski blaöamaður, ítarlegan ritdóm
í Times Literary Supplement 16.
apríl 1982 um þá bók og tvær aðrar
um kjarnorkuvígbúnaö. í styttri
endursögn fer ritdómur hans hér á
eftir.
I hinum tilvitnuöu oröum felast
þrjár fullyrðingar. Hin fyrsta, aö
styrjaldarhættan sé nú meö mesta
móti, veröur hvorki sönnuö né af-
sönnuö. Hin önnur, aö jafnvægið á
milli kjarnorkuveldanna sé farið úr
skorðum, er umdeilt álitamál. Hin
þriðja, aö jafnvægið þeirra á milli
hafi falist í „vísri gagnkvæmri ger-
eyðingu”, er ósönn. Þessi orö eru
samt sem áður gott dæmi um þaö
sem nú er rætt og ritað um kjarn-
orkuvígbúnaö.
Otvírætt er ekki aö nú sé meiri
hætta á kjarnorkustríöi heldur en í
Kúbudeilunni fyrir tuttugu árum;
né heldur aö vígbúnaöarkapphlaup-
iö sé nú harðara en á sjötta áratugn-
um eöa hinum sjöunda; né heldur að
aö jafnvægi hafi hnigið þeir yfir-
burðir sem Ráöstjórnarríkin eru
sögö hafa náö yfir Bandaríkin á nær
öllum sviöum kjarnorkuvopna og
hefðbundinna undir lok áttunda ára-
tugarins; né heldur aö lengi hafi ver-
iö aö því stefnt aö tryggja „gagn-
kvæma gereyðingu”; né heldur aö
nýjar af nálinni séu ráöageröir um
aö heyja og aö vinna kjarnorkustríö,
en á sínum tíma geröi þáverandi
landvarnarráöherra Bandaríkjanna,
Robert McNamara, grein fyrir því
markmiöi í oröum sem mjög var á
lofti haldiö. Þaö hefur veriö mark-
miö hernaöaráætlana Bandaríkj-
anna frá öndveröum sjötta áratugn-
um. Ábendingar eru um aö svipaðar
ráðagerðir hafi veriö uppi í Ráö-
stjórnarríkjunum. Lögö hafa verið á
ráö um notkun kjarnorkuvopna frá
því aö þau komu til sögunnar.
Annaö mál er aö breyting hefur
oröið á hlutfallslegum styrk risa-
veldanna, að því er tiltækar heimild-
ir benda til. Hernaöarlegir yfirburðir
Haraldur Jóhannsson
munu gengnir Bandaríkjunum úr
greipum, hvort sem þeir hafa færst
yfir á hendur Ráöstjórnarríkjanna.
Forgörðum hafa fariö yfirburöir
annars risaveldisins en ekki hernaö-
arlegt jafnvægi á milli þeirra. Sú er
hin nýja staöa mála.
Áöur höföu Bandaríkin óttast um
hernaöarlega yfirburöi sína: Eftir aö
Ráðstjórnarríkin skutu á loft fyrsta
gervihnetti sínum; þegar vitnaleiösl-
ur fóru fram fyrir Githor-nefndinni;
og á meöan Ráöstjórnarríkin þóttu
hafa eldflaugaforskot 1957—’62. Nú
þegar Bandaríkin eru talin hafa
misst hernaöarlega yfirburöi sína
fer ekki lengur á milli mála aö sá
stöðugleiki, sem sagöur er hafa hald-
ist í þrjá áratugi frá lokum annarrar
heimsstyrjaldarinnar, hvíldi ekki á
„vísri gagnkvæmri gereyðingu”
heldur í fyrsta lagi á slíkum yfir-
buröum þeirra á sviöi kjarnorku-
vopna að loku þótti fyrir skotiö aö
Ráðstjórnarríkin gripu til þeirra aö
fyrra bragði, og í ööru lagi á þeirri
hótun Vesturveldanna aö grípa til
þeirra aö fyrra bragöi ef Ráöstjórn-
arríkin legðu til atlögu viö þau meö
heföbundnum vopnum.
