Dagblaðið Vísir - DV - 12.02.1983, Blaðsíða 10

10
DV. LAUGARDAGUR12. FEBRUAR1983.
Apar etas og viö þekkjum þá í dag eru með fáum undantekntagum engta sérstök vatnadýr. Við mennimir, sem erum af sama ættbálki og apar, erum aftur á móti vatnselskir og eigum auðvelt með
að synda og kafa enda gretailega straumltaulaga. Komabörn geta ennfremur vel haldið sér á floti löngu áður en þau geta gengið. Þessi hæfileiki hverfur aftur á móti ef böm læra að ganga áður en þau
era sett í vatn. Sú aðferð hefur reyndar verið notuð til að láta konur fæða böm sta í vatni og þykir það gott bæði fyrir börata og mæöurnar.
— Almennar hugmyndir um þróun
mannsins gera ráð fyrir því að for-
feður manna og apa hafi lifað í trjám.
Sá stofn, sem varð undanfari manna,
hafi síðan leitað niður úr trjánum
vegna þess að skógar minnkuðu
og/eða samkeppni hafi aukist í trján-
um. Forfeður apa hafi aftur á móti
orðið eftir í skóginum. Þróun mannsins
er síðan skýrö sem aðlögun að lífi
þeirra á jöröu niðri. Þær hugmyndir
eiga þó erfitt með að skýra ýmsa
veigamikla þætti í útliti mannsins, þær
breytingar sem verða á líkamsbygg-
inguhans og af hverju þær stafa. Þess-
ar kenningar eiga erfitt meö að út-
skýra þennan vendipunkt í breyting-
unni úr apa yfir í frummann.
Það er ljóst aö hann hlýtur að fela í
sér alveg einstaka lífsháttu á jörðu
niöri. Annars hefði breytingin ekki
orðiö. Við vitum um nokkrar tegundir
apa sem hafa með góðum árangri yfir-
gefið trén en allar hafa þær aðlagast
hinum nýju lífsháttum á fjómm fótum,
andstætt manninum. Þessi einstaka
aðlögun mannsins virðist vera mjög
árangursrík. Hún er skref inn á nýja
og áður ókunna lífsháttu á jöröu niðri
en sérkenni þeirra er að ganga á
tveimur fótum. Það hversu afar sjald-
gæft þaö er að spendýr gangi upprétt á
afturfótunum bendir til þess að slíkt sé
ekki árangursríkt nema við mjög sér-
stakar kringumstæður.
Vatnatilgátan kemur meö tillögu um
hverjar þessar sérstæðu kringum-
stæður voru, sem aðrar kenningar um
framþróun mannsins geta ekki gert á
viðunandi hátt.
Úr trjánum
að ströndinni
I vatnatilgátunni er gert ráð f yrir því
Fólk hefur mikla tilhneigingu til þess að taka ákveðnar hugmyndir
upp á arma sína og hvika síðan hvergi frá þeim þótt aðrar (og jafn-
vei betri) komi fram. A þetta ekki síst við um hugmyndir að fram-
þróun mannsins. Þannig er það almennt viðtekin skoðun að maður-
inn sé kominn af einhvers konar öpum sem í árdaga hafi farið niður
úr trjánum og haldið í hópum út á sléttumar. Þeir hafi síðan stig af
stigi breyst í menn. Hvernig þetta gerðist er öllu meira vandamál.
Þó virðast menn alltaf ótrúlega hrifnir af þvi að yfirburðagreind
þessara apa hafi gert þá að veiðimönnum. Það er að segja að aparnir
hafi smám saman rétt úr kútnum til að hafa hendurnar lausar til
vopnanotkunar og til þess að sjá betur yfir sléttuna, einfaldlega
vegna þess að þeir voru svo gáfaðir að þeir sáu að það var miklu
betra. Einkanlega virðist það vera fólki hugstætt að þörfin til vopna-
notkunar sé drifkraftur í þróun mannsins.
Nú er það svo að það vefst mjög fyrir fræðimönnum hvernig breyt-
ingin úr hálfgildings trjáapa yfir i frummannátti sér stað.Hvað það
var sem kom þeirri þróun af stað og orsakaði þann stórkostlega mun
sem er ó mönnum og öpum í dag.
Þekkingareyðan í þróunarsögu mannsins spannar tímabilið frá því
fyrir um það bil tuttugu og fimm milljónum ára til fimm til tíu
milljónum ára en eyðan er í raun mun lengri því að elsta örugga
vitneskjan um að upprétt staða sé komin fram er beinagrindin af
„Lucy” sem er talin rúmlega þriggja mUljóna ára gömul. Hvað
gerðist á þessu tímabili? Hvernig var þetta breytingarskeið sem for-
veri mannsins gekk í gegnum?
Leikir sem lærðir hafa samið margar kenningar sem svör við þess-
um spumingum sem fallið hafa í misgóðan jarðveg. I greininni, sem
fylgir þessum orðum, skoðum við eina slíka kenningu sem um margt
er athyglisverð en hefur næsta lítinn hljómgrunn fengið til þessa.
