Dagblaðið Vísir - DV - 12.02.1983, Blaðsíða 16

16
DV. LAUGARDAGUR12. FEBRUAR1983.
Bækur oí» bókasöi‘111111 XV:
Preiitsmiðjaii fhtur
aö Leirárgörönm
SMentffa
£(ní>om$*£tfírt gcírtð^
6 f t at,
cptti* ©amfomuíagt fcft oc i £too£
i 5r<utpnianna(jofm
Det
Is 1 an d fk e
Literatur-Selfkabs
VEDTÆGTER,
Efter fælles Overlæg íamtykte og udgivne
i KiöbenKavn.
Trykt hos Hofbogtrykker Nicolaur Möller,
1 7 8 0.
Segja má að stofnun Landsuppfræðingarfé/agsins hafi verið beint framhatd af Hinu
íslenska lærdómslistafélagi í Kaupmannahöfn. Hér er titilsíða af stofnskrá hins
síðarnefnda.
1 síöustu grein var látið staöar
numið aö geta helstu rita, er prentuð
voru í Hrappsey og veröa því ekki
fle ri upptalin utan eitt er fljótlega
veröur vikiö aö. Ætla mætti af því,
sem þegar hefir verið sagt um þessa
útgáfustarfsemi, aö hún hafi gengið
eölilega og því án teljandi mótlætis.
Þessu var þó langt frá þannig variö,
þar sem verulegir erfiöleikar hófust
þegar í upphafi, er Ölavíus,
stofnandi prentsmiöjunnar, hvarf á
braut frá Hrappsey og hélt til
Kaupmannahafnar, sem áöur getur.
Var þá enn ekki liðið ár frá því hún
tók tilstarfa.
Misklíð
upphafsmanna
Oljóst er hvaö valdið hefur sam-
vinnuslitum eigendanna, Boga
Benediktssonar og Olavíusar. Haföi
Bogi áöur leigt prentaranum Eiríki
Hoff sinn hlut í prentsmiðjunni, aö
því er sumir telja, án samþykkis
meöeiganda síns. Er taliö aö hann
hafi ekki getað fellt sig viö þær
ráðstafanir og af þeim ástæöum lagt
bann viö notkun þess hluta, er hann
taldi sína eign. Prentarinn hélt
hinsvegar fast viö samningþann, frá
6. apríl 1774, er hann haföi gert, og
var Boga því mikill vandi á höndum.
Haföi þá starfsemi prentsmiðjunnar
þegar stöövazt og horft var fram á
mikinn kostnaö, er ekki fengist
bættur. Virðist Bogi ekki hafa átt
margra kosta völ, en þau urðu mála-
lok, sem áður hefir veriö frá skýrt,
aö hann keypti hlut Olavíusar og
varö þar með einn eigandi prent-
smiöjunnar meö samningi aöila 10.
júní.
Snerist Ólavíusi
hugur?
Frá þessu máli er skýrt í Islandske
Maaneds Tidender, júní hefti 1. árg.,
þetta sama ár, bls. 81—83, og má
telja nokkuð víst, að sú frásögn sé
rituö af Boga Benediktssyni eöa á
hans vegum, enda þótt oröalagiö
bendi til aðila, er ekki hafi átt hlut aö
máli. Þar er taliö óvíst hvers vegna
Olavíus greip til þess ráös að stööva
rekstur prentsmiðjunnar, og segi
sumir, að ósamkomulag milli hans
og prentarans hafi valdið. Aörir, sem
telji sig hafa aöstööu til að skyggnast
dýpra, geti sér til, aö hann hafi séö
fram á, aö prentsmiðjan yröi ekki
starfhæf meö þeim skilyrðum, sem
henni voru sett með leyfisbréfi
konungs frá 4. júní 1772. Þaö mál
veröur hinsvegar ekki rakiö hér, en
geta má þess, að Olavíus hafði sótt
fast að fá leyfi til prentunar skóla-
bóka og oröabóka, sem ekki var
fallizt á. Væri prentun slíkra bóka
ætluö Hólaprentsmiöju, sem auk
þess heföi einkarétt á prentun allra
trúmála- og guösþjónustubóka. Þó
voru alls sex sl£k rit prentuð og gefin
Böðvar Kvaran
skrlf ar um
bækur og
bókasöfnun
út í Hrappsey meö sérstöku leyfi
yfirvalda.