Meðan mál stóöu svo gat Vestur-
Evrópa talið sig standa í skjóli þess
fyrirheits Bandaríkjanna aö beita
kjarnorkuvopnum henni til varnar,
jafnvel þótt þau kölluöu meö því yfir
síg kjarnorkuárás. Jafnframt var sú
hótun Vesturveldanna aö beita
kjarnorkuvopnum aö fyrra bragöi í
senn viðhlítandi og nauösynleg til aö
firra þau árás. Hins vegar virtist sú
hótun Vesturveldanna aö beita
kjarnorkuvopnum aö fyrra bragði
kalla yfir þau tortímingu, um leiö og
Ráöstjórnarríkin náðu jafnvægi á við
þau á öllum sviðum kjarnorkuvopna,
hvort eð var langdrægra eldflauga,
sem skjóta má heimsálfa á milli, eöa
meðaldrægra eldflauga, sem skjóta
má á Vestur-Evrópu handan marka
hennar, eöa vígvallar-kjarnorku-
vopna, svo ekki sé aö hefðbundnum
vopnum vikiö. Á ný hafa þess vegna
vaknað efasemdir um skjóliö af
kjarnorkuvopnum.
Af þessari framvindu mála leiðir
þó ekki aö „sennilega sé nú meiri
hætta á kjarnorkustríöi en nokkru
sinni fyrr”, nema fallist sé á þær
SAMNINGAMAÐURINN
JÓHANNES NORDAL
Meðfylgjandi grein var ætluð til
birtingar í Morgunblaðinu, sem
framlag í umræðu á siðum blaðsins
um álmálið. Ritstjóri Mbl., Styrmir
Gunnarsson, hafnaði greininni óles-
inni á þeirri forsendu, að höfundur-
inn væri Elías Davíðsson. Og lengi
lifi tjáningarfrelsiö. . . í Sovétríkjun-
um'.
Stjóm Landsvirkjunar hefur ný-
lega skipað nefnd til aö fjalla um
verðlagningu og söluskilmála raf-
orku til stóriðju. Samkvæmt frétt
sem Landsvirkjun sendi frá sér til
allra fjölmiöla eru helstu verkefni
hennar:
1. aö kanna verölagningu og aðra
skilmála í orkusölusamningum
Landsvirkjunar viö stóriöjufyrir-
tæki.
2. Aö meta orkuverð og söluskilmála
til væntanlegra stóriöjufyrirtækja,
sem enn hafa ekki veriö stofnsett.
3. Aö taka þátt í samningum stjóm-
valda um endurskoöun samninga viö
stóriöjufyrirtæki þegar aö því kemur
að ræöa um orkusölu.
Það er ekki venja opinberra stofn-
ana og fyrirtækja að senda fréttatil-
kynningar þegar þau skipa nefnd.
Má því ætla aö nefndarskipan þessi
hafi önnur markmið en fagleg.
Geta skal þess að iðnaðarráðu-
neytiö skipaði faglega nefnd til aö
kanna verðlagningu á raforku til
stóriðju. I þeirri nefnd sat fulltrúi
Landsvirkjunar, yfirverkfræöingur-
inn Jóhann Már Maríusson. Nefndin
hefur skilað frá sér ítarlegri skýrslu,
dags. 4. ágúst 1982, um framleiöslu-
kostnað raforku, samkeppnisverö
raforku til álversins og þróun áliön-
aðar i heiminum. Skýrslan var kynnt
í fjölmiölum á sínum tíma. Mönnum
bar þá saman um áreiðanleika, ítar-
leika og gagnsemi skýrslunnar.
Hin sjálfskipaða nefnd Landsvirkj-
unar óskar eftir því að taka nú
þegar þátt í samningum stjómvalda
við Alusuisse. Jóhann Nordal, seðla-
bankastjóri og stjórnarformaður
Landsvirkjunar, hefur tekið þátt í
öllum eldri samningum við Alusu-
isse. Ætli hann vilji ekki vera með í
þetta skipti Uka?
Jóhannes Nordal var frá upphafi
hvatamaður samninga við erlend
auöfélög. Hann hefur veriö stjórnar-
formaður Landsvirkjunar frá stofn-
un fyrirtækisins og gegnt fleiri em-
bættum sem lúta að samskiptum
tslands við erlenda aðiia. Hann var
formaður Stóriöjunefndar, sem und-
irbjó og lagði frumdrög aö samning-
um Islands við Alusuisse um álverið í
Straumsvík. Það er því rétt að líta
nánar á nokkra þætti álsamningsins.
Fast raf magnsverö
til ársins 1994
Um allan heim hækkar raforku-
verð til álvera. Ástæður eru annars
vegar almenn verðbólga og hins
vegar gifurleg hækkun á orkuverði í
heiminum vegna olíuverðshækkana.
