Dagblaðið Vísir - DV - 12.06.1986, Side 11

DV. FIMMTUDAGUR 12. JÚNl 1986.
11
Menning Menning Menning Menning
FJórtán smásögur
Smásögur Listahátiðar 86
AB 1986, 208 bls.
I þessari bók eru fjórtán sögur eftir
jafhmarga höíunda. Það er innan við
4% af öllum sögunum sem bárust.
Skyldu einhverjir höfundar hafa sent
inn fleiri en eina sögu, undir mismun-
andi dulnefnum? Það væri mjög
fróðlegt að fá einhveija yfirlitsmynd
af þátttakendum, hve margh voru
byrjendur, hver var hlutur kunnra rit-
höfunda, aldursskipting og kynja,
o.m.fl.
Samkeppnin hefur að því leyti tekist
vel, að hún hefur kallað fram góðar
sögur. Líklegt þykir mér að mikil
þátttaka sé líka ávinningur í sjálfu
sér, því ég hefi fyrir satt að fólk öðlist
skilning á listformi af þvi að glíma við
það, jafiivel þótt útkoman teljist ekki
öðrum boðleg. En fyrir þessu hefi ég
aðeins annarra orð.
Verðlaunasögumar þrjár eru fremst
í þessari bók. Þær eru hver annarri
betri. Ekki þar fyrir, sögur Svövu Jak-
obsdóttur og Ómars Halldórssonar eru
að mínum dómi ekki síður maklegar
verðlauna. En það skilja vonandi allir
að ekki eru til þau mælitæki á bók-
menntagildi, að óumdeilanlegt verði
hvaða sögur séu langbestar, og firrn
ég ekki að vali verðlaunasagna.
Misjafnt fé
Margir skopast að þeirri formúlu
sem dómnefnd hefur um val sitt á sög-
um í bókina:
„Þær 14 sögur sem hér fara á eftir
eiga það sammerkt að þær komu við
kvikuna í okkur sem í dómnefhdinni
sátum. Við vonum að þær muni snerta
þig.“ - Þetta orðalag virðist sérstak-
lega samið til að láta ekki hanka sig
á því að þessar sögur hafi dómnefnd
þótt bestar - en þess mætti vænta af
slíku úrvali, e.t.v. líka að stefht sé að
fjölbreytni. I bókinni er þó nokkur fjöl-
breytni og á það líka við um gæði
sagnanna, því miður. Sumar þeirra
vhðast fyrst og fremst vera umvand-
anh við fólk, um að vera ekki eigin-
gjamt og ábyrgðarlaust (Anna og
Aspadista og erfðagóss). Þar ríkja
klisjumar, en áþekk ádeila er hinsveg-
ar gerð á skemmtilegan hátt í Aðal-
björgu Ólafs Hauks. Himnabrúður
Hrafnhildar Valgarðsdóttur og
Slossmæjer Viktors Amars eru sæmi-
legar líka og í David Bowie heimsækir
elliheimilið Grund nær Helgi Már
Barðason ágætum tökum á málfari
aldraðra. Mér firmst nokkuð jaíh og
vandaður stíll á Isis Vilhelms Emils-
sonar og þess gætir líka í Önnu
Gunnars Þorsteins, en frásögn yfh-
gnæfir í báðum, allt verður fjarlægt. I
ísis hæfir það efninu, kynnum Meða-
ljóns af dularfullu fólki, en vantar
ekki kjarnann? Það er eins og les-
andinn fleyti kerlingar ofaná atriðum
sem hann kannast við úr allskyns
skemmtiritum. Skyldi dómnefhdin
hafa tekið Fagrafold Steinunnar Jó-
hannesdóttur með vegna efnisvals?
Hér er gerð djörf tilraun til að tengja
hráa veruleikamynd í stíl blaðagreina:
húsbyggjendaraunir, nauðungarupp-
boð, „stjómargraut" og æpandi dæmi
stéttaskiptingar - við píslarsögu Jesú.
En mér finnst þetta mistakast, ekki
af þvi að ég efist um að þetta sé allt
satt og rétt, heldur vegna þess að efni-
viðurinn þarf mikla ummyndun í
skáldlegri ímyndun til að hann nái
saman í nýjar hæðir, sem höfði til
ímyndunarafls lesenda, ofar venjuleg-
um dagblaðsklisjum.
Hafi þessi saga verið valin af því að
hún þætti gefa mynd af líðandi stund,
þá veit ég svei mér ekki hvað fékk
dómnefhd til að velja sögu Sveins Ein-
arssonar: Elskendumir í sveitinni.
Mér finnst þetta alveg misheppnað,
klisjur af versta tagi Gunnars Gunn-
arssonar, ýktar og skrumskældar, og
síður en svo að útkoman verði fyndin.
Hér er sýnishorn: „Enda lá vel á
bónda, var nýlokinn við að drekka tíu
potta af mjólk, sem var nú eftirlætis-
drykkur hans hvað sem öllu brenni-
víni líður, etið hnakkaspik og
hrútspunga af 17 skepnum og malaði
af vellíðan. Eigi að síður stökk hann
hæð sína í loft upp og festist á bað-
stofubita, en þegar 3 húskörlum að
aflokinni þriggja stunda glímu tókst
að losa hann niður, var móðurinn svo
mikill, að hann stökk á bak Svaða-
staða-Jarpi og reið honum berbakt og
beislislaust upp á Nöfma á Hrauna-
fjöllum og lét ekki við numið, fyrr en
klárinn öslaði inn í hesthús og skildi
húsbónda sinn eftir á dyrakarminum
klofvega." (bls. 92) - Og svona er þetta
áfram, fullar þrjátíu bls., lengsti texti
bókarinnar.
Nú er ég ekki að finna að því þótt
fólk spreyti sig á einhverju nýju, og
ekki heldur þótt það ráði ekki við
það. Þannig getur það lært að þekkja
takmörk sín, og jafnvel komist yfir
þau. En mér finnst ámælisvert að dóm-
nefnd skuli velja þessar sögur til
birtingar, því vitaskuld buðust henni
miklu betri sögur. Þær hefi ég fengið
að sjá hjá nokkrum kunnmn rithöf-
undum, sem sumh vilja ekki láta nafns
síns getið. Ég bendi þó á sögu Einars
Más Guðmundssonar, sem á að birtast
i TMM í haust.
Hvers vegna?
Þegar leitað er skýringa á vali sagna
í bókina, vekur fyrst athygli hvernig
valið var í dómnefnd. Nú þekki ég
ekki tii fólksins sem í henni var, það
kann að vera góðum hæfileikum gætt
á þessu sviði. En hitt er nokkuð áber-
andi, að það hefúr þá ekki verið valið
vegna þess, heldur voru embætti skip-
uð í nefndina: Borgarbókavörður,
forstöðumaðiu Borgarleikhúss. Auk
þess bókmenntafræðingur, sem er þá
nýliði. Svona val er hneyksli. Það á
að velja fólk í dómnefnd vegna þess
að það persónulega hafi reynst vera
dómbært um málefnið. Og hér á landi
er margt fólk sem sýnt hefur slíka
hæfileika, hefur valið í smásagnasöfn,
ritstýrt tímaritum, þýtt smásögur og
samið.
En hversu hæf sem dómnefndin væri,
þá voru starfsskilyrði hennar alveg
óviðunandi. Hún hefur haft þrjár vik-
ur til að fara yfir 370 sögur. Það gerir
nær tuttugu sögur á dag, hafi allir
lesið allt. Hversu margir lesenda vildu
taka slíkt verkefni að sér? Að sjálf-
sögðu yrði ekki tími til að endurlesa
neitt. Nú var búið að tilkynna hvenær
verðlaunin yrðu veitt, þegar í ljós kom
áð miklu fleiri sögur höfðu borist en
vænst var. En þá mátti fresta veit-
ingu, finnst mér, a.m.k. fram á lokadag
listahátíðar. Mestu skiptir að vanda
svona verk, og til þess verður dóm-
nefnd einfaldlega að taka sér þann
tíma sem hún þarf. Hitt er hégómi, að
miða allt við það, að tiltekin frægðar-
persóna afhendi verðlaunin tiltekinn
dag.
Þessar aðfinnslur taldi ég mér skylt
að gera, en hitt skiptir þó mestu, að
fram komu góðar sögur. Hér er ekki
Bókmenntir
Örn Ólafsson
rúm til að fara verulega í saumana á
þeim, aðeins skal tæpt á einstökum
atriðum.
Bjartari hlið mála
Það er áberandi, að í mörgum sagn-
anna gerist eiginlega ekkert, nema
hvað aðalpersónan rifjar upp fyrir sér
liðna tíð, og áttar sig á henni, eða á
aðstæðum sínum. Areiðanlega er til-
viljun, að þetta einkennir margai-
bestu sögumar: Icemaster, Afrnæli,
Ömgglega langur tími og Endurkoma.
Þessar sögur gerast þá líka að mestu
leyti í huga sögumanns, eru frásögn
hans með persónulegum blæ.
Icemaster Sveinbjörns Baldvinsson-
ar er afar vönduð smásaga af sígildu
tagi. Hvert atriði hefur sitt hlutverk,
það sem í fyrstu virtust vera þýðingar-
laus smáatriði, drættir til að fylla
tilviljunarkennda mynd, reynist ör-
lagaþmngin vísbending, svo sem
lofthræðsla Möggu og barnleysi, end-
urtekin mynd af karlmanni í stól „inni
í stofu. Svaladvmar eru opnar út í
myrkrið. Það er rigning, bleyta innan
við þröskuldinn.“ (bls. 11). Og ísskáp-
urinn mikli, sem sagan heitir eftir,
ummyndast stig af stigi frá því að vera
gamalt húsgagn sem illa rúmast yfir í
að verða tákn rótslitins fjölskyldulífs,
og loks tilfinningakulda og dauða.
Sögumaður virðist fyrst sérviskulegur
í tali sínu um bæklaða §ölskyldu i
bækluðu húsi, en sú bæklun reynist
örlagarík. Hann talar um rótleysi sitt,
en lesendm' kvnnast annarri hlið á
honum óbeint, ef þeir velta því fyrir
sér hvað valdi ummyndun kvennanna:
„Endaslepp næturævintýri með heit-
um og mjúkum konum sem hurfu svo
fölar og þreytulegar inn í rykuga
leigubíla á morgnana." Takið eftir
andstæðunum, sem ég feitletra. Aldrei
líta þær upp til hans að skilnaði, og
það verður enn átakanlegra vegna
næstu upplýsinga, litið er við til hans,
en á annan hátt en hann vænti: „Svo
ekur bíllinn af stað og á ákveðnmn
stað í götunni endurkastar bílþakið
miskunnarlausu sólarljósinu beint
upp í þennan glugga." (bls. 16). Le-
sanda grunar að skýringin sé sú, að
sögumaður sé sjálfur bæklaður - til-
finningalega, og það skýrist átakan-
lega í lokin, þegar bæld minning brýst
fram hjá honum, minning sem tengir
allar myndrænar lýsingar sögunnar,
sem áður virtust þýðingarlausar. Með
þessu byggingarlagi verður sagan eins
og óviðráðanlegur straumur undir
lygnu yfirborði, straumur sem hrífur
lesendur með.
Afmæli Guðmundar Andra dregur
upp áhrifamikla mynd af einmana-
kennd og tilgangsleysi hversdagslegs
lífs. Hún magnast af andstæðum lita
(sem ég feitletra):
„Þessar filtersígarettur skilja eftir
grátt bragð í kverkunum. Öll þessi
aska, þetta epli, það er grá lykt í her-
berginu - þessi borg er svo grá.“ (bls.
2U
„Ég vildi að ég kynni að prjóna. Ég
gæti prjónað og prjónað alls konar
plögg, til dæmis trefla í mörgum litum,
rauða og gulfjólurauða, græn-gul- og
túrkisbláa, grænfjólubláa - hér vantar
lit.(...) Og svo fengi ég mér stórar og
grænar plöntur í gluggann eins og
fólkið í viðtölunum hefur alltaf á bak
við sig - og körfustól í homið. Það
yrði alltaf bjart því ljósin væru hvít.
Ég þyrfti aldrei framar að horfa á sjón-
varpið. Ég myndi eignast vini aftur“
(bls. 22). Athugið að sagnorðin eru í
viðtengingarhætti þátíðar, allt er þetta
bara skilyrtur möguleiki. Sagan sýnir
góð tök á stíl, og vil ég þar sérstaklega
nefria lengd málsgi'eina. Allajafna eru
þær stuttar, þegai' sögiunaður er að
lýsa fátækt sinni, og fer vel á þvi. En
svo koma mjög langar lotur, t.d. hálf
síða í lokin, þegar geðshræring hans
og þrá brýst fram. og hún brýst fram
einkum í þessari málsgreinalengd, og
i lýsingu hans á fógrum tilfinningaver-
um úr fjarlægð, andstæðum hans.
I Sunnudegi sýnir Úlfur Hjöi'var
ömgg tök á sögu um samfélagið, með
því að þjappa saman í hnotskum al-
mennri eftirsókn eftir lífsfyllingu, frá
sjónarmiði þroskahefts manns, sem
vill verja það litla sem hann á. Þessi
lítilmagni verður þar með fulltrúi al-
mennings, allra þeirra sem berjast
fyrir sjálfsvirðingu sinni, en bíða ósig-
ur fyrir óskiljanlegum öflum. Kvíði
hans er hreyfiafl sögunnar frá upp-
hafi, það er aðeins smám saman sem
rennur upp fyrir lesendum að hann sé
eitthvað sér á parti, skilur t.d. ekki
algengustu tímaákvarðanir.
Því er ekki að leyna, að mér finnst
Úlfur fara hinn breiða veg íslenskra
smásagnahöfunda í þessari sögu, en
honum tekst það svo vel, að vænta
má að framvegis brjótist hann frekar
nýjar leiðir.
I Ömgglega langur tími tekur Ómar
Halldórsson gömlu söguna um konu
Bláskeggs og setur niður i íslenskt
sjávarþorp. Þetta er raunsæileg saga
um læknisfrú, sem hefur allt til alls,
nema verkefhi til að takast á við, lífs-
fyllingu. Það er vemlega vel gert í
sögunni, að rekja bara hugrenningar
konunnar, til að sýna hve hægt, óhjá-
kvæmilega hún er knúin til að leita
svars við því, hvers vegna hún sé svo
ófullnægð, líf hennar innihaldslaust,
þegar annað fólk vann „það sem allir
vissu göfug störf í þágu samfélagsins
(...) brosti það og hló og var lífsglatt
og öruggt“ (bls. 196-7). Og þessi leit
ber árangur, líkt og í ævintýrinu forð-
um, það ríður konunni að fullu að
uppgötva leyndardóminn hræðilega,
að ekki aðeins er bjargið sem hún
byggði á, niðurbrotið, heldur er allt
mannkynið í hennar sporum. Með
goðsögunni leiðir höfundur lesendur
frá lifandi einstöku tilviki til almenn-
rar yfirsýnar.
I Endurkomu Svövu Jakobsdóttur
em svipuð mál á ferðinni, en allt snýr
á annan veg. I fjömtíu ár hefur kona
verið útlæg úr samfélagi þar sem hún
fann fyrir félagslegri útskúfun í
bernsku. Það sést hve sár þessi minn-
ing er á því, að lesendur uppgötva
hana smám saman, undan fargi bæl-
ingar. Loks snýr konan aftur heim,
nauðug, og frelsast þegar hún skynjar
að hún er hluti heildar, hennar vandi
er almennur. Einhver myndi kalla
þetta kristileg viðhorf, en það má þá
ekki taka sem takmörkun, sagan hlýt-
ur að höfða almennt til fólks. Svava
hefur fínleg tök á því eins og fyrri
daginn, að sýna sálarástand persóna,
eða réttara sagt þeirrar einu persónu
sem verulega kemur fi-am. Til dæmis
er óræktarblettur heima hjá henni,
hún ræður ekki við illgresið. Frá því
er sagt vegna þess að þetta er tákn-
rænt fyrir sálarástand hennar. Alla
ævi hafði hún verið fangi sárra minn-
inga, og þegar hún gengur fjörutíu
áram síðar um fomar slóðir fylgjumst
við með huga hennar í fyrii-varalausu
stökki úr nútíð í fortíð og aftur til
baka. Við finnum loks fyrir frelsun
hennar á svipaðan hátt í því, að skynj-
un hennar á nánasta umhverfi fer að
brenglast. hún veit ekki hvort bjarg-
vætturinn sem hún hitti er eftirmynd
hennar sjálfrar, maðurinn hennar eða
hvað.
MEIRA
EN
VIMULEG
MÁLNING
STEINAKRÝL
hleypir raka mjög auöveldlega í
gegnum sig, tvöfalt betur en
heföbundin plastmálning.
STEINAKRÝL er mjög veðurheldin
málning og hefur frábært alkalíþol
og viöloðun viö stein.
STEINAKRÝL stendur fyrir sinu.
ÓSMÍA