Erfitt tímabil
Hafi síðamefnda tilgátan um
vantrú Olavíusar á möguleikum
prentsmiðjunnar til áframhaldandi
starfa veriö rétt, verður ekki annaö
sagt en aö hann hafi verið sannspár
svo mjög sem Bogi Benediktsson átti
viö ramman reip aö draga aö halda
henni gangandi einkum síöari tíu
árin. Veröur tæpast sagt, aö neitt
sérstakt hafi stuðlað hér aö heldur
margar samverkandi aöstæöur, sem
allar lögöust á eitt. Nægir aö minna á
þá óáran, sem yfir landiö gekk á
þessu tímabili af völdum harðinda og
annarra náttúruhamfara, er leiddu
mikinn hluta þjóöarinnar á vonarvöl.
Var þess því tæplega aö vænta, aö
bókaútgáfa gæti dafnað viö slík
skilyröi, enda örlög Hólaprentsmiðju
ráöin um sama leyti. Þó viröist mega
slá því föstu, aö aldrei hafi veriö
ætlun Boga bónda Benediktssonar aö
standa í prentsmiðjurekstri, heldur
aöeins aö styrkja og skjóta
skjólshúsi yfir starfsemi, er hann
hugöi líklega til aö stuðla aö aukinni
menntun landsmanna og efnalegum
framförum. Fór þó svo, sem fram
hefir komiö, aö hann sat uppi meö
fyrirtækið sem eigandi þess og
ábyrgöarmaöur um nær tveggja ára-
tuga skeið.
Augljóst er, aö í upphafi og lengi
framan af hefur Bogi haft fullan hug
á að halda uppi kröftugri útgáfu-
starfsemi, og tókst honum það aö
vonum, enda þótt hann yröi smám
saman aö láta undan síga fyrir
óviöráöanlegum erfiðleikum. Aö
honum skyldi takast aö halda velli
sem raun varö, var án efa mest að
þakka vini hans Magnúsi Ketilssyni
sýslumanni, sem lagði sig mjög fram
prentsmiðjunni til framdráttar. En
einnig honum voru takmörk sett
vegna fjarlægöar frá Hrappsey og
anna viö embættisstörf.
Einstakt kver
um starfsemina
Áriö 1786 kom út í Hrappsey lítið
kver, 15 bls. er nefndist Tanke om
det Rappsöiske Bogtrykkeri. Var
höfundar ekki getiö, en taliö víst, aö
hann hafi verið Magnús Ketilsson.
Veröur tæpast svo aö oröi komizt aö
segja, aö kverið sé fágætt þar sem
aðeins er vitað um eitt eintak þess, í
Landsbókasafni Islands. Er þaö því
ekki aö finna í skrám Fiskesafns eöa
í skrá T.W. Lidderdale um bækur
prentaöar á Islandi í eigu British
Museum, né þess getið í þjóöbóka-
skrá Dana, Bibliotheca Danica. I riti
sínu, Hrappseyjarprentsmiöja
1773—94, gerir Jón Helgason all
ítarlega grein fyrir efni kvers þessa,
sem rekur erfiöleika prent-
smiöjunnar og ástæður fyrir þeim.
Er þaö ritaö á dönsku, svo sem
nafnið gefur til kynna, og telur J.H.
h'klegt, að þaö hafi fyrst og fremst
verið ætlaö stjórnarvöldum í Kaup-
mannahöfn til upplýsinga, en aö ööru
leyti „htt verið haldiö á lofti og þaö
aldrei látiö fara víða”. Hefst
greinargerð hans um aöalefni
bæklingsins á þessa leiö:
„Hrappseyjarprentsmiðja stendur
nú aögeröalaus, og Bogi Benedikts-
son hefur skaöazt svo mjög á henni,
aö hann stendur ekki jafnréttur eftir.
Honum er aö vísu ekki kohsteypt, en
hann er kominn á kné. Menn bregöa
honum þess vegna um klaufaskap og
ónytjungshátt, en slíkt er ranglátt
því aö í raun og veru hlaut svo aö
fara sem fór. Engin prentsmiðja
getur þrifizt án þess aö hafa bækur
til útgáfu, en þaö gleymdist mönnum
jafnan aö spyrja um, hvert Bogi átti
aö sækja þær. Sjálfur hefur hann
ekki þvUíkan lærdóm, að hann geti
samið rit, og tU embættismanna tjáir
ekki aðleita. Þeir hafa öðrum hnöpp-
um aö hneppa". Veröur hér látiö
staðar numið, en vísað um fram-
haldiö tU fyrrnefnd rits. J.H., bls.
18-20.
Dregur að lokum
Um þetta leyti var tekiö aö sjá
fyrir endalok Hrappseyjarprent-
smiöju og má segja, aö framvegis
hafi lítið annaö veriö prentaö en Lög-
þingisbókin, hin árlega skýrsla um
störf Alþingis. Bogi Benediktsson
var nú kominn mjög til aldurs og
jafnframt oröinn þreyttur og von-
svikinn af löngu andstreymi. Haföi
hann þá þegar uppi áform um sölu
prentverksins, þótt ennyrði þaðekki
gert opinbert almenningi. I lög-
þingisbók 1789 auglýsir hann hins-
vegar prentverkiö til sölu meö sann-
gjörnum kjörum og varpar
jafnframt fram þeirri ábendingu aö
þaö „kynni að veröa landinu tU
stærra gagns og uppbyggingar væri
þaö sett í hentugra pláts undir læröra,
vitra og drífandi manna forsjón”.
Enginn gaf sig fram til kaupanna, en
þar kom um síöir, aö úr rættist.
Prentsmiðjan seld
Áriö 1793 giftist Ragnheiður dóttir
Boga skagfirzkum manni, Birni
Gottskálkssyni, er haföi numiö
bókband erlendis, en síöar veriö um
tíma ráösmaöur á búi Olafs
Stephensen stiftamtmanns á Innra-
Hólmi, fööurMagnúsar Stephensens,
er brátt kemur mUciö viö sögu. Þykir
fullvíst, að Magnús hafi verið meö í
ráöum, er Bjöm keypti prentverkiö
af Boga tengdaföður sínum,
væntanlega síöla árs 1793 og aö þá
þegar hafi verið teknar ákvarðanir
um fyrirhugaö fræöslu- og bókaút-
gáfufélag, Landsuppfræðingar-
félagið, er formlega var stofnað á
Alþingi 19. júlí 1794. Var aöalhvata-
maöur þess Magnús Stephensen, en
Björn Gottskálksson einn stofnenda.
Næsta ár, 1795, var prentsmiöjan
síöan flutt úr Hrappsey aö Leirár-
göröum skammt frá Leirá, en þar
haföi M.S. stofnað heimili meö konu
sinni, Guörúnu Vigfúsdóttur
Scheving, sýslumanns frá
IVíðivöllum í Skagafirði. Voru þau
systkinabörn. Hófst nú allumfangs-
mikil bókaútgáfa á vegum hins nýja
félags, en í raun forstööumanns þess
M.S., er hélzt óslitiö í nær fjóra
áratugi og nánar verður rakið síöar.
Lærdómslista-
félagið
Áður þykir rétt aö greina í stuttu
máli frá upphaflegum tildrögum aö
stofnun Landsuppfræöingar-
félagsins, sem áttu rætur aö rekja til
Kaupmannahafnar. Þegar Hrapps-
eyjarprentsmiöja haföi starfað í sex
ár kom þar fram nýtt útgáfufélag,
Hiö íslenzka lærdómslistafélag,
stofnaö 30. ágúst 1779, af íslenzkum
Hafnarstúdentum. Er talið, aö stofn-
endur hafi veriö 12, og forseti
félagsins í upphafi Jón Eiríksson og
síðan meöan hans naut viö (d. 1787).
Tók þá viö Lauritz Thodal, norskur
aö ætt, en hann haföi verið stiftamt-
maöur á Islandi á árunum 1770—85.
Munu félagsmenn hafa orðiö flestir
127. Lærdómslistafélagið gaf út
tímarit, Rit þess íslenzka Lærdóms-
listafélags, og komu út af því alls 15
árgangar fyrir árin 1780—1794, pr.
1791—98, en síðasta árgangnum varö
ekki aö fullu lokið. Veröur nánar
greint frá tímariti þessu síöar er
fjallað veröur um þau efni. Frá
tilgangi félagsins er hinsvegar ítar-
lega skýrt í samþykktum þess, er
nefndust „Ens íslenska Lærdoms-
Lista Felags Skrá”, Kh. 1780. Segir
þarm.a.svoí2. gr.: „Sökum þessaö
félag þetta er stofnað til lærdóms
auka og góöra mennta framfara á
fóöurlandi voru Islandi, þá skal það,
sem þess stofn skrá greinir, sam-
huga stund á leggja aö viðhjálpa sér-
hverjum þeim listum og menntum,
er Islandi viröist mest þörf á aö
vera”.
Böövar Kvaran.