Hún nefnist „Vatnatilgátan” (The aquatic theory). Itarleg grein um
þessa kenningu birtist fyrir nokkm í blaði Félags verkfræði- og nátt-
úrufræðinema við Háskóla Islands, Náttúraverki. Þeir Skúli Skúla-
son og Þorleifur Eiríksson tóku hana saman, þýddu og staöfærðu.
Með leyfi þeírra birtiun við útdrátt úr greininni. Þar fóum við að lesa
hveraig vatnatilgátan svarar spuraingunni hveraig maðurinn þróað-
ist úr trjáapa til upprétts tvífætlings. Þar kynnumst við athyglis-
verðri hugmynd um framþróun mannsins á þessu óljósa skeiði hans,
hugmynd sem brýtur í bága við flestar aðrar þróunarkenningar.
-SER.
að forveri mannsins hafi á á-
kveönu tímaskeiði valiö sér vatn sem
búsvæði. Og þetta vatnatímabil hans
hafi staðið í tíu til fimmtán milljónir
ára. Þegar maðurinn tekur að því
loknu upp sléttulíf er ekki um nærri því
eins mikið stökk að ræða og ef hann
hefði gert það strax í kjölfar lífsins í
trjánum því að á ofangreindu tímabili
hefur hann aölagast og vanist lífi á
ströndinni.
Vatnatilgátan er þannig frábrugöin
öðrum hugmyndum að forveri manns-
ins fer samkvæmt henni ekki beint út á
sléttumar og eða skógarjaörana held-
ur í gegnum svo gjörólíkt vistkerfi sem
vatnið er. Tilgátan gerir ráð fyrir að
þegar skógar fóru að mtanka ellegar
samkeppni við aðra apa jókst, hafi
prímati (forveri mannsins), sem lifði
að einhverju leyti trjálífi, fært sig al-
gjörlega niður á jörðina, líkt og forver-
ar bavíana en hafi ólíkt þeim farið að
lifa við ströndina líkt og japanski
vatnaapinn gerir í dag. Þessi api hafi
síðan smám saman fært sig út í sjóinn
og aðlagast vatnalífinu sífellt meira.
En áður en hann varð að alg jöru vatna-
dýri (samanber hvali) hafi hann aftur
fært sig nær ströndinni og upp á hana.
Þannig er ekki um þessa stórkostlegu
vendipunkta aö ræða, sem finna má í
öðrum tilgátum, heldur er hver breyt-
ing smávægileg og stigvaxandi og
maðurinn aölagast engum einum um-
hverfisaðstæöum algjörlega.
Konaní
lykilhlutverki
Vatnatilgátunni hefur alls ekki verið
haldið á loft þótt hún standi sambæri-
legum hugsmíðum jafnfætis (og jafn-
vel framar). Ein ástæðan gæti verið
þaö karlaveldi sem ríkir í vangavelt-
um af þessu tagi því að vatnatilgátan
dregur úr mikilvægi veiðimannsins
mikla í þróunarsögunni — karlmanns-
ins — en setur jafnframt konuna í lykil-
hlutverk. Þannig hafa aðalvalkraft-
arnir orkaö á hana og útlit karlmanns-
ins sé kannski bara „léleg eftirlíking”
konunnar.
Vatnatilgátan er alis ekki nýtilkom-
in. Hún var fyrst sett fram árið 1961 af
Sir Alester Hardy í grein í New Scient-
ist. Greinin bar yfirskriftina ,,Was
Manmoreaquaticinthepast?” Henni
var fálega tekið og kemur vart til um-
ræöu fyrr en 1972 þegar blaöakonan
Elain Morgan gefur út bók sína „The
descend of woman” sem varð feikilega
vinsæl (nafn bókarinnar sem þýðir
Uppruni konunnar er beint skot á bók
karlmannsins Darwins sem hét „The
deseend of man” eða Uppruni manns-
ins og gefur til kynna frá hvaða s jónar-
hóli hún er skrifuð). Bókina má
kannski frekar líta á sem innlegg í
kvenréttindabaráttuna en þróunar-
fræði. Morgan útvíkkar og teygir hug-
mynd Hardys, ræðir margt af ágætu
viti en skrumskælir annað. Bók hennar
var því ekki beinlínis til þess að auka á
vísindalegt gildi hugmyndarinnar en
stendur eftir sem áður undir nafni sem
fróðleg og skemmtileg bók og margar
hugdettur Morgans eru vel athugunar
virði. Og eitt er víst að bókta dustaði
rykið af vatnatilgátunni sem var oröið
timabært._____________________
I faðið út
í vatnið
En snúum okkur aftur aö vatnatil-
gátunni sjálfri og hugmyndum hennar
um framþróun mannsins. Til þess að
athuga nánar skulum við hugsa okkur
apaptegund í hitabeltinu fyrir liðlega
tuttugu og fimm milljónum ára sem
hafi af einhverjum ástæðum farið að
búa við ströndina. Þar er næga fæðuað
fá en apinn er þar óttalega vamarlaus
fyrir ásókn rándýra. Hann tekur því
það til ráðs að vaöa út í vatniö (eöa sjó-
inn); þar er hann öruggur um sig og
dvelur því sifellt meira í því umhverfL
Þama nær hann sér ennfremur í meiri
og fjölbreyttari fæöu svo og nýtist hon-
um vatnið sem góð vöm gegn sólarhit-
anum. Gert er ráð fyrir að afkoma ap-
ans verði algjörlega háð því að dvelj-
ast í vatninu meira og minna. Þeir ap-
ar sem komust lengra út frá ströndinni
komust best af, svo og þeir sem gátu
synt og kafaö. Eiginleikar sem voru
hagstæöir lífinu í vatninu völdust þar
af leiðandi úr og þróuðust. Þetta tekur
auövitaö sinn tíma og auövitaö má
ekki gleyma ýmsum annars konar val-
kröftum öðrum en þeim sem vatnsum-
hverfið fól beinlínis í sér. Einnig
verður aö hafa í huga aðra þætti sem
valda þróun án sýnilegs aðlögunargild-
is viðkomandi eiginleika eða einkenna.
Apar eins og við þekkjum þá í dag
eru með fáum undantekningum engin
sérstök veiðidýr. Við mennirnir, sem
erum af sama ættbálki (prímatar) og
apar, erum aftur á móti vatnselskir og
eigum auövelt með að synda og kafa,
enda greinilega straumlínulaga.
Kornaböm geta ennfremur vel haldiö
sér á floti löngu áður en þau læra að
ganga. Þessi hæfileiki týnist hins veg-
ar ef böm læra að ganga áður en þau
erusettí vatn.
Rétt úr bakinu
Við skulum nú líta á nokkur mjög
mikilvæg einkenni mannsins og hvem-
ig vatnatilgátan skýrir þau samanbor-
ið við aðrar hugmyndir.
Maðurinn er eini prímatinn sem
gengur eingöngu á tveimur fótum og er
fullkomlega uppréttur. Lögun beina í
mjöðm, hrygg og höföi er af þessum
sökum ólík hjá mönnum og öpum. Það
er ljóst að langt er síöan þessi hreyfi-
máti varð manninum eðlilegur og til-
koma hans hefur verið efni í margar
vangaveltur.
Hverjir vom þeir valkraftar sem
leiddu til þróunar tvífætlings og hve-
nær vom þeir að verki?
Hugmyndum þess eðlis að upprétt
staða mannsins hafi þróast eftir að
hann gerðist veiöimaöur á sléttunum
hafnar vatnatilgátan með öllu. Þær
fela í sér aö á tveimur fótum hafi
maðurinn haft betri yfirsýn, getað not-
að hendumar til þess að beita þeim til
veiða og varnar og getað hlaupið hrað-
ar. Staðreyndin er sú að þeir valkraft-
ar sem búast má viö á sléttum þessa
tíma stuðla síður en svo að því að fer-
fættur api komist betur af á tveimur
fótum; uppréttan sæju rándýr apa-
manninn mun betur en ella og hann
heföi átt mun erfiðara með að flýja þau
því að á f jórum fótum hlaupa dýr mun
hraðar en á tveimur. Og í viöbót:
hvemig á ferfætt dýr að geta beitt
vopnum og verkfærum svo snögglega
og með svo skjótum árangri sem
nauðsynlegt hefði veriö við hin nýju
lífsskilyröi? Hitt er miklu líklegra aö
ef aumingja apinn hefði skyndilega
verið staddur við þessar aðstæöur
hefði hann orðið aldauða. Benda má á
að bavíanar eins og viö þekkjum þá
em mikil sléttudýr og fáar apategund-
ir eru meira bundnar við fjóra fætur en
þeir. Maðurinn hlýtur að hafa lifaö
(þróast) í öðru umhverfi áður en hann
tók upp sléttulíf — eins og elstu mann-
leifar sem fundist hafa benda til að
hann hafi síðar gert — og búast má við
að í því umhverf i hafi hann oröiö gædd-
ur þeim eiginleikum sem drógu úr ein-
kennum trjálífsaðlögunarinnar en
nýttust honum síðan löngu síöar sem
veiöimanni.
Mögu/eikinn að
nota framlimina
Vatnatilgátan hefur fullt eins góöa
(ef ekki betri) skýringu á þróun upp-
réttrar stöðu mannsins. I vatninu var
auðveldara að halda jafnvægi á tveim-
ur fótum en á landi og ótvíræðir vom
kostir þess að geta vaðið djúpt á tveim-
ur fótum. Auk þess var nauðsynlegt að
teygja úr sér við sundið. Ein núlifandi
apategund, japanski vatnaapinn,
stendur uppréttur í vatninu og hleypur
síðan oft á afturfótunum í fjörunni.
Ennfremur má benda á að langflest
núlifandi vatnaspendýr eru straum-
línulaga og hafa rétt úr sér. I vatninu