Aðalsamningur tslands við Alusuisse
gerir hins vegar ekki ráð fyrir því að
raforkuverð til ISAL hækki þó svo að
kostnaður við f ramleiðslu raforkunn-
ar, sem ISAL fær, hækki. Álsamning-
urinn giidir til ársins 2014. Hann ger-
ir þó ráð fyrir minniháttar leiðrétt-
ingu á raforkuverðinu til ISAL á ár-
unum 1994 og 2004. En jafnvel þessar
leiðréttingar á orkuverði eiga ekki
að taka mið af framleiðslukostnaði
orku á tslandi.
ÍSAL ofar
íslenskum lögum
Eins og allir vita heitir fyrirtækið í
Straumsvík „Islenska álfélagið”.
Fyrirtækið er skráð hér á landi og
greiðir skatta hér. En álsamningur-
inn frá 1966 er sérstæður að því leyti,
að hann undanskilur ISAL frá ís-
lenskri lögsögu. Þetta þýðir að ís-
lensk stjómvöld geta ekki höfðað
mál gegn ISAL, þótt þau hafi ástæðu
til að ætla að ISAL hafi framið skatt-
svik. Islensk skattayfirvöld hafa
heldur ekki lagaheimild til að yfir-
fara bókhald ISAL, þótt slíkt væri
vissulega æskilegt.
Þessir grundvallargallar í ál-
samningnum eru ekki tilkomnir
vegna yfirsjónar af hálfu samninga-
mannsins JóhannesarNordals. And-
stæðingar álsamningsins á Alþingi
vöruðu mjög viö afleiöingum, sem
samþykkt þessarar undanþágu
kynni að hafa í för með sér.
Þessi afglöp hafa torveldað eftirlit
stjórnvalda með samningi sínum viö
Alusuisse og valdið þjóðinni tals-
veröum kostnaöi. Islendingar veröa
aö leita til erlendra endurskoðunar-
fyrirtækja með endurskoðun á bók-
haldi ISAL og greiða þeim stórfé.
Það þykir fádæmi í heiminum að
samningur fullvalda ríkis við erlent
einkafyrirtæki skuli vera undanþeg-
inn lögum viðkomandi ríkis.
Staðhæfingin
um Búrfellsvirkjun
Forráöamenn Landsvirkjunar
hafa staðhæft meö reglulegu millibili
að raforkusamningurinn við tSAL
hafi verið hagkvæmur fyrir fyrirtæk-
ið. Margir efast þó enn um réttmæti
þessarar staðhæfingar. Stóriðju-
stefnan átti aö létta fjárhagslegum
byrðum af landsmönnum vegna
virkjunarframkvæmda og lækka raf-
orkuverð til almennings. Þróun raf-
orkuverðs á Islandi bendir þó í gagn-
stæða átt.
Samkvæmt gögnum, sem fyrir
liggja, má víst telja að staðhæfingin
um að álsamningurinn greiöi Búr-
fellsvirkjun á 25 árum sé röng. öllu
nær lagi er að raforkusamningurinn
greiði virkjunina á 35—40 árum.
Tölur Landsvirkjunar sjálfrar sýna
að þaö heföi veriö heppilegra að nota
Búrfellsvirkjun eingöngu fyrir inn-
lendan orkumarkaö heldur en ráð-
stafa meginhluta orkunnar til ISAL.
Með því heföi verið unnt að lækka
raforkuverð tO almennings og
minnka verulega erlendar skuldir.
Þá hefði ekki þurft að ráöast jafn-
fljótt í nýjar virkjanir.
Því verður ekki mótmælt aö starf-
ræksla álversins hefur skapað at-
vinnu fyrir 700—800 manns, auk
þjónustustarfa í tengslum við álver-
iö. En var það markmið stóriöju-
stefnunnar að heisti hagur Islend-
inga af stóriöju yrði vinnusala til út-
lendinga?
Endurskoðun
álsamningsins 1975
A árinu 1975 var álsamningurinn
endurskoðaður m.a. vegna þrýstings
af hálfu Alusuisse um aö stækka
verksmiðjuna. Formaður samninga-
nefndarinnar var Jóhannes Nordal.
Samiö var um minniháttar leiörétt-
ingar á raforkuverði og skatta. Ann-
ar liðurinn hækkaði og hinn lækkaöi.
Otkoman var núll. Engin breyting
var gerð á grundvallaratriðum
samningsins. Á fyrsta rekstrarári ál-
versins, þ.e. 1969, greiddu almenn-
ingsveitur til Landsvirkjunar 81%
hærra raforkuverð en ISAL. Áriö
1982 greiddu þær 400% hærra verð en
ÍSAL. Hér á eftir fylgir dæmi um